De Troonrede getoetst Over tweedeling en vertrouwen in Nederland Kim Putters 21 september 2015

De Troonrede 2013 Van Klassieke Verzorgingsstaat naar Participatiesamenleving 2014 Veerkracht van de samenleving 2015 Optimistisch zijn, maar nuchter blijven…… Participatiesamenleving gerealiseerd? Citaat ….: ‘Hoe belangrijk de verworvenheden van de verzorgingsmaatschappij ook mogen zijn, zij houden het gevaar in zich mensen onmondig en onzelfstandig te maken. De verantwoordelijkheid voor het eigen en andermans welzijn is steeds meer overgenomen door alom tegenwoordige verzorgingssystemen. Daarom zijn we wel gedwongen naar andere wegen om te zien die mensen minder afhankelijk maken. De nadruk zal daarbij moeten liggen op zelfhulp, vrijwilligerswerk, kleinschaligheid van organisatie en decentralisatie van bestuur.’ Van wie? 1976, Staatssecr Jo Hendriks, kabinet den Uyl. De Staat van Nederland 2015

Hebben we er een beetje vertrouwen in? Laten we eerst eens kijken naar de vraag of Nederland er vertrouwen in heeft dat de regering urgente vragen aanpakt. En in de media die ze bespreekt. De Staat van Nederland 2015

Het `DNA’ van het vertrouwen/wantrouwen Wantrouwen & boosheid vs. vrees voor toekomst & bezorgdheid. Nationale identiteit en trots onder druk: vrijheid van meningsuiting, verzorgingsstaat en grote NLse bedrijven. Vrees over de zorg (‘Amerikaanse toestanden’) is stapsgewijs toegenomen sinds 2008 dan over immigratie. Groepen die meest wantrouwen en vrezen: vrouwen, ouderen en SP/PVV stemmers. Internationaal vergeleken overheerst wel tevredenheid en hoge kwaliteit van leven. Vooral bij hoger opgeleiden. Laten we eens ontleden wat er aan de hand is. De temperatuur van de samenleving: Een groeiend wantrouwen, zo lijkt het. Terwijl de kwaliteit van leven hoger is dan ooit. Wantrouwen in bestuur, in goede bedoelingen van professionals en in beschikbaarheid van de zorg in de toekomst. Sheet: het ligt echter genuanceerd, het is niet alleen wantrouwen. Het is ook zorg en vrees over wat komt. Maar ook tevredenheid over bv. directe zorgverlening. Ik ligt het toe met wat onderbouwing, die ik maar het DNA van het groeiend wantrouwen noem. De Staat van Nederland 2015

Het publieke debat in 2008 en in 2015 (het wat) Hoe zien mensen de maatschappelijke problemen ten opzichte van elkaar? In 2008 versus 2015. Benadrukken dat het sterk samengaat met zorg over samenleven en normen & waarden. Die staan op de nummer 1 plek qua bezorgdheid. We zien wel dat tov 2008 de zorg steeds meer is opgekomen als probleem. De Staat van Nederland 2015

De scheidslijn van het wantrouwen (het wie) De Staat van Nederland 2015

Hoe ziet Nederland eruit en wie heeft `er’ (geen) vertrouwen in? Verdeling van hulpbronnen in de samenleving persoons-kapitaal economisch kapitaal cultureel kapitaal sociaal kapitaal Laten we eens ontleden en bekijken welke kennis nodig is. Afgelopen jaar publiceerden wij Verschil in NL. Analyse van hoe hulpbronnen in de samenleving verdeeld zijn. Daar kwamen wel indicaties uit van gescheiden werelden, van zij die gezond zijn en veel hebben van alles en mensen die dat niet hebben. Kapitaalsvormen uitleggen. Weet u het voor uw adherentiegebied of doelgroep? Weten we eigenlijk hoe het zit met gebruik en vertrouwen van zorg in de samenleving? Hoe zit het precies, dat is voor uw werk en bestuurlijke keuzes cruciaal. De Staat van Nederland 2015

71% 29% Geen klassenmaatschappij, wel groeiende tweedeling gevestigde bovenlaag (sociale klasse) jongere kansrijken (segment) werkende middengroep (segment) comfortabel gepensioneerden (segment) onzekere werkenden (segment) achterblijvers (sociale klasse) hoog totaalkapitaal laag totaalkapitaal 71% van de volwassen bevolking 29% van de volwassen bevolking bekrachtiging op de flanken gevestigde bovenlaag: - consistent hoog kapitaal - vader in jeugd: 62% (middel)hoog beroep; 8% laag beroep/werkloos - identificatie met Nerderlanders/hoogopgeleide/rijke/invloedrijke mensen - weinig politieke onvrede - universalistische waardenoriëntatie - partnerhomogamie (hoog/hoog) - woont in ‘dure’ /hoge statuswijken - binding met beroepswereld (maar 1/3e gaat om met OSM) - toegang tot politieke en economische elite achterblijvers: - consistent laag kapitaal - vader in jeugd: 17% (middel)hoog beroep; 34% laag/werkloos - weinig identificatie met Nederlanders etc. - veel politieke onvrede - partnerhomogamie (laag/laag) - woont in achterstands/lage statuswijken - geen binding met de beroepswereld - geen toegang tot politieke en economische elite De Staat van Nederland 2015

Wij-zij… Waarom wij spreken over `Gescheiden Werelden’: Polarisatie hoog – laag opgeleid neemt sterker toe. Werkt door in fysieke en mentale gezondheidsverschillen. Werkt door in toegang voorzieningen (begrijpelijkheid; financieel; netwerken). Werkt door in opvattingen over en wantrouwen in de `elite’. Werkt door in gesloten/open houding naar de toekomst (en ervaringen met vraagstukken rond immigratie, EU e.d.). Niet iedereen participeert of kan dat. Het `wij-zij’ gevoel versterkt het wantrouwen. Wij spreken om een aantal redenen over gescheiden werelden, ook in de zorg. De tweedeling voedt wantrouwen. Kijkt u met me mee naar de argumenten; LANGSLOPEN. Waar zijn bestuurders maar ook media dus mogelijk aan zet? Verschillen persoonskapitaal/ gezondheid: o.a. positie arbeidsgehandicapten; sollicitatietrainingen; preventiebevordering en leefstijlmaatregelen. Verschil in opleiding: term `lager’ opgeleid, selectiemomenten, burgerschapsvorming. Polarisatie op arbeidsmarkt: waarde van diploma’s, hoger opgeleiden vaker toegang tot opleidingsfondsen, promotie en vast werk. Inkomens- en vermogensongelijkheid: meer steun voor aanpak inkomensongelijkheid dan vermogensongelijkheid. Inzetten vermogen voor zorg ligt minder voor de hand dan voor wonen. Leeftijdsverschillen: o.a. versterking positie oudere werknemers; mogelijkheden tot combineren werk en zorg/ zorgverlof. Moeizame relatie machtselite – bevolking: verhouding representatie & participatie in de democratie; inspraak. Lukt dat ook? Hebt u de ruimte?

Ranking van meest urgente maatschappelijke kwesties Kwamen ze in de Troonrede 2015 terug? Komen ze in de media aan de orde? De Staat van Nederland 2015

Urgente maatschappelijke kwesties 1. Verschil tussen etnische groepen: Gunstige, maar ook zorgelijke ontwikkelingen – Botsende waarden – Integratieparadox 2. Verschil in persoonskapitaal Gezondheid /aantrekkelijkheid bepalen kans op werk/vrienden/hulp – Onderschatte verschildimensie 3. Verschil in politieke opvattingen en houdingen Geen brede polarisatietrend – Wel veel politieke onvrede; gekoppeld aan opleiding, beroep, leefstijl 4. Verschil in macht Moeizame verhouding tussen machtselite en bevolking 5. Verschil in opleiding en werk ( tweede presentatie) 6. Verschil in inkomen en vermogen Voorlopig ongelijk van Piketty: Vermogensverschillen stabiel, inkomen bepalender voor hulpbronnen en levenskansen – Inkomensverschillen NL klein, maar ‘pal onder de top’ wel toegenomen 7. Verschil tussen leeftijdsgroepen Geen ‘age war’ – Wel belangentegenstellingen jong/oud (zorg, wonen, pensioen, arbeid) – Natuurlijke familieband generaties, veel ‘doorkruisende verbanden’ (opleiding, herkomst, sekse etc)

Een etnisch verdeelde samenleving? Immigratievraagstuk zal leiden tot heftiger etnisch conflict Instituties stagneren en falen, burgerinitiatieven vaker sturend. Dat levert soms insluiting op, maar ook afzondering en discriminatie. `Cijfers’ bieden onvoldoende antwoord. Waar wonen de migranten straks? Bij wie komen migrantenkinderen in de klas? Reëel risico: `zachte’ tweedeling  hardnekkige polarisatie. Les: integratie leidt niet vanzelf tot een gedeelde samenleving. EU voorzitterschap Het migranten- en vluchtelingenvraagstuk zal meer worden gestuurd door de gevoelstemperatuur van de samenleving en onze plek op de geluksindex dan door de - falende - instituties. Het verhaal van de cijfers is een. Het verhaal van de consequenties en praktijk een ander. Uitspraak van Mierlo over de rivier van 1.20 meter en de Koreaan stak over……. De Staat van Nederland 2015

Asielverzoeken Statistieken verouderen snel Cijfers in media en politiek debat: Forse stijging, cijfers per week -drie weken geleden: 1800 -twee weken geleden: 3100 -vorige week: 4900 (700 p.dag) Linker sheet: statistieken zoals nu publiek beschikbaar bij CBS en COA. Media: veel hogere cijfers, augustus en september omslagpunt. Start van snelle doorstijging van asielmigratie. Wat zit niet in de cijfers? Nareizen (gezinshereniging) Wat gebeurt er in Duitsland? Ruimhartig asielbeleid of rem er op? Dan druk op Nederland nog groter. Zie jaren negentig. In 1993 strenger asielbeleid in Dui, sterke toename in NL De Staat van Nederland 2015

Asielverzoeken vanaf 1980 Cijfers zijn niet volledig vergelijkbaar, voor 2007 geen onderscheid tussen eerste en volgend asielverzoek. Ook is voor 2008 niet vastgesteld in hoeverre het om nareizigers gaat. Niettemin. Ook in midden jaren negentig hoge aantallen asielzoekers. Gevolg van de Joegoslavische oorlog plus strenger Duits asielbeleid. Eind jaren negentig: Kosovo-crisis, Afghanistan. In de jaren erna sterke daling van de asielmigratie. Zo rond de 10-15.000 per jaar. Vanaf 2014 stijging naar 20.000 en dat lijkt dus het begin van een nieuwe vluchtelingenstroom. Daar zitten we nu dus middenin. De Staat van Nederland 2015

Asielverzoeken, voor enkele herkomstlanden, 2010-juli 2015 De Staat van Nederland 2015

Aandeel personen in de bijstand, eind 2014 Integratie, sociaal-economische integratie. Cijfers stemmen niet optimistisch. Bijstand: cijfers eind 2014 van CBS, 18 jaar en ouder, nationaliteit. Somaliers: 7 op de 10, Syriers, ruim 60% Alle vluchtelingengroepen ongunstig. Iraniers nog het ‘best’: hoog opgeleide groep, ons survey uit 2009 hoger opgeleid dan autochtonen. Verzilvering van kwalificaties lastig. Vergelijking met grote niet-westerse groepen. De Staat van Nederland 2015

Waarom verloopt integratie vluchtelingen zo moeizaam? Men komt als jongvolwassene naar Nederland. Slechte (mentale) gezondheid: vlucht en procedure. Verzilveren van het opleidingsniveau blijkt lastig. Leren van Nederlandse taal. Netwerken veelal weinig ‘functioneel’. Discriminatie. Veranderingen in (integratie)beleid helpen niet mee. Grootste deel blijft, terwijl opvang snelle terugkeer veronderstelt.  Etnische scheidslijn verscherpt, met risico op conflict. Bronnen: eigen onderzoek, proefschrift van Linda Bakker, Vluchtelingenbarometer Sociaal-economische positie 1e generatie is doorgaans slecht. Lichtpuntjes: kinderen doen het vaak opvallend goed. Iraanse en Afghaanse kinderen. Velen voelen zich veilig en thuis in NL -startpunt is slecht: meesten komen als jongvolwassene naar Nederland. Vgl. huwelijksmigranten -gezondheid: vergeten factor in integratieonderzoek. Slechte mentale gezondheid, depressieve klachten belangrijke factor achter moeizame participatie. Vlucht, oorlog, lange procedure in AZC -opleidingsniveau: het opleidingsniveau binnen vluchtelingengroepen verschilt erg per groep. Zeker niet zo dat hoog opleidingsniveau domineert. Wel bij Iraniers: elitemigratie, hoog opgeleid, maar Somaliers juist zeer laag opgeleid. Onderwijsinfrastructuur bestaat niet meer. Het verzilveren van een hoge opleiding is lastig. Vinden van werk probleem, vinden van aansluitend werk idem. Procedure van diplomavergelijking lijkt nogal grof te verlopen. Sowieso: werkgevers stellen meer vragen bij een buitenlands diploma. -beheersing Nederlandse taal: men komt als jongvolwassene: taal is lastig bij te spijkeren, hoe ouder, hoe ingewikkelder. Het behalen van een Nederlands diploma is een zeer profijtelijke strategie, maar daar is meestal geen tijd voor. -netwerken zijn weinig ‘ functioneel’: toeleiding naar werk doorgaans niet. Discriminatie -refugee entry effect: belemmerende factoren zijn groot, groter dan bij bijvoorbeeld gezinsmigranten of arbeidsmigranten. Dat blijkt ook uit onderzoek: zeer lage participatie in begin van verblijf in NL, trekt weliswaar aan, maar participatie wordt niet gelijk aan arbeids- of gezinsmigranten. Veel asielmigranten vinden geen werk, verloren generatie. Kinderen moeten het dan doen. Dat lukt soms goed, b.v. bij Iraniers, die qua opleidingsniveau niet onder doen voor autochtone jongeren. Bij Irak en Afgh beeld gemengd, bij Somalische jongeren/tweede generatie nog steeds grote achterstand. Onduidelijk hoe opleidingsniveau van Syriers en Eritreers is. Middenklasse? Snel onderzoek naar doen, naar kenmerken en naar aspiraties. Op congres Turkse onderzoekers in vluchtelingenkampen, die schatte dat 80% van de syriers functioneel analfabeet is, aan de andere kant: TV-interviews veelal in Engels – natuurlijk selectief – en wrang maar waar is dat de allerarmsten, en dus lager opgeleid? de vlucht naar europa niet kunnen betalen. -beleidsfactoren: *Tendens van de afgelopen jaren richting algemeen beleid. Niets specifieks, want niet nodig en stigmatiserend. Bij vluchtelingengroepen is soms specifieke aanpak nodig, bv toeleiding naar netwerken, aandacht voor mentale gezondheid, brug slaan naar opleiding en werk. Alert op discriminatie. Afgelopen week: specifieke initiatieven van werkgevers, van bonden. In het verleden Banenoffensief vluchtelingen. Afspraken maken met werkgevers om vluchtelingen in dienst te nemen of stage te laten lopen. Goede redenen om dit soort specifiek beleid weer ter hand te nemen. *Inburgeringsbeleid: nieuwkomer moet zelf bepalen welke trainingen worden gevolgd en zelf betalen. Daarvoor: rol van de gemeenten, maar die is er tussen uit gehaald. Vraag is of dit wel zo verstandig is geweest. Leren van de taal is basis: efficienter om vluchtelingen op weg te helpen, Vluchtelingenwerk hier vaak belangrijke schakel. De Staat van Nederland 2015

Een wantrouwende samenleving? Zonder democratische hervorming neemt de polarisatie toe (gescheiden werelden) Wie heeft het voor het zeggen? Elite vs. Volk? Dit is niet alleen een `beeld’, maar een feit: hoger opgeleiden hebben meer voordelen, meer werk en meer zeggenschap. Ontbreken een visie op de politieke en maatschappelijke democratie vormt de achilleshiel Rutte-2. Het parlement doet al 200 jaar hetzelfde. Arbeid: Zonder aandacht voor discriminatie, baanverdringing en technologische ontwikkeling dreigt verdergaande polarisatie tussen hoger en lager opgeleiden op de arbeidsmarkt. Oplossingen: aanpak discriminatie; nieuwe beroepsvorming; meer toegang tot opleidingsfondsen voor lager opgeleiden; pas op met vroege selectie in het onderwijs; omarm technologische ontwikkelingen. De Staat van Nederland 2015

Een welvarende, (on)gelukkige samenleving? BNG nog steeds geen serieuze tegenhanger van het BNP Wel grotere rol van welbevinden in publiek debat (‘brede welvaart’). Zorg, zekerheid en pensioen zijn culturele fenomenen, niet louter economische doorrekeningen (risico’s van`model-fetisjisme’). Met schaarste-denken zet de politiek zichzelf klem. Bij elk van de voorbeelden zou ik de economische rationaliteit tegenover de sociale en culturele werkelijkheid kunnen zetten (zoals ik op elk van deze thema’s in FD heb gedaan en achtereenvolgens in RapportStella, RapportArbeidspanels en EssayOCW).  Gevoelstemperatuur en ervaringen zijn veelal doorslaggevend, terwijl modellen dat niet meenemen. Er ontstaat zo grote afstand tot het volk/ publiek. Bij alle drie: denken in schaarste en economie domineert, terwijl oplossing vaak buiten de modellen ligt in technologie, informatie of gedrag (en daar zijn oplossingen vaak in overvloed aanwezig). FD column. Pensioen: Het gaat niet om solidariteit alleen tussen jong en oud, of om meer keus: zonder meer aandacht zekerheid over het pensioen van mensen ontspoort de pensioendialoog in Nederland volledig. Oplossingen: die kunnen gevarieerd liggen, van een nationaal pensioen tot meer individuele keuze. Maar overheid zou grotere rol moeten spelen als we kijken naar wat mensen zelf willen. Ook combinaties met zorg en wonen realiseren, ook bv inzet vermogen. Economische doorrekeningen domineren beleid en debat over pensioenen: meer keuzemogelijkheden voor bijv. langer doorwerken en sparen. Kritiek: in praktijk domineren culturele, psychologische en sociale overwegingen rond het ouder worden. Er is sprake van een zoektocht naar zekerheid en er zijn hoge verwachtingen van de overheid. Boodschap: Zonder meer aandacht voor zekerheid en de rol van de overheid zelf daarbij ontspoort de pensioendialoog. Economische doorrekeningen domineren ook beleid en debat over arbeidsmarkt: bv. sleutelen aan minimumloon of loonkostensubsidie t.b.v. onderkant arbeidsmarkt Kritiek: in praktijk spelen ook discriminatie, baanverdringing en technologie een rol in beleving en gedrag van zowel werkgevers als werknemers en de overheid. Boodschap: Zonder aandacht voor de sociale werkelijkheid zal de tweedeling tussen hoger en lager opgeleiden verder toe te nemen. De Staat van Nederland 2015

Media tussen of in gescheiden werelden? Informatievoorziening wordt minder vertrouwd Media als onderdeel van de gescheiden werelden. Dominantie van overheidsvoorlichters t.o.v. (lokale) media. Twitterdemocratie? Onafhankelijke & aanwezige journalistiek in de gevarenzone Aanwezigheid lokaal en regionaal wisselt sterk. Meer en beter inspelen op de verplaatsing van de politiek en de machtserosie van het Binnenhof. Nieuwe verdienmodellen? We zitten in een cruciale fase in de tijd: zie debat over economisering; debat Buitenhof over rol Economie etc. Ervaringen en beleving bevolking vaker meewegen. In hoeverre draagt u bij als media aan evenwicht. Is dat uw rol? Kan het? De Staat van Nederland 2015