Bodems in een veranderend (natuur) landschap… …door de ogen van een geograaf Erik Meijles Rijksuniversiteit Groningen Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen & Kenniscentrum Landschap e.w.meijles@rug.nl Foto: Koopman

Bodemfuncties Productie voedsel en biomassa Bewaren en filteren elementen (bijv. drinkwater) Leefgebied (habitat) Fysieke en culturele leefomgeving v/d mens Bron grondstoffen CO2-pool (zowel source als sink) Erfgoed archief (aardkundig en archeologisch) Vergeten we die niet in het huidige landschaps- en natuurbeleid? Bron: EU soil protection strategy

Natuurontwikkeling: vb Hunzevisie “natuur” wordt 103 keer genoemd “meandering” 7 maal; “geo” 3 (incl. “geopark”) “bodem”, “reliëf”, “aardkundig (erfgoed)” niet “erfgoed” 7 keer, in de context van cultuurhistorie Een van de drie kernpunten in 1995: “...herstel van de Hunze als levende beek inclusief kenmerkende processen als sedimentatie en erosie, stroming en periodieke overstroming....” In huidige visie niet meer expliciet

Natuurontwikkeling & bodem? “terug naar de oorspronkelijke situatie” “hermeandering” (of “opnieuw laten meanderen”) “aanleggen rivierduinen” & “natuurvriendelijke oevers” “herstel pingoruïnes” Is de bodemopbouw dan geen onderdeel van de natuur? Mogen we om ‘groene’ natuur te creëren, ‘bruine’ natuur vergraven? Nieuwe Hunzemeander, Panoronnio, 2015

Natuur gevormd door natuurlijke processen successie competitie uitwisseling … En ook door erosie/sedimentatie bodemvorming ... Dus bodem, landschap en reliëf zijn onderdeel van natuur Elzenga, 2014

Vb 1: Hermeandering Redenering vanuit vorm, niet vanuit: “In dit deel van het plangebied wordt een zeer sterke meanderende en gevarieerde beekloop gecreëerd. In de scherpste meanders komt een steile buitenbocht en een flauwe binnenbocht. In de min of meer rechte stukken wordt een meer variërend profiel aangelegd waarbij deze wisselt tussen de beide oevers. Daarmee ontstaat een gevarieerde beekloop, met veel variatie op korte afstanden. Voor het dempen van de bestaande beekloop van dit deel van het Diep maken wij gebruik van materiaal afkomstig van de nieuw te graven meanderende beekloop, de te graven slenk en de te plaggen delen.” Redenering vanuit vorm, niet vanuit: (wordings)proces of dynamische omgeving Proces zorgt voor heterogene bodemopbouw waarin landschapssgeschiedenis is vastgelegd

Beekverleggingsprocessen Drentsche Aa Kadaster 1830 TMK 1850 Bonne 1902 De Jonge 1924 1949 AHN2 2010 Meandering actief proces, maar beperkt en lokaal zeer variabel Bodem stuurt water, water maakt bodem Hoe gaan we daar mee om in hermeanderingsprojecten? Zandsuppletie? (door de heterogene bodemopbouw!) Menting & Meijles, 2015 Foto: Van Soest, 2007

Veenopvulling & meandering in beekdalen Zandige beekopvullingen – meandering? Veenopvulling – doorstroomveen zonder beek/meandering? Makaske et al. 2015

Mogelijk resultaat hermeandering Beekprofiel past niet bij dynamische beek Top bodemarchief vergraven natuurlijk cultuurhistorisch en aardkundig erfgoed Is de beek dan weer natuurlijk?

Geen graafwerk: laat het Reitdiep weer kronkelen Foto: Roelof Bos

Vb 2: Afplaggen kwelder Veiligheid? Natuurlijkheid? natuurlijk proces - successie? “Door opslibbing worden de kwelders langzaam maar zeker hoger en neemt de zee-invloed af. Vooral op de hoge kwelder veroudert de vegetatie en neemt de biodiversiteit af. Omdat veel kwelders zijn aangewezen als Natura2000 gebied, staan natuurbeheerders voor de taak de kwaliteit van de habitats te behouden. Daarvoor zijn maatregelen nodig, zoals het afplaggen van kwelders of het toelaten van dynamiek.” (Deltares) Veiligheid? Natuurlijkheid? Foto: Sarah Stiles

Natuurlijk overstromingsprofiel kwelder… …met daaruit volgend natuurlijke bodemopbouw & reliëf Groeit met stijgende zeespiegel mee Afplaggen? Natuurkennis.nl

Natuurbeheer op de kwelder Redeneer vanuit processen, inclusief de: aardkundige (erosie/sedimentatie), cultuurhistorische (begrazing) & natuurlijke (successie in ruimte, niet diepte) Om biodiversiteitsdoelstelling te halen

Vb3: “Slenken” graven …ontstaan door aardkundige processen tektoniek kreek (kwelder) of geul (wad) laagte in veen… …ontstaan door aardkundige processen Hoe kun je die graven? Gevolg van een proces, dat weerslag aan oppervlak EN in ondergrond heeft Jongmans et al, 2014 (blz 559)

Bodem archiefkast met erfgoed Natuurlijk erfgoed zaadbanken & bodemleven Cultuurhistorisch erfgoed Bewonings- en gebruikssporen Aardkundig erfgoed Klimaatcondities en -processen Hoe lezen we nu de geschiedenis van het landschap? Scheuren we bladzijden uit het boek? Foto: Koopman

Bodem & veranderend landschap: conclusie Natuurontwikkeling optisch beeld van landvorm die er (niet) is geweest Landschapsontwikkeling: neem alle waarden/processen mee: natuurlijk erfgoed cultuurhistorisch erfgoed en: aardkundig erfgoed Benoem ze in inrichtingsproces en resultaat En treedt naar buiten als bodemkundige: de bodem zit in de grond, is voor velen onzichtbaar... ...maak (weer) zichtbaar in landschap & beleid

Dank voor uw aandacht