WAAROM DIK WORDEN GEMAKKELIJK EN VERMAGEREN MOEILIJK IS Prof. M. Cokelaere.

Presentatie over: "WAAROM DIK WORDEN GEMAKKELIJK EN VERMAGEREN MOEILIJK IS Prof. M. Cokelaere."— Transcript van de presentatie:

1 WAAROM DIK WORDEN GEMAKKELIJK EN VERMAGEREN MOEILIJK IS Prof. M. Cokelaere

2 INHOUD Inleiding: wereldwijde obesitas epidemie Hoe probeert het lichaam een normaal vetgehalte te bewaren? Waarom loopt het dikwijls mis? We kunnen er veelal iets aan doen Maar waarom is dat zo moeilijk?

3 BMI = kg/(lengte in m)² 75 kg / (1,65)² = 27.5 100 kg/ (1,75)² = 32,6 I. OBESITAS IS EEN WERELDWIJDE EPIDEMIE 1 miljard ondervoed Ondergewicht: BMI < 18,5 Normaal: BMI 18,5 - 24,9 Overgewicht: BMI 25 – 29,9 Obesitas: BMI > 30 15,5 miljoen Amerikanen (6,6%) met BMI > 50

4 I. OBESITAS IS EEN WERELDWIJDE EPIDEMIE Neemt snel toe bij kinderen en adolescenten

5 Pieter Paul RUBENS “Drie Gratiën” Euphrosyne, Aglata en Thalia, dochters van Zeus Prado, Madrid Hélène Fourment en zussen Let op hyperlaxiteit VET IS NIET PER DEFINITIE SLECHT

6  We hebben een normale hoeveelheid vet nodig om gezond te zijn.  Vrouwen hebben o.m. vet nodig om vruchtbaar te zijn (minstens ± 22%).  Menarche (eerste regels) treedt maar op vanaf ± 17% lichaamsvet  In moderne tijd sneller vetstapeling bij jonge meisjes, dus ook vroeger eerste regels  strak afgetrainde vrouwelijke atletes hebben dikwijls vruchtbaarheidsproblemen  meisjes met anorexia nervosa worden onvruchtbaar  beeld van ideale jonge vrouw: sterk beïnvloed door mode = couturiers = androgyn wegens invloed homoseksuele geaardheid van sommige ontwerpers? VET IS NIET PER DEFINITIE SLECHT

7 Sexuele geaardheid van de couturiers

8 WAAROM IS OBESITAS NIET GOED ? OBESITAS KANKER hypertensie Type 2 diabetes Athero- sclerosis hartfalen Hersen- bloeding Nier- problemen Lever en Galblaas aandoening Obesitas = levensverwachting – 8 jaar

9 INSULINE RESISTENTIE (genetisch bepaald) GEEN INSULINERESISTENTIE Insulineresistentie: er moet meer insuline geproduceerd worden voor een normaal effect (wegnemen van overmatig glucose uit bloed) HET ENE VET IS HET ANDERE NIET “appelmodel” “perenmodel” Hoeveel vet bevat een normale mens?

10 mannen LeeftijdonderGoedGemiddeldOvergewichtobesitas 19 20-29 30-39 40-49 >50 12.0 13.0 14.0 15.0 16.0 12.1 – 17.0 13.1 – 18.0 14.1 – 19.0 15.1 – 20.0 16.1 – 21.0 17.1 – 22.0 18.1 – 23.0 19.1 – 24.0 20.1 – 25.0 21.1 – 26.0 22.1 – 27.0 23.1 – 28.0 24.1 – 29.0 25.1 – 30.0 26.1 – 31.0 > 27.1 > 28.1 > 29.1 > 30.1 > 31.1 vrouwen LeeftijdonderGoedGemiddeldOvergewichtobesitas 19 20-29 30-39 40-49 >50 17.0 18.0 19.0 20.0 21.0 17.1 – 22.0 18.1 – 23.0 19.1 – 24.0 20.1 – 25.0 21.1 – 26.5 22.1 – 27.0 23.1 – 28.0 24.1 – 29.0 25.1 – 30.0 26.1 – 31.0 27.1 – 32.0 28.1 – 33.0 29.1 – 34.0 30.1 – 35.0 31.1 – 36.0 > 32.1 > 33.1 > 34.1 > 35.1 > 36.1 Tabel : vetgehalte volgens leeftijd en geslacht (Hoeger, et al., 1999) man vrouw ______________________________ Buikomtrek < 102 (94) < 88 (80) cm Buik/heup < 0.95 < 0.80 HET ENE VET IS HET ANDERE NIET

11 II. HOE PROBEERT ONS LICHAAM EEN NORMAAL VETGEHALTE TE HEBBEN ??? Er komt in ons lichaam een automatisch systeem voor dat in normale omstandigheden (met normale voedselaanvoer en normale fysieke inspanningen) zorgt dat er evenveel energie wordt verbruikt als er wordt opgenomen. Dit zou moeten zorgen voor een normaal vetgehalte. AUTOMATISCH ENERGIEBALANS REGULEREND SYSTEEM te dikte mager

12 Stofwisselingsprocessen gaan gepaard met warmteproductie/verlies mazoutverbrandingscentrale elektriciteit warmte lamp licht warmte voedingsstoffencellen ATP warmte spiercellen beweging warmte De efficiëntie is aangeboren, maar kan beïnvloed worden door hormonen

13 integrerende hersen centra Hypothalamus NPY / POMC Kort durende verzadigingssignalen (maaltijd informatie) Langdurende verzadigingssignalen (vet reserve informatie) Vergelijk met streefdoel (aangeboren) autonoom zenuwstelsel orthosympathisch verhoogt verbruik parasympathisch verlaagt verbruik hormonaal systeem Metabole snelheid Verbrandingsefficientie honger eten ETENENERGIE VERBRUIK verzadiging: stoppen met eten = PRINCIPE VAN HET ENERGIE BALANS REGULEREND SYSTEEM Maaguitzetting, verteerde stoffen, darm- hormonen zoals CCK, GLP-1, PYY, AMYLINE, … (vethormoon leptine) hongerhormoon: ghreline o.m. schildklierhormoon en ACTH via de tussenweg van de hypofyse met TRH en CRH II. HOE PROBEERT ONS LICHAAM EEN NORMAAL VETGEHALTE TE HEBBEN ??? bij sedentair leven 80% van energieverbruik

14 > 90 % van de mensen met overgewicht en obesitas eten te veel en bewegen te weinig ondanks het AUTOMATISCHE energiebalans regulerend systeem III. WAAROM LOOPT HET IN VEEL GEVALLEN MIS ??? Oplossing lijkt simpel : eet minder en beweeg meer!

15 III. WAAROM LOOPT HET IN VEEL GEVALLEN MIS ???

16 Voornaamste redenen: 1.Regelsysteem werkt bij de meesten niet perfect en laat vetopslag toe 2.Milieu is snel veranderd, ons genetisch materiaal niet 3.Het energiebalans regulerend systeem wordt overvleugeld door goesting en reclame 4. Genetische aspecten 5.Eetpatroon 6.Omgevingsfactoren - pre- en postnatale voeding, - stress - slaaptekort - leeftijd - … III. WAAROM LOOPT HET IN VEEL GEVALLEN MIS ??

17 III.1. HET REGELSYSTEEM IS BLIJKBAAR NIET PERFECT Het blijkt zeer goed te werken als we energie tekort dreigen te hebben (hongergevoel als we niet eten, sterke vermindering van energieverbruik als we vasten, ( aantal hartslagen/minuut ; lichaamstemperatuur dalen….). Het blijkt iets minder te werken als we teveel energie opgestapeld hebben (we verbruiken wel spontaan meer ( we zweten bv makkelijker, snellere hartslag, hogere bloeddruk, … ), en we hebben minder honger, maar dit is niet voldoende). Dit is een van de redenen waarom we meestal vet kunnen opstapelen tijdelijk, en zeker gedurende ons leven : blokjaren, langzaam maar zeker, … Vb velen verdikken 10 – 15 kg tussen trouwfeest en pensioen dit komt overeen met elke dag slechts iets meer eten dan goed is: 10 – 12 kcal/dag (= 1 glas fruitsap of cola/week, of 10 g chocolade/week = 1 mignonette, ….) GEVOLG: ontwikkeling van leptineresistentie: we reageren minder op leptine en dus wordt ons automatisch geregeld vetgehalte a.h.w. hoger ingesteld : het wordt erg moeilijk om te vermageren !

18 GEVOLG VAN LEPTINERESISTENTIE Eens men te dik is geworden is vermageren zeer moeilijk! Zeker als dat overgewicht reeds jaren aanwezig was. Advies : jonge mensen doen er beter aan om niet te dik te worden.

19 III.2. MILIEU IS STERK VERANDERD, ONS GENETISCH MATERIAAL NIET We hebben ons genetisch materiaal gekregen van onze (verre) voorouders. Die werden door een proces van natuurlijke selectie (Darwin) geselecteerd in omstandigheden waar er weinig energie te vinden was, waar ze hard moesten werken om eten (een prooi, eetbare planten) te vinden en waar ze maar weinig warmtebronnen hadden om zich te verwarmen tijdens koude perioden.

20 ONZE VOOROUDERS ZIJN GEËVOLUEERD IN ENERGIE ARME OMGEVINGEN

21 GESELECTEERDE KENMERKEN BIJ ONZE VOOROUDERS  zuinig energie verbruik (“thrifty genes”)  mogelijkheid om te over-eten  gemakkelijk vet opslaan BIJ OVERVLOED (energiebalans is niet volledig in evenwicht)  voorkeur voor gevarieerd voedsel (niet gespecialiseerd in één soort)  voorkeur voor zout, vet en suiker  voorkeur om niet meer te bewegen dan noodzakelijk kenmerken die zorgden voor betere overleving en voortplanting Deze genen zijn overgeërfd van onze voorouders “Survival of the fattest” : te zien bij mensen: kleinere, iets molliger meisjes blijken gemiddeld meer nakomelingen te produceren ook op vandaag: wellicht worden vrouwen dan ook kleiner en molliger in de verre toekomst. III.2. MILIEU IS STERK VERANDERD, ONS GENETISCH MATERIAAL NIET

22 DANK U !!!

23 ONS GENETISCH MATERIAAL IS NOG NIET MEE VERANDERD III.2. MILIEU IS STERK VERANDERD, ONS GENETISCH MATERIAAL NIET De overvloed houdt niet meer op!

24 III.3. HET ENERGIEBALANS REGULEREND SYSTEEM WORDT OVERVLEUGELD DOOR GOESTING EN RECLAME We hebben naast het energiebalans regulerend systeem in de hersenen ook nog een “beloningscentrum”. We eten uit GOESTING! Dit beloningscentrum wordt geprikkeld door “lekker voedsel” (vet, suiker). Deze stoffen doen dopamine, opioïden en cannabinoïden in de hersenen vrijkomen die het energiebalans regulerend systeem verstoren  Vet en suiker doen ons meer eten !!!!  Frisdrankverbruik in België is zeer hoog (sedert 1980 x3, 120 liter/jaar, waarvan slechts 27 % light; 25 – 30 gram suiker/250 ml = 100 – 120 gram/liter = 40.000 kcal/jaar = ± 5 – 6 kilo vet (alcohol gemiddeld 2 pintjes/dag = 5 kg/jaar)  Ook frisdranken zonder suiker maar met kunstzoetstoffen doen meer eten als ze gebruikt worden tijdens de maaltijd !!!

25 Voor één keer …… ? Anandamide in chocolade

26 ADVIES UIT HET VERHAAL  Vermijdt vet en suiker, niet alleen omwille van de energie-inhoud (calorie) maar vooral omdat vet en suiker steeds meer doen eten : - de smaak overvleugelt het verzadigingsgevoel - vetten en suikers doen het energieverbruik dalen - het lichaam past zich aan om beter vet te verteren bij hoog vetgebruik  Wees matig met frisdranken, ook diegenen die geen suiker bevatten: de zoete smaak alleen doet u meer eten!

27 MARKETING MAAKT MISBRUIK VAN ONZE NATUURLIJKE GEVOELENS OM ONS MEER ETEN TE LATEN KOPEN (EN OP TE ETEN) - voorouders hadden niet veel voedsel, moesten erom vechten we zijn genetisch aangelegd om in gezelschap meer en sneller te eten - deze die voorkeur hadden voor slechts enkele voedselsoorten konden niet overleven als er hongersnood kwam we zijn genetisch aangelegd om meer te eten als we veel soorten voedsel hebben (variatie in warenhuis, variatie op tafel) - deze die konden overeten als er veel voedsel was overleefden beter en konden meer kinderen groot brengen (vermogen tot vetopslag) we zijn genetisch aangelegd om meer te eten als er veel eten is (grote hoeveelheden in warenhuizen, …) - deze die graag vet en suiker aten hadden meer energie om te overleven we zijn genetisch aangelegd om suiker en vet te lusten (snoep in reclame, aan kassa, …)

28 ADVIES UIT HET VERHAAL  eet vooraleer voedsel inkopen te doen  gebruik eventueel kleine bordjes (je hebt de indruk dat je meer eet)  eet niet te snel: laat de tijd om verzadigd te worden  pas op voor de avondlijke borrel, pint, chips, snoep …..  Misschien kan je wat minder variatie aan broodbeleg voorzien  zet niet teveel op tafel  bedien je op je bord en zet de rest weg  GROTE BELANG VAN EMOTIONELE EN PSYCHOLOGISCHE ONDERSTEUNING VAN AFSLANKERS: BEGRIP VOOR MOEILIJKHEID, INZICHT VERSCHAFFEN, VERMIJDEN VAN SCHULDGEVOELENS, ….. (ARTS, DIETIST, WEIGHTWATCHERS, OBESITASTEAM, OVERHEID, …)

29 6.4.1.Waarom is dan niet iedereen obees?  70 % van BMI-variatie zou genetisch zijn  zeer zelden syndromatisch (PWS,…),  zelden monogenetisch: MC4-R locus mutatie:1-2% van obesen in Westen  in hoofdzaak polygenetisch  totale genetische achtergrond is gevoelig voor een overaanbod aan energie  die genetische achtergrond bepaalt de “setpoint” (automatisch verdedigd vetgehalte)  via minieme en additieve, genetisch bepaalde verschillen in diverse biochemische reacties en signaalstoffen (o.m. energetische efficiëntie van biochemische reacties met meer of minder thermogenese, sneller honger,…)  ook genetische invloed op hogere cognitieve functies “ Het is een normale fysiologische reactie van het menselijk lichaam om overgewicht te ontwikkelen in een obesigene omgeving, TENZIJ men exceptioneel begiftigd is met een beschermende genetische achtergrond” (Hoge Raad voor de Voeding, Engeland) III.4. GENETISCHE FACTOREN Let op: wat genetisch is, is niet zozeer het onvermijdelijk dik zijn, maar wel het vermogen om dik te worden als we niet opletten!!!

30 ADVIES UIT HET VERHAAL Wie ouders en familieleden heeft die zwaarlijvig zijn heeft meer kans om te dik te worden en moet dus bijzonder opletten (ook al is dat frustrerend). Ook al heeft moeder natuur u hier niet geholpen, leg u daar niet bij neer!!!

31 JE ZAL MAAR GOED AANGEPASTE VOOROUDERS GEHAD HEBBEN ….

32 OVERSLAAN VAN MAALTIJDEN DOET MEER VET AFZETTEN III.5. EFFECT VAN EETPATROON

33 ADVIES UIT HET VERHAAL  Zorg voor een degelijk, gevarieerd ontbijt.  Sla geen maaltijden over en lijdt liefst geen honger.  Gebruik voor tussendoortjes in voor- en namiddag: liefst niet zoet maar onder de vorm van fruit, yoghurt, ….

34 III.6.1. Ongebalanceerde voedselinname in de pre- en postnatale periode  baby's geboren tijdens de hongerwinter in Nederland (1944-1945) hebben als groep overgewicht  pasgeborenen met onder- of overgewicht zijn als volwassenen makkelijker obees  baby's geboren uit moeders met (aanleg voor) diabetes worden later makkelijker obees  baby's geboren uit moeders met overgewicht of die teveel aankomen tijdens de zwangerschap (maximaal + 16 kg) hebben meer kans op obesitas  baby's die flessenvoeding krijgen hebben 6x meer kans om obees te worden  dit vooral als ze de eerste maanden overvoed worden  te wijten aan epigenetische veranderingen in DNA gedurende ontwikkeling

35 ADVIES UIT HET VERHAAL  Zorg voor een gezonde voeding tijdens de zwangerschap (max. + 16 kg voor wie start met een normaal BMI, lager voor obesen)  Probeer borstvoeding te geven indien mogelijk  Wil niet steeds de dikste baby hebben: liever eentje dat iets onder dan iets boven de groeicurve zit  Accepteer als een kind aangeeft genoeg te hebben (we vervormen zijn vermogen om verzadigd te worden) Vermijd om een kind, dat zijn bord tegen zijn goesting uit eet, nog eens te belonen met snoep: dit is dubbel fout !!!

36 Kinderlogica  Lisa, weet je wat er gebeurt met kleine meisjes die hun bord niet willen leegeten? vroeg moeder boos.  Die blijven slank, worden mannequin en verdienen veel geld!

37 III.6.2. Stress

38 III.6.3. Stress en depressie : de ene verdikt de ander vermagert 1.Langdurige stress kan verhoogde cortisolgehaltes in bloed doen ontstaan; bij anderen is dat niet zo (eerder adrenaline); vooral oncontroleerbare stress is gevaarlijk (vb werksituatie, relatieproblemen, zelfs op dieet gaan, …) 2. Cortisol doet meer eten, met voorkeur voor vet en suiker 3. Corticoiden doen vet afzetten (behandeling met corticoïden, …)  vetcellen in buik hebben meer receptoren voor corticoïden dan onderhuids vet  de voorloper van cortisol wordt omgezet tot cortisol door 11 β -HSD1 die meer voorkomt in buik vetcellen dan in onderhuidse vetcellen  gevolg: opstapeling van buikvet (gevaarlijke vet) Op dieet gaan kan zware stress veroorzaken !!!

39 ADVIES UIT HET VERHAAL:  Zorg voor een langzaam afslanken door een traag vermageringsdieet  (advies van voedingsdeskundigen: 250 kcal minderen en half uurtje wandelen per dag = 500 kcal = 0.5 kg/week)  Dit vermijdt honger (ghreline = vetvorming) en stress  Vermijd onnodige stress (als het kan). Misschien moet u wel iets aan uw leef- en werksituatie doen?  Zorg dus voor een aangepast eetpatroon en voldoende beweging en …… hou dit uw leven lang vol! (Lifestyle verandering)

40 III.6.3. Slaaptekort  Men heeft meer tijd om te eten  Er ontstaan metabole veranderingen in het lichaam die meer vetvorming voor gevolg hebben, ook al eet men niet meer (o.m. ghreline gehalte stijgt)  soms ziet men aanvallen van nachtelijke eetbuien Advies uit het verhaal:  zorg voor voldoende nachtrust  probeer systeem te bedenken dat u verhindert om ‘s nachts te eten en te snoepen: voorkom voorraad snoep en eten in kast en frigo, ook fruit en frisdranken (night eating syndroom!)  misschien moet uw dokter u helpen met slaapmedicatie en/of lichte antidepressiva (slaapstoornissen zijn soms teken van lichte of beginnende depressie)  maar opgepast: slaapmedicatie en kalmeringsmiddelen kunnen sterk het weerstaan aan snoep verminderen: bij langer opblijven plunderen van de snoepkast !!!!

41 IV. KUNNEN WE ER IETS AAN DOEN ? Op lange termijn: MOEILIJK 95 % Op korte termijn : JA 95% MINDER ETEN MEER BEWEGEN

42 IV.1. Energiebalans regulerend systeem werkt automatisch Het energiebalans regulerend systeem is beter aangepast om te overleven bij energieschaarste dan bij energieovervloed. 1.Basaal energieverbruik is maar bij weinig mensen groot genoeg om in onze overvloedige leefomgeving voldoende te verbranden om de overmaat aan energie onmiddellijk weg te werken. 2. Ons voorouderlijke energieregulerend systeem probeert daarentegen wel veel beter de reeds bestaande vetreserve te bewaren: bij minder eten volgt automatisch een daling van het energieverbruik zodat de vetreserve maar moeilijk aangesproken wordt. 3. Als we bewust meer energie gaan verbruiken gaan we ook meer honger krijgen.

43 Gemiddeld energieverbruik voor sportactiviteit (man, 70 kg, normaal vetgehalte; deze getallen zijn gemiddelden en moeten verhoogd of verlaagd worden volgens lichaamsgewicht en geslacht) Activiteit kcal/minuut kJoule/min Wandelen (4 km/uur)520 Joggen (8 km/uur)1040 Lopen (12 km/uur)1455 Fietsen (15 km/uur)730 Fietsen (20 km/uur)1040 Zwemmen1570 Voetballen1040 Wie een gewilde spierinspanning doet kan vrij veel energie verbruiken: - fietsen (4 uur/20 km) = ± 2.400 kcal; - dagje wandelen (4 km/uur, 6 uur) = 1.800 kcal - renner rijdt 35 km/uur x 5 uur (rit van 200 km vlak)= ± 4.000 kcal - voetbalmatch : 90 min = 900 kcal PAS OP : wil je vermageren dan mag je niet meer gaan eten : automatisch energie regelsysteem zal je daartoe aanzetten !!!! JAMMER: de meesten houden niet vol, hebben een zittend werk, …. IV.2. Gewilde spierinspanningen kosten energie (1 kg vet = +/- 7500 kcal)

44 Tabel 4.2. Geschatte energie-inhoud van enkele courante voedingsmiddelen en de duur van sporten om deze energie weer te verbruiken (gemiddelden voor man, 80 kg) Voedingsprodukt (g) kcal minuten nodig om dit te verbranden door: wandelen joggen/zwemmen fietsen portie friet met ketchup (300) 318 363040 gepaneerde varkensschnitzel (180) 428494054 spaghetti bolognese (250) 337393214 pizza salami (250) 660766283 noedels met kaassaus en hesp (350) 536 625067 hamburger (103) 254292432 gegrilde kip (250) 435504154 gebraden biefstuk (200) 296342837 gebraden fishstick (150) 290332736 broodje met braadworst (180) 475554559 portie gebraden zalm (150) 305352938 portie camembert (30) 8510811 snee gekookte hesp (30) 40545 portie mayonaise (15) 112131114 glas volle melk (200) 130151216 portie salami (30) 115131114 croissant (70) 356413334 muesli reep (25) 9411912 geroosterde pinda’s (50) 290332736 zakje chips (50) 270 312534 ijs (75) 150171419 melkchocolade (100) 530615066 Biefstuk + friet + mayonaise : ± 725 kcal = 75 minuten joggen, 150 minuten wandelen Pint bier: pilsje = 110 kcal (22 minuten wandelen) ; patersbier: 200 kcal (40 minuten wandelen) Glas wijn: 150 kcal (30 minuten wandelen) Glaasje porto : 150 kcal (30 minuten wandelen) IV.3. Hoeveel energie levert ons voedsel ? Deze voedingsmiddelen liggen iedere dag op ons bord. We moeten ze dus telkens weer afwijzen!!!

45 Hoeveel energie levert ons voedsel ?

46 V. VERMAGEREN IS ERG MOEILIJK V.1. Automatisch regelsysteem veroorzaakt JOJO effect V.2. Mentale inspanningen zijn even vermoeiend als spierarbeid

47 JOJO EFFECT 85 75 85 75 Klassiek verloop in de eerste weken en maanden jaren weken V.1. Automatisch regelsysteem veroorzaakt JOJO effect Voorkomen is beter langzaam maar zeker, maar zeker langzaam grotendeels waterverlies energieverbruik is sterk gedaald o.m. minder schildklier activiteit, gedaald spier- metabolisme,… Dieet en afslanktips? Daar ben je vet mee!

48 V.2. Wilskracht kan evengoed vermoeid raken als spieren Onze voorouderlijke genen fluisteren: Eet nog wat, want morgen is er misschien niets om te eten Beweeg niet teveel: morgen moet je je energie weer gebruiken om te gaan jagen WE ZIJN NIET VERPLICHT OM DAARAAN TOE TE GEVEN !!! HET STILLE GEFLUISTER VAN ONZE NATUUR STELT ONZE WILSKRACHT STERK OP PROEF

49 WE ZIJN NIET VERPLICHT OM DAARAAN TOE TE GEVEN !!?