NINTES Netherlands Institute for New Technology, Economic and Social studies Nintes Experience 21 september 2005 Maatschappelijk verantwoord ondernemen;

Presentatie over: "NINTES Netherlands Institute for New Technology, Economic and Social studies Nintes Experience 21 september 2005 Maatschappelijk verantwoord ondernemen;"— Transcript van de presentatie:

1 NINTES Netherlands Institute for New Technology, Economic and Social studies Nintes Experience 21 september 2005 Maatschappelijk verantwoord ondernemen; op weg naar nieuwe opbrengsten? © NINTES mei ’16

2 2 Programma Sprekers ­ Tom Rodrigues, lid Raad van bestuur Ordina, voorzitter Samenleving & Bedrijf ­ Herman Wijffels, voorzitter SER ­ Niek Hoek, voorzitter Raad van bestuur DeltaLloyd Groep Subgroep begeleiders: ­ Klaas van Egmond, directeur Natuur- en Milieu planbureau ­ Kevin Zuidhof, Head of Corporate affairs, Orange Nederland ­ Henk Folkerts, Partner Rijnconsult

3 3 MVO Loont! (Tom Rodrigues) ­ Presentatie in de bijlage ­ Discussie ­Vb. succesvol project MVO is onderzoek & ontwikkeling zoeksysteem door Ordina voor de inzet in de ontwikkeling van nieuwe geneeswijze voor kinderkanker in het Erasmus Medisch Centrum. ­Grote ondernemingen zetten MVO nu ook in om aankomend talent op nieuwe business oriëntatie uit te dagen. Waarde oriëntatie, richtinggevend voor de toekomst (vb. is ABN AMRO met zijn netwerk van jonge high potentials.) ­Vraag en aanbod zijn moeilijk te matchen. De vraag aan de zijde van de samenleving moet meer en beter gearticuleerd worden. Hier ligt een rol voor de overheid (denk o.a. aan de jaarlijkse bijeenkomst van Kabinet en bedrijfsleven op dit onderwerp!) ­MVO kan ook op korte termijn tot opbrengsten leiden. Publiciteit kan als spin-off veel goodwill genereren en tot nieuwe business leiden (vb. project Ordina voor Koffieboeren )

4 4 MVO Loont! (2) ­ (vervolg discussie) ­ Korte termijn is trade-off met lange termijn doelstelling van verankering in de kern. Risico is aanwezig dat alleen bedrijfsimago van belang wordt geacht in mvo-strategie en dat er geen sprake is van daadwerkelijke maatschappelijk meerwaarde (een eerste stap is nog altijd beter dan geen stap!) ­ Hoe kun je bij eindgebruikers als producent van een onderdeel in betrokken product dat niet direct zichtbaar is, duidelijk maken dat ook jij een bijdrage levert met je mvo-beleid (of duurzame productie)? Vb. die passeren zijn o.a. Nutreco en Bayer, die succesvol aan consumenten hebben gecommuniceerd over het duurzaamheidgehalte van (delen van) betrokken product. ­ Mvo zou wel een beperkte houdbaarheid kunnen hebben. Vb. is TNT die succesvol zijn met hun bijdrage aan World Food Programm. Er is niet nog een mogelijkheid om dergelijke exposure te genereren. Hoe voorkomen we een ‘ISO zonder glamour certificaat’?

5 5 Orange en MVO (Kevin Zuidhof) (De workshop is met name benaderd vanuit het oogpunt People.) ­ Orange benaderd MVO als een manier van ondernemen die ingebed moet worden in het beleid van de organisatie. De discussies zijn opgestart vanuit een aantal voorbeelden hoe Orange MVO inbedt en uitvoert. Uitvoering van MVO door Orange: ­ Opzoeken van stakeholders (partners, klanten, medewerkers en leveranciers). Er dient geluisterd te worden naar de stakeholders. In de gesprekken wordt de aandacht gevestigd op de issues die een relatie hebben met enerzijds ‘zaken doen’ en anderzijds ‘de maatschappij’. ­ Aan de hand van de feedback van de verschillende stakeholders wordt een analyse gemaakt van de issues en vervolgens worden de issues op basis van prioritering aangepakt en uitgevoerd. Vervolgens vindt er een terugkoppeling plaats naar de stakeholders met als doel zoveel mogelijk transparant te zijn.

6 6 Orange en MVO (2) ­ Vertalen van kernwaarden naar MVO in zowel je producten als naar je medewerkers. Voorbeeld hiervan is het beltegoed dat bij de meeste providers een einddatum kent. Orange heeft besloten het beltegoed niet af te nemen na verloop van tijd. ­ Sponsoren van kleine lokale initiatieven / ondernemingen. Niet alleen in geld maar ook in het opzetten van duurzame structuren ­ Partner program Warchild. De basis van Warchild ligt volgens Orange in het gebruik van communicatie om kinderen te helpen met trauma's. De basis van Orange is eveneens communicatie. Warchild wordt niet alleen ondersteund door middel van donaties maar met name door hulp bij het uitvoeren van concepten en fundraising. Het grote doel van het partner program is het creëren van company pride. Het uitvoeren van MVO wordt vanuit een drietal aandachtsgebieden benaderd. Aan de hand van de drie aandachtsgebieden hebben de discussies in de groep plaats gevonden. )

7 7 Orange en MVO (3) Aandachtsgebied: Nut & Noodzaak Conclusie van de groep: ­ De druk van de maatschappij om maatschappelijk verantwoord te ondernemen is er. Door MVO op te pakken en uit te voeren werkt het ook. Niet uitvoeren van MVO levert een bedreiging voor de duurzaamheid van een onderneming op. Aandachtsgebied: Organisatie ­ MVO gaat over de totale organisatie en de bewustwording binnen de organisatie. MVO kan niet alleen top down opgelegd worden. MVO dient intern gedragen te worden en daarmee ook geïmplementeerd in het beleid van de organisatie. ­ Aandachtspunt is wel dat er ook een overkill aan MVO kan ontstaan. Door te veel aandacht te vragen voor MVO gerelateerde zaken kunnen medewerkers MVO-moe worden. Dit heeft dan een averechts effect.

8 8 Orange en MVO (4) Aandachtsgebied: Leiderschap ­ Als organisatie zul je een synergie moeten ontwikkelen in het uitvoeren van MVO. Maatschappelijk verantwoord ondernemen doe je niet alleen door goede doelen te realiseren maar ook door werkelijk te staan voor wat je zegt. ‘Doe wat je zegt’ naar de buitenwereld maar vooral ook naar je medewerkers en leveranciers. Door middel van goed leiderschap kun je ook je interne organisatie meer bewust maken van MVO zodat deze dit zelf ook uit gaan dragen immers…je medewerker is ook onderdeel van de maatschappij…..

9 9 Duurzaamheidsverkenningen (Klaas van Egmond) ­ Zie o.a. bijlage Kwaliteit en toekomst, verkenning van Duurzaamheid van het Natuur – en Milieuplanbureau (2004) zoals verstuurd bij de uitnodiging voor 21 september. Uitgangspunten: Kwaliteit van leven: hier en nu, elders en later (uit Kwaliteit en toekomst, verkenning van Duurzaamheid, NMP 2004) Duurzaamheid gaat in essentie over de kwaliteit van leven en de mogelijkheden om die kwaliteit in de toekomst te handhaven. Daarmee is het antwoord op de duurzaamheidsvraag afhankelijk van: ­ maatschappelijke opvattingen over die kwaliteit van leven, ­ de verdeling daarvan over de wereld en ­ wetenschappelijke inzichten in het functioneren van mens en het natuurlijk systeem.

10 10 Duurzaamheidsverkenningen (2) Wordt de ongelijkheid in de wereld als probleem gezien? Zijn de beschikbare collectieve middelen toereikend? Moeten ze worden verdeeld op basis van rechtvaardigheid via de overheid of op basis van doelmatigheid via de markt? Op basis van de wetenschappelijke inzichten in de beschikbaarheid van de (collectieve) middelen worden de risico’s geschat die zich in de toekomst bij het continueren van die kwaliteiten kunnen voordoen. Duurzaamheid gaat dus zowel over maatschappelijke waarden als over wetenschappelijke inzichten. Wereldbeelden om het duurzaamheidsvraagstuk te structureren Om voor deze verkenning zicht te krijgen op de maatschappelijke waarden heeft TNSNIPO een enquête onder de Nederlandse bevolking uitgevoerd. Daaruit blijkt dat de keuze voor een bepaalde kwaliteit van leven en de opvatting over de manier waarop die kwaliteit verdeeld zou moeten worden, uit dezelfde waardenoriëntaties voortkomen. Wie presteren belangrijk vindt, kiest eerder voor vrijhandel. Wie gelijkheid en wereldvrede als hoogste goed nastreeft, kiest eerder voor een sterke internationale overheid. De gekozen kwaliteit van leven en de manier en schaal waarop die kwaliteit moet worden gerealiseerd, zijn dus met elkaar te combineren. Deze combinaties zijn op te vatten als wereldbeelden.

11 11 Duurzaamheidsverkenningen (3) In deze Verkenning van duurzaamheid worden vier wereldbeelden onderscheiden (figuur onderaan.) De wereldbeelden verschillen in de eerste plaats in de mate van internationale verwevenheid van activiteiten (globalisering versus meer regionale ontwikkeling; verticale as) en in de afweging tussen efficiëntie en solidariteit (horizontale as). De horizontale as is sterk geassocieerd met de keuze tussen marktwerking en overheidscoördinatie. Aan ieder wereldbeeld is een verschillende, specifieke kwaliteit van leven verbonden, anders gezegd:een specifieke oriëntatie op doelen en middelen.

12 12 Duurzaamheidsverkenningen (4) MONDIALE MARKT (A1) Toenemende globalisering en individualisering leiden tot de prestatie- maatschappij (liberale, individualiserende en op doelmatigheid gerichte wereld, economische groei hoog; inkomen per hoofd in de EU-15 is in 2040 meer dan 2,4 keer het niveau van 2000 (CPB, 2003). Ecologische risico’s (met name klimaatverandering) zijn echter groot. De wereldbevolking zal in dit wereldbeeld in het midden van deze eeuw stabiliseren op 9 miljard mensen. De Nederlandse bevolking zal tot 2050 doorgroeien naar circa 20 miljoen mensen, waarvan er 6 à 7 miljoen allochtoon zullen zijn. Positieve ontwikkelingen; daling van de staatsschuld, toename van de levensverwachting en verlaging van de collectieve lastendruk. Negatieve ontwikkelingen; verslechtering van de Nederlandse concurrentiepositie, toename van werkloosheid en criminaliteit, congestie in de vorm van files, afnemende voorzienings- zekerheid van energie en achterblijven van investeringen in het onderwijs. Afbreukrisico’s;het optimisme over de technologieontwikkeling.

13 13 Duurzaamheidsverkenningen (4) Het hoge tempo waarin de mondiale verwevenheid toeneemt sociaal-culturele risico’s op, waardoor; sociale samenhang verloren gaat, culturele identiteit verloren dreigt te gaan, wat kan leiden tot het terugtrekken van bevolkingsgroepen in de eigen VEILIGE REGIO (A2), wat weer kan leiden tot culturele blokvorming, solidariteit en collectieve kwaliteiten verloren gaan (bijvoorbeeld een stabiel klimaat), waardoor de opvattingen verschuiven naar het wereldbeeld MONDIALE SOLIDARITEIT (B1). ZORGZAME REGIO (B2) Anti-globalisten hebben vanuit een op solidariteit en kleinschaligheid gericht B2- wereldbeeld (‘Small is beautiful’) aanhoudend gewaarschuwd voor de risico’s van het A1-wereldbeeld. Gemeenschapszin, burgerlijke verantwoordelijkheid en sociaal-culturele diversiteit staan in het wereldbeeld ZORGZAME REGIO hoog in het vaandel. Immateriële zaken als vrije tijd en gemeenschappelijke identiteit worden in dit wereldbeeld belangrijk gevonden: geld maakt niet gelukkig. Dat is maar goed ook, want in dit wereldbeeld is het inkomen per hoofd van de Europese bevolking in 2040 ‘slechts’ 40% hoger dan in 2000. Ter vergelijking: in het A1- wereldbeeld is dit 140% hoger. Ook is er een sterke regionale oriëntatie op producten uit de eigen omgeving en een groot vertrouwen in lokaal bestuur (zelfvoorziening).

14 14 Duurzaamheidsverkenningen (5) VEILIGE REGIO (A2) Inderdaad roept het beeld van de MONDIALE MARKT (A1) tegengestelde reacties op. Er blijft groot verzet bestaan tegen nieuwe vrijhandelsafspraken en een toenemende behoefte om de eigen culturele en economische belangen te beschermen. Dit leidt tot het A2- wereldbeeld met scherpere tegenstellingen tussen culturele blokken (Huntington’s Botsende Beschavingen, 1997). In dit wereldbeeld VEILIGE REGIO zet de trend naar hedonisme en individualisme door. De aanhangers van dit wereldbeeld zijn sterk gericht op (nationale) veiligheid, orde en gezag. Vrijhandel wordt als bedreiging voor de werkgelegenheid gezien. In het A2-wereldbeeld zal door de uitsluiting van kwetsbare gebieden de ‘modernisering’ uitblijven waardoor de totale wereldbevolking zal toenemen tot 11 miljard in 2050. Door de zeer ongelijke welvaartsverdeling in dit wereldbeeld zal dit leiden tot een grotere kans op mondiale spanningen en conflicten. Het A2-antwoord hierop is minder immigranten en meer beveiliging. De omvang van de Nederlandse bevolking zal licht toenemen naar 17 miljoen inwoners, waarvan er 5 miljoen allochtoon zullen zijn. Positieve ontwikkelingen in de afgelopen jaren zijn vanuit A2-perspectief de verlaging van de collectieve lastendruk en de verhoging van de levensverwachting. Negatieve ontwikkelingen in dit wereldbeeld zijn de toename van de culturele diversiteit (aantal allochtonen), de toename van criminaliteit, de afname van de pensioenvoorziening en de voorzieningszekerheid van energie.

15 15 Duurzaamheidsverkenningen (6) MONDIALE SOLIDARITEIT (B1) De afgelopen decennia is naar een duurzame ontwikkeling gestreefd, omdat de globalisering in verschillende opzichten al ver is voortgeschreden en omdat mondiale ecologische grenzen in zicht komen (klimaatverandering en biodiversiteit). In 1987 legde de Commissie Brundtland in ‘Our Common Future’ hiervoor op VN-niveau de basis. In dit op MONDIALE SOLIDARITEIT gerichte wereldbeeld wordt getracht de voortgaande globalisering door regels en verdragen in ecologisch en maatschappelijk goede banen te leiden; een voorbeeld is het Kyoto Protocol om de klimaatproblematiek aan te pakken. Aan de VN gelieerde instituties krijgen in dit wereldbeeld steeds meer legitimiteit en er komt een wereldwijde, effectieve overheidscoördinatie tot stand. Sociale rechtvaardigheid wordt als een onmisbaar element gezien om de spanning tussen economie en ecologie op te lossen: geen intergenerationele solidariteit zonder internationale solidariteit. De bijbehorende lagere economische groei in Europa wordt in dit wereldbeeld geaccepteerd. Dit leidt tot een inkomensniveau in 2040 van 1,8 maal het inkomensniveau van 2000. In het B1-wereldbeeld wordt veel betekenis toegekend aan de vermindering van honger en armoede. Als meest negatief worden gewaardeerd: de schending van mensenrechten, de afname van de mondiale biodiversiteit, klimaatverandering, drinkwaterschaarste en de verstoring van mondiale stofkringlopen (bijvoorbeeld stikstof).

16 16 De winst zit in de opbrengst (Henk Folkerts) Henk ligt de uitgedeelde slides (zie bijlage) toe en komt met de volgende praktische voorbeelden, die de paradigmawending naar duurzaam ondernemen ondersteunen/bevestigen. De overdreven oriëntatie op ratio heeft hier plaatsgemaakt voor meer intuïtie. Voorbeelden: ­ Zweeds houtbedrijf dat inmiddels meer bomen herplant dan kapt (voor productie) ­ Hypercar (nieuwe autofabrikant), fabriceert auto’s die rijden op waterstof cellen ­ GE die wasmachines verhuurt en zelf zorgt voor milieu vriendelijke afvoer/vervanging ­ Unilever die in India bestaande producten voor lagere prijzen, door het traditionele distributie kanaal levert ­ Interlace (tapijtfabrikant) die geleverde tapijten gratis ophaalt voor “recycling” ­ Gruppo M (kleding fabrikant in de Dom.Rep) waar werk centraal staat en winst op de 2 e plaats

17 17 De winst zit in de opbrengst (2) ­ Bedrijven zijn verantwoordelijk voor hun producten en diensten (grensoverschrijdend). Overheid heeft hierin een voorbeeldfunctie + dient randvoorwaardelijk bezig te zijn. Steeds meer bedrijven willen niet meer wachten op “trage” besluitvormingsprocessen bij overheidsinstanties (ook VN) en nemen direct actie (TPG brengt op eigen initiatief hulpgoederen naar Malavië). Internationale, complexe regelgeving werkt soms blokkerend. Voorbeelden van MVO uit de groep: ­ Schiphol Groep besteed aandacht aan MVO in haar jaarverslag: ­People = Veiligheid (eigen medewerker + klant) + respect en resultaatgerichtheid ­Planet = Dialoog met de eigen omgeving op basis van eerlijke informatie (groei versus overlast) ­Profit = Werkgelegenheid en bereikbaarheid

18 18 De winst zit in de opbrengst (3) ­Ballast Nedam heeft convenant van kinderarbeid getekend en werkt met duurzaam materiaal (open deuren?) ­TPG met Peter Bakker als oprechte MVO ondernemer. TPG experts worden ingezet op programma’s (op basis van hun specialisme). MVO beleid heeft zeer duidelijk tot extra opbrengsten geleid en geeft TPG werknemers een zeer trots gevoel (World Food Porgramma ipv lokaal TNT golf toernooi) ­Siemens steunt “drop outs” uit VMBO opleidingen door gerichte stages aan te bieden en deze mensen ook actief te begeleiden. MVO vraagt om leiderschap ­RABO heeft door coöperatie gedachte MVO al in haar cultuur verweven, maar weet dit maar matig commercieel uit te nutten (Hollandse nuchterheid, gebrek aan leiderschap?) ­Hogeschool Amsterdam merken dat de studenten het MVO denken adopteren, maar dat de “traditionele” docenten hierin achter lopen. Er wordt gedacht aan een “Community project” = maatschappelijke stage

19 19 De winst zit in de opbrengst (4) ­Corus heeft het dilemma van mondiale concurrentie op prijs en lokale milieu problematiek. Markt wil goedkoop staal en geen groen staal. MVO dient in strategie verankerd te zijn, pro actief benaderen en zien als overleving. Niet MVO gerichte ondernemingen zullen door de consument worden afgewezen.

20 20 Duurzaamheid; doorbraak naar nieuwe verhoudingen! (Herman Wijffels) Duurzame ontwikkeling ­ Brundlandt: leven en werken zodanig dat dat bronnen voor volgende generaties ook beschikbaar zijn ­ Sociaal-ecologische ontwikkeling als bron van creatie van welvaart niet als randvoorwaarde / belemmering ­ Omkering: duurzaamheid als drager van de creatie van welvaart (minder uitputting, verstoring, meer respect, ook voor mensen elders) ­ Duurzaamheid is nieuwe fase in de evolutie; ­Hoge kwaliteit van verbindingen ­Hoge kwaliteit van verbindingen tussen mensen ­Hoge kwaliteit van verbinding tussen mens en ecosysteem

21 21 Duurzaamheid; doorbraak naar nieuwe verhoudingen! (2) Waar komt deze ambitie vandaan? ­ Logische reactie op vorige fase, ambitie voor een volgende fase o.b.v. nieuwe inzichten / bewustzijn (verstoringen) ­ Tweesprong; einde van een tijdperk dat gebaseerd is op de methodologie uit de verlichting (‘cogito ergo sum’, specialisatiebeginsel van Newton) ­Definitie van de organisatie o.b.v. machine, smal doelmatigheidspatroon (input – throughput – output) is eindig vlg. systeemtheoretici ­ Sociale verhoudingen degraderen ­ Ecosystemen desintegreren (weer, zeespiegel stijgt) ­ Kracht en organiserend vermogen om een stap te zetten naar een nieuwe ‘S-curve’, de verschijningsvorm is MVO / Duurzaamheid

22 22 Duurzaamheid; doorbraak naar nieuwe verhoudingen! (3) ­ Nieuw opkomend waardenpatroon (respect voor het leven en o.b.v. aspecten van het leven) ­Herdefinitie plaats van de mens i.h. leven (onderdeel, relatie, denk aan water en lucht) ­Er ontstaat een nieuwe maatschappelijke configuratie (van overheid en bedrijfsleven naar complex van bedrijven, overheid, burger, NGO’s, etc.) ­Komende 5 – 10 jaar is de kans op een discontinuïteit zeer groot (vb. bedrijven in beleggingsportefeuilles) ­Ruimte voor ondernemerschap; er zijn bedreigingen, maar bovenal kansen ­ Ultieme legitimatie van ondernemingsgewijze productie vanuit een maatschappelijk perspectief is winst als maatstaf, eerder dan doel (ondernemen is producten en diensten aanbieden die bijdragen aan de samenleving als geheel, winst is de mate van succes daarin.) ­ Winsten zonder sociale en ecologische overweging worden afgestraft door de maatschappij

23 23 Duurzaamheid; doorbraak naar nieuwe verhoudingen! (4) Beweging komende decennia: ­ Internationaal; Kyoto & millenium doelstellingen ­ EU; Lissabon strategie ­ NL; Transities (Energie, Transport, Landbouw, Biodiversiteit) ­ Regionaal; Agenda 21 (Gemeenten in NL) ­ Onderneming; mvo ­ Consument; koopbeslissing = morele beslissing

24 24 Duurzaamheid; doorbraak naar nieuwe verhoudingen! (5) Kern van mvo is stoppen met uitputting voorraden energiebronnen. Er zijn nieuwe vormen van energiewinning (getijden, zon, wind, etc.) De prijs van fossiele brandstoffen explodeert, dat genereert momentum om naar nieuwe vormen van energie over te stappen. Het toekomstperspectief is energie in een lokaal model te organiseren; ­Vb. Studieproject in Nl om komende 3/4 decennia gebouwen zelfvoorziend in energie te laten worden ­MVO specifiek van begin jaren 90 ‘do good’ sinds 2000 meer gericht op integratie met de kern van de onderneming (vb. zijn Unilever met Marine Stewardship counsil, ABNAMRO met integratie in risicosystemen, nieuwe bedrijvigheid in biotech en de beweging naar biobased economy) ­ Er is een verandering waar te nemen in de verbinding tussen bedrijven en consumenten / eindgebruikers. Steeds meer processen worden vanuit de klant vormgegeven, zo ook duurzaamheid. Dit vraagt om een nieuwe vorm van leiderschap in ondernemingen, die meer uitgaat van de talenten van mensen en bottum-up processen in organisaties vanuit de klant.

25 25 Duurzaamheid; doorbraak naar nieuwe verhoudingen! (6) Leiderschap is de potentie van individuele mensen om andere mensen voor te gaan en mee te nemen naar nieuwe verhoudingen, waar management zich richt op de beheersing van bestaande processen (in Nederland is er vooral een tekort aan leiderschap, niet aan managers!) Discussie: ­ Mechanisch vs. Organisch, dilemma in de herkenning daarvan; Op macro-economisch gebied is er in Nederland een te lage productiviteit, op micro-economisch gebied is dat niet altijd het geval; toenemende afstand tussen bedrijf en klant; tussen politiek en burger, groot ongemak bij leraren en mensen in de zorg. Kortom er is sprake van een systeemcrisis; sociaal, culturele ontwikkeling en economische ontwikkeling zijn uit fase geraakt

26 26 Duurzaamheid; doorbraak naar nieuwe verhoudingen! (7) Vb. van een dergelijke systeemwijziging is de rotonde; ”Een metafoor voor wat er in de maatschappij aan de hand is, is de rotonde. Volgens de klassieke manier van denken hebben we, toen het verkeer dichter werd, een systeem met stoplichten bedacht om het te reguleren. Daarom sta je voor dat rode stoplicht, ook al komt er in de verste verte niets aan. Als mens ben je onderworpen aan dat systeem, en het kruispunt wordt onderbenut als verkeerswisselaar. Geheel in lijn met de sociaal-culturele ontwikkelingen hebben we rotondes ontwikkeld. Niet het systeem is de baas, maar de mensen die komen aanrijden. Die bepalen, op basis van hun eigen oordeelsvermogen, of ze de rotonde kunnen oprijden. De mens is niet onderworpen aan het systeem, maar besluit over de wijze waarop hij daarvan gebruik maakt. En het interessante is dat om die rotonde te laten werken, een fundamentele besluitvormingsregel moest worden omgekeerd: niet rechts heeft voorrang op een rotonde, maar links.'‘ (uit het NRC Handelsblad 10 september 2005)