Duurzame Ontwikkeling als kader voor Sociaal Werk Studiedag SOWEDO Leuven, 28 mei 2009 1.

Presentatie over: "Duurzame Ontwikkeling als kader voor Sociaal Werk Studiedag SOWEDO Leuven, 28 mei 2009 1."— Transcript van de presentatie:

1 Duurzame Ontwikkeling als kader voor Sociaal Werk Studiedag SOWEDO Leuven, 28 mei 2009 1

2 Uitgangspunten SOWEDO ► Afwezigheid ecologisch discours en normatieve principes binnen het SW - omgeving = sociale omgeving - DO = milieuzorg ► Reële verbondenheid van sociale en ecologische problemen ► Ontwikkeling van ecologisch georiënteerde praktijken in het werkveld ► Eerste theoretische ontwikkelingen: - ecological social work (VS – Canada) - ecological social approach (Europa)

3 Inhoud 1. De uitdaging: transitie 2. Duurzame ontwikkeling (DO) 3. DO en Sociaal Werk 4. Paradigmawisseling 5. DO en SW-praktijk 6. Bronnen 3

4 1.De uitdaging: transitie naar andere samenleving 4

5 Een tweevoudige crisis ► Ecologisch: We leven op te grote voet ► Onrechtvaardigheid  Mondiaal  Binnen samenlevingen

6 Transitie Ecol Econ (PTJONES)6 LPR-rapport 2008: Mondiale ecologische voetafdruk in 2005 meer dan 25% groter dan draagvlak planeet aarde September 2008 Ecologische ‘Overshoot’

7 Uitstoot broeikasgassen per land in 2002 Bron: www.worldmapper.org nr.299www.worldmapper.org

8 Arm-rijk: groeiende kloof

9 De huidige consumptie- en productiepatronen zijn sociaal en ecologisch niet duurzaam Gebaseerd op Carley en Spapens

10 Met herverdeling ► Een meer rechtvaardige verdeling van rijkdom zonder respect voor ecologische grenzen is geen goed antwoord. ► We riskeren dan een ineenstorting van het huidige ecosysteem, met alle gevolgen voor een leefbare menselijke samenleving.

11 Rechtvaardige consumptie- en productiepatronen : niet noodzakelijk duurzaam Gebaseerd op Carley en Spapens

12 Bron: www.seppo.net

13 Impasse: relatieve schaarste Het "Scylla-Charybdis"-principe: "Zolang het huidige wereldbestel in voege blijft, kan men niet anders dan tussen twee klippen laveren. Hoe groter het gedeelte van de wereldbevolking is dat in welstand leeft, hoe meer het ecosysteem in gevaar is; hoe meer het ecosysteem wordt gevrijwaard, hoe meer dit gepaard gaat met mateloze ellende." E. Vermeersch (De ogen van de panda, Brugge: Marc Van de Wiele, 1988, p. 41)

14 De uitdaging ► Behoeftebevreding en creëren van welzijn voor elke wereldbewoner met behoud van het ‘natuurlijk kapitaal’. ► Dat vereist:  dematerialisering van de economie  een rechtvaardige verdeling van welvaart  een nieuwe visie op welzijn ► Dat betekent: transitie naar een andere samenleving

15 Duurzame productie en consumptie: sociaal rechtvaardig, ecologisch houdbaar levenskwaliteit draagkrachtrechtvaardigheid macht en inspraak Gebaseerd op Carley en Spapens

16 De vraag Hoe daar geraken?

17 2. DUURZAME ONTWIKKELING  vanuit de uitdaging  vanuit de definitie 17

18 Wat is DO? Vertrekkend van de uitdaging: ► BAU is onmogelijk! ► Duurzame ontwikkeling: een maatschappelijk transitieproces dat geen enkel domein van de samenleving onaangeroerd laat. ► De vraag naar DO raakt dus ook het SW DO: een nieuw kader om naar SW te kijken

19 Complementaire strategieën ► Efficiëntiestrategie  Verhogen productiviteit hulpbronnen  Gesloten kringlopen ► Herverdelingsstrategie  ‘Ecological justice’ ► Sufficiëntiestrategie  Kwaliteit i.p.v. kwantiteit  Welzijn als finaliteit is meer dan materiële welvaart (cf. VODO, ‘KaDO’, p.70-71)

20 http://www.footprintnetwork.org/en/index.php/GFN/page/world_footprint/ Evolutie wereldvoetafdruk?

21 Contractie en Convergentie Contractie en Convergentie MILIEUGEBRUIKSRUIMTE Ontwikkelingslanden Industrielanden Vroegere Oostblok landen Welvaartsniveau Gebruik hulpbronnen per inwoner Plafond (= overconsumptie) Vloer (= waardig leven lijn) Gebaseerd op Rochol

22 Contractie en convergentie P.T. Jones en R. Jacobs: "Terra Incognita", 2006

23 Contractie en convergentie

24 Source : http://www.climatejustice.org.uk

25 DO: Brundtlanddefinitie ► een “ontwikkeling die voorziet in de behoeften van het heden zonder de mogelijkheid van de toekomstige generaties om in hun behoeften te voorzien in het gedrang te brengen. ► Er liggen twee gedachten aan de grondslag:  het concept ‘behoeften’, in het bijzonder de basisbehoeften van de armen van de wereld die prioriteit moeten krijgen;  de notie van beperkingen door de huidige stand van de technologie en de sociale organisatie op de mogelijkheid van het milieu om aan de huidige en toekomstige behoeften te voldoen.” (WCED 1987) ► “ Volhoudbare ontwikkeling ” (Zuid-Afrikaans) ► “ Volhoudbare ontwikkeling ” (Zuid-Afrikaans) 25

26 Debat over interpretaties van DO Uit: Hopwood (2005) 26

27

28 DO: een politiek begrip ► DO is een vaag begrip: reflecteert de complexiteit van de kwesties die in het geding zijn. ► Wij beschouwen DO als een politiek begrip (cf. rechtvaardigheid, vrijheid): krijgt inhoud vanuit verschillende belangengerichte standpunten ► Gevolg: veelvoud aan conceptualseringen, inhouden, definities, agenda’s, voorstellingen … Bijv. 3 dimensies (kapitalen): sociaal, ecologisch, economisch Bijv. 3 dimensies (kapitalen): sociaal, ecologisch, economisch 3P: people, planet, prosperity (profit) – 4P: proces/participatie 3P: people, planet, prosperity (profit) – 4P: proces/participatie ► Voor SW? Welke agenda, criteria, processen?

29 Wat is duurzame ontwikkeling? Bron: Hengstum 2001 29

30 Normatief kader DO ► Ontwikkeling die de kwaliteit van het leven van alle mensen verbetert (behoeftebevrediging) ► Respect voor de ecologische draagkracht van de aarde ► Gedeelde maar gedifferentieerde verantwoordelijkheid ► Sociale rechtvaardigheid op mondiaal vlak ► Intragenerationele rechtvaardigheid of solidariteit (environmental justice) ► Intergenerationele rechtvaardigheid of solidariteit ► Actieve participatie en inspraak ► Gendergelijkheid, aandacht voor diversiteit Op basis van WCED-proces 30

31 3. SOCIAAL WERK & DUURZAME ONTWIKKELING 31 www.seppo.net

32 Sociaal werk ‘The social work profession promotes social change, problem solving in human relationships and the empowerment and liberation of people to enhance well-being. Utilising theories of human behaviour and social systems, social work intervenes at the points where people interact with their environments. Principles of human rights and social justice are fundamental to social work’ (IASSW & IFSW, 2001) 32

33 Sociaal Werk ► Algemene doelstelling van SW : verbetering van het welzijn van mensen ► Normatief ingevuld door mensenrechten en sociale rechtvaardigheid ► Klemtoon op procesmatige karakter ► Centraal: participatie en empowerment 33

34 Duurzame ontwikkeling Sociaal werk Sociaal werk behoeftebevrediging verhogen welzijn respect voor ecologische grenzen - afwezig - compatibel: afhankelijk van het gehanteerde begrip van welzijn: hier deelt het SW in de problemen van onze samenleving, zoals zich die ook voor DO stellen gedeelde maar gedifferentieerde verantwoordelijkheid (in de eerste plaats tussen landen) - impliciet: volgt uit algemene opvattingen van billijkheid, aandacht voor eigen mogelijkheden/beperkingen mensen - kenmerkt ook empowerment - accent op onderscheid tussen individuen en tussen groepen in de samenleving, i.p.v. tussen landen mondiale rechtvaardigheid ja intragenerationele solidariteit ja intergenerationele solidariteit compatibel: afhankelijk van verantwoordelijkheidsbegrip (als gedifferentieerd compatibel met empowerment) actieve participatie en inspraak ja gendergelijkeid en aandacht voor diversiteit ja Vergelijking van normatieve principes

35 Overeenkomsten SW en DO ► Grote normatieve gelijkenis wat betreft aandacht voor welzijn, rechtvaardigheid, mensenrechten, diversiteit en participatie ► Gemeenschappelijke kenmerken:  procesgericht  multi-level  multi-actor

36 Mogelijkheden van DO voor SW “… the concept of sustainability is comprised of a two-fold possibility for SW … Externally, SW has a legalised possibility to demand that social aspects are taken seriously in the overall development of communities. Secondly, by applying criteria of sustainability SW can internally reflect on its own influence on the social environments of human beings. Especially the intra-generational point of view in the concept of sustainability leads SW to question the direction in which it is developing itself…” (Matthies 2001:134)

37 Sociaal werk en DO Mijn stelling: Het SW bezit de potentie om de noodzakelijke holistische aanpak van de sociale, ecologische en economische dimensies van een maatschappelijk probleem te bevorderen. 37

38 SW & DO: kunnen elkaar versterken ► SW dient zijn contextuele kijk te verbreden tot de fysische omgeving (cf. eco-social approach)  de notie ‘biofysische grenzen’ in rekening brengen  betekenis van natuurlijke omgeving voor welzijn  aandacht voor ruimtelijke planning en inrichting ► SW kan sociale dimensie van DO verder uitdiepen  emancipatorische focus  bottom-up benadering van empowerment en participatie vormen daarbij een troef  focus op verdelingsvraagstukken verscherpen  bevorderen van sociale economie ► SW kan de focus van DO op behoeften helpen verbreden naar andere aspecten van welzijn, in het bijzonder welke refereren aan nieuwe visies op een betekenisvol leven (cultureel aspect).

39 4. Paradigmawisseling

40 Nieuwe theoretische kaders Cruciaal zijn ondermeer: ► Een ecologisch wereldbeeld:  een reële eco-sociale opvatting van DO & SW  ‘ecologische economie’ kan inspireren ► Een keuze voor participatieve praktijktheorieën:  empowerment (i.p.v. medisch) georiënteerd  sociaal leren  participatief onderzoek van eco-sociale context ► Nieuwe welzijnstheorie Dat alles samen: nieuw paradigma

41 Paradigmaverandering ► Van modern naar ecologisch wereldbeeld ► Relationeel wereldbeeld is in continuïteit met relationeel mensbeeld, en daarop geënte ethische concepten en handelingsperspectieven ► Nieuw paradigma herneemt elementen uit het oude op een kritische wijze in nieuw kader ► Associatieve omschrijving met steekwoorden:  geen consistente definitie maar familiegelijkenissen  geen absolute tegenstellingen: - complementaire gezichtspunten - klemtoon of prioriteit bij één van de polen

42 Paradigma: wereldbeeld modernecologisch lineaire causaliteitsystemisch - complexiteit enkel richtingreciprociteit atomistischverbondenheid - interdependentie uniformiteitdiversiteit duurzaamheid: efficiëntieduurzaamheid: veerkracht (resilience) abstracte ruimte en tijdconcrete plaats en geschiedenis oneindige groeibiofysische grenzen

43 Duurzaamheid van een systeem: functie van veerkracht én efficiëntie Resilience (F ) Efficiency (A) (Diversity + Interconnections) (Streamlined) Sustainability Optimum 0% 100% Window of Viability Bron: www.lietaer.com

44 Paradigma: mensbeeld modernrelationeel atomistisch - individualismeintrinsiek intersubjectief liberaalcommunitair autonomieinterafhankelijkheid (lotsverbondenheid) controlerendkwetsbaarheid & veerkracht doelrationaliteitcommunicatieve rationaliteit tegengestelde belangengedeelde wereld uitwendige relaties: conflict - contract intrinsieke relaties: coöperatie - gemeenschap

45 Paradigma: ethiek rechtenethiekzorgethiek autonomieverbondenheid waardigheid: zelfbeschikkingwaardigheid: binnen respectvolle relatie regels - juridiseringdialogaal – contextueel – reflexief verantwoordelijkheid: persoonlijke plicht gedeelde verantwoordelijkheid - openheid voor het kwetsbare afstand (rationeel)nabijheid (plaats voor affectie) nuttigheid (utilisme)betekenisgericht negatieve vrijheidpositieve vrijheid liberaal burgerschaprepublikeins burgerschap

46 Paradigma: handelingsperspectieven doelrationeelcommunicatief (o.a. narratief) strategisch: enkel richtingreciprociteit - participatief individuele doelstellingengedeelde interpretaties en objectieven efficiëntieveerkracht individualiserendcontextualiserend markt/contractmodelrelatie/gemeenschapsmodel professionele macht - expertiseappellerend - gedeelde macht – ervaringsdeskundigheid aanbod/vraag-gestuurddialooggestuurd behandelinghandelingsgericht - actorschap klant - cliëntparticipant - partner medisch modelempowerment interventie (productiviteit)presentie (betekenis – erkenning)

47 Welzijn ► Herdefiniëring van ‘goed leven’ ► Herdenken van ‘emancipatie’  relatie tot arbeid en consumptie (productiviteit)  relatie tot verschillende vormen van participatie ► Van individualisme naar een relationeel mensbeeld: autonomie in verbondenheid ► Belang van natuurlijke omgeving ► Relatie/verschil tussen geluk en zin/betekenis van een leven ► Relatie tot tijd: “Time is meaning”

48 48 BNP-groei en subjectief welzijn (LS) Zie NEF, ‘A well-being manifesto for a flourishing society’, 2004

49 Het gangbare beeld van DO Samenleving Economie Het domein van DO Ecologie DO als een ‘balans’ van 3 dimensies

50 September 2008Transitie Ecol Econ (PTJONES) 50 ‘Lege wereld’: ‘Lege wereld’:  Kleine economie  Lage economische output  Gezonde & overvloedige stroom milieudiensten ‘Volle wereld’:  Supereconomie  Degradatie/uitputting van milieudiensten (cf. 60%, Millennium Ecosystem report)  No analogue state

51 Een alternatief (holistisch) beeld Society seeks a more environmentally sustainable and socially cohesive system Economycontributesthroughresponsiblebusiness Environment is better is better protected protected and and improved improved Action through collaborativegovernance, innovation and change Source: Nigel Room

52 Voordelen holistisch beeld ► Reëler d.i. ecologischer wereldbeeld ► Maakt belang van behoud ‘natuurlijk kapitaal’ duidelijker ► Sluit aan bij concept van ecologische economie ► Inbedding van de economie in de samenleving ► Sluit aan bij contextuele visie in traditie van SW: “Person-in-Environment means that a new multi- dimensional and holistic way of working can re-build connections between service users, decisions and politics in a given living area.” (Matthies 2001:141) ► Maakt duidelijk waarom ecologische vraagstukken ook sociale vraagstukken zijn ► Bemiddelende positie van de sociale sfeer voor maatschappelijke (en politieke) actie

53 5. DO en SW-praktijk

54 Grote lijnen voor de praktijk Ik wil aandacht vestigen op: ► Opbouwen van ‘sociaal kapitaal’ ► Sociaal leren ► Politisering en structuurgericht werken ► Transdisciplinariteit en netwerking

55 SW-praktijk: opbouw sociaal kapitaal ► Een grondige transitie van de samenleving vereist een grote veerkracht ervan: - diversiteit en verbondenheid ► Iedereen heeft het recht om daaraan te participeren en bij te dragen. Wat om solidariteit en sociale inclusie vraagt. ► Werken aan de opbouw van sociaal kapitaal is dus zowel voorwaarde als onderdeel van een duurzaamheidtransitie. ► Centrale plaats van empowerment als visie en als praktijk (sociaal-psychologisch kapitaal)

56 Beeld van SW & D0: eco-social approach Society seeks a more environmentally sustainable and socially cohesive system Social Work contributesthroughempowerment Building Social Capital Inspired by Nigel Room

57 Gemeenschapsopbouw Stelling: Meer algemeen is het mijn overtuiging dat vanuit het oogpunt van duurzame ontwikkeling gemeenschapsopbouw (in de meest brede zin) het belangrijkste perspectief is voor SW.

58 DO als een sociaal leerproces ► Wegen naar onduurzaamheid zijn meestal goed gekend, deze naar DO heel wat minder. ► Oplossingen die op het eerste gezicht interessant lijken, blijken achteraf soms grote risico’s in te houden voor de huidige en de toekomstige generaties (bijv. biobrandstoffen). ► DO veronderstelt daarom per definitie een breed en continu leerproces. Daarin dienen SWers partners te worden van de mensen. ► Theorie en praktijken van sociaal leren zijn cruciaal vanuit het oogpunt van SW & DO. (sociaal-cultureel kapitaal) 58

59 Educatie voor DO Bron: www.seppo.net

60 DO: top-down versus bottom-up Spanning tussen gedepolitiseerde concepten van DO (post-politieke consensus), met nadruk op multistakeholderoverleg en concepten van het ecologische als een nieuw terrein van sociaal-politieke strijd (cf. ecological justice movement). 60

61 Beleidsgerichte en politieke actie ► Structurele maatregelen versus oplapwerk Waar sociale problemen maatschappelijk veroorzaakt worden, daar dienen zij maatschappelijk opgepakt te worden, anders wordt SW ‘dweilen met de kraan open’. ► Politisering van het SW DO is een politiek begrip dat invulling krijgt vanuit belangengerichte standpunten. SW dient zich dit begrip op een eigen manier toe te eigenen en kan zelf bijdragen aan de invulling ervan vanuit zijn eigen kader. 61

62 Werk en/of beweging? SW wordt in het algemeen gekenmerkt door een onophefbare spanning tussen SW als ‘werk’ (goed werk leveren binnen de bestaande contexten en organisaties), en SW als ‘beweging’ van maatschappelijke verandering (cf. internationale definitie). Op theoretisch vlak komt dat uiting in diverse stromingen binnen de SW-theorieën.

63 Nood aan transdisciplinariteit ► Het SW is in de Vlaamse situatie opgedeeld in verschillende werkvormen (o.a. MW, SCW, MAD, PW (mede bepaald door de feitelijke subsidiëringsstromen).  tegenstelling met SW in andere landen ► DO vraagt om systeembenadering en multi- en transdisciplinariteit:  doorbreken van de hokjes binnen het SW  bruggen bouwen en netwerken  Samenwerking met andere disciplines 63

64 BRONNEN (1)  Peeters Jef (2008) Conceptueel onderzoek SOWEDO www.dhovlaanderen.be/files/SOWEDO%20- %20conceptueel%20onderzoek.pdf www.dhovlaanderen.be/files/SOWEDO%20- %20conceptueel%20onderzoek.pdf www.dhovlaanderen.be/files/SOWEDO%20- %20conceptueel%20onderzoek.pdf  VODO (2008) KaDO: Kader voor Duurzame Ontwikkeling http://www.vodo.be/images/stories/downloads/kado.pdf http://www.vodo.be/images/stories/downloads/kado.pdf  Ecologische voetafdruk: www.voetafdruk.be www.voetafdruk.be  Vakreview ‘Denkraam voor duurzame ontwikkeling’ www.dho21.nl/documents/Denkraam.pdf www.dho21.nl/documents/Denkraam.pdf  Report of the World Commission on Environment and development ‘Our Common Future’ (Brundtland-rapport) www.un- documents.net/wced-ocf.htm www.un- documents.net/wced-ocf.htmwww.un- documents.net/wced-ocf.htm  Van Poeck Katrien (2008) Duurzame ontwikkeling en sociaal werk, een logisch samengaan? Socia-cahier (11), pp. 39-47 www.dhovlaanderen.be/files/Socia%20cahier:%20Duurzame%20ontwi kkeling%20en%20sociaal%20werk%20- %20Katrien%20Van%20Poeck.pdf www.dhovlaanderen.be/files/Socia%20cahier:%20Duurzame%20ontwi kkeling%20en%20sociaal%20werk%20- %20Katrien%20Van%20Poeck.pdf www.dhovlaanderen.be/files/Socia%20cahier:%20Duurzame%20ontwi kkeling%20en%20sociaal%20werk%20- %20Katrien%20Van%20Poeck.pdf 64

65 Bronnen (2)  Baker, S. (2006), Sustainable Development, London: Routledge.  Matthies, A-L., K. Nähri, D. Ward (eds.) (2001), The Eco-social Approach in Social Work, Jyväskylä: Sophi.  Närhi, K. (2004), The Eco-social Approach in Social Work and the Challenges to the Expertise of Social Work, Jyväskylä: University of Jyväskylä. http://dissertations.jyu.fi/studeduc/9513918343.pdf http://dissertations.jyu.fi/studeduc/9513918343.pdf  Coates, J. (2003), Ecology and Social Work. Toward a New Paradigm, Halifax: Fernwood Publishing  Besthorn, F.: cf. http://www.ecosocialwork.org/ http://www.ecosocialwork.org/  Jones, P.T. & R. Jacobs (2007), Terra Incognita. Globalisering, ecologie en rechtvaardige duurzaamheid (2 de druk), Gent: Academia Press.  Jones, P.T. (2007), Globaal ten Onder? Pleidooi voor een ecologische economie, Attac Vlaanderen, Gent. Info: http://vl.attac.be http://vl.attac.be  Jones, P.T., e.a. (2008), ‘Bouwstenen voor een duurzaamheidtransitie’, ‘Deel I: Het referentiekader’, Oikos, nr.44, 1/2008, 12-29. http://www.petertomjones.be/ http://www.petertomjones.be/ 65

66 Commentaar? ► Wij ontvangen graag uw commentaar op deze presentatie. ► Contact: jef.peeters@khleuven.be jef.peeters@khleuven.be

67 67 Beeld: http://wordpress.com/http://wordpress.com/

68 September 2008 Experimenten Tipping point Opschalen.... 68Transitie Ecol Econ (PTJONES)

69 Dematerialisatie van economie ► ‘Factor 4’: verdubbeling van de globale welvaart met halvering van het gebruik van hulpbronnen tegen 2025 ► ‘Factor 10’: efficiëntie 10 maal verhogen tegen 2050 ► Duurzame productie- en consumptiepatronen: westerse industrielanden : factor ?

70 Ecologische economie ► Het vastleggen van een ecologisch ‘duurzame’ productieschaal vraagt om een politiek onderhandelingsproces op het gepaste niveau (regionaal, nationaal, mondiaal) (planet). ► Vervolgens is ook de rechtvaardige verdeling (people) van welvaart (prosperity) een politieke opdracht van eerste orde. ► Voor een optimale allocatie van goederen en diensten (prosperity) is de markt wel geschikt, maar dat komt pas op de derde plaats.

71 S. de Vries 2007

72 Criteria voor integratie Respect voor ecologische grenzen koppelen aan eis tot sociale rechtvaardigheid Respect voor ecologische grenzen koppelen aan eis tot sociale rechtvaardigheid - EAA: eerlijk aardeaandeel - environmental (ecological) justice - herverdeling van wat er is Economische dimensie beoordelen vanuit creatie van welvaart (prosperity) Economische dimensie beoordelen vanuit creatie van welvaart (prosperity) - economie ‘anders meten’ - inbedding Oriëntatie op duurzame productie-en consumptiepatronen (duurzame levenswijzen) Oriëntatie op duurzame productie-en consumptiepatronen (duurzame levenswijzen) - bestrijding van ‘rijkdom’ als beslag op hulpbronnen

73 6. BRONNEN 73