DeD Immigratie, integratie & spanningen in de wijk Godfried Engbersen De staat van Nederland, Het Expertise Centrum Journalistiek, Amsterdam, 21 september 2015 DeD

Drieluik I Nederland als immigratiesamenleving: toenemende migratiediversiteit II Diverse wijken en ongelijkheid III Spanningen in stad en wijk?

I. Toenemende migratiediversiteit Cijfers 2015: 1,6 miljoen westerse allochtonen 1,3 miljoen personen uit één van de grote vier ‘klassieke’ niet-westerse herkomstgroepen 760 duizend ‘overige’ niet-westerse allochtonen Nederland: 223 herkomstlanden. Amsterdam/Rotterdam: 206 herkomstlanden & Den Haag: 202 Beleid & wetenschap: Dichtotoom beeld: autochtonen versus allochtonen westerse versus niet-westerse allochtonen 4-4-3 formatie

GEMEENTEN PERCENTAGE ALLOCHTONEN 1 ‘s-Gravenhage 51,15% 2 Amsterdam 51,07% 3 Rotterdam 49,32% 4 Vaals 48,61% 5 Diemen 41,31% 6 Almere 39,51% 7 Schiedam 38,65% 8 Amstelveen 38,19% 9 Capelle aan den IJssel 32,97% 10 Utrecht 32,52% 11 Delft 32,40% 12 Rijswijk (ZH) 31,83% 13 Eindhoven 31,76% 14 Wassenaar 31,63% 15 Kerkrade 31,24%

Gemeente % niet-westers [HHI] HHI [% niet-westers] Percentage niet-westers Herfindahl-Hirschman 1 Rotterdam (+2) 37,38% Amsterdam (+1) 0,734 2 Amsterdam (-1) 34,70% ’s-Gravenhage (+1) 0,732 3 ’s-Gravenhage (-1) 34,68% Rotterdam (-2) 0,712 4 Almere (+2) 29,34% Diemen (+2) 0,636 5 Schiedam (+3) 27,54% Vaals (+192) 0,615 [4,24%] 6 Diemen (-2) 27,29% Almere (-2) 0,610 7 Capelle a/d IJssel (+3) 21,88% Amstelveen (+2) 0,606 8 Utrecht (+3) 21,74% Schiedam (-3) 0,604 9 Amstelveen (-2) 19,50% Delft (+4) 0,536 10 Lelystad (+12) 19,44% [0,485] Capelle a/d IJssel (-3) 0,535 11 Zaanstad (+12) 19,32% [0,484] Utrecht (-3) 0,532 12 Zoetermeer (+4) 19,01% [0,494] Eindhoven (+4) 0,527 [18,24%] 13 Delft (-4) 18,98% Rijswijk (+5) 0,526 [16,80%] 14 Vlaardingen (+11) 18,84% [0,473] Wassenaar (+59) 0,522 [9,65%] 15 Arnhem (+0) 18,43% 0,500

De bevolking van Den Haag naar herkomstgroep, 1-1-2015 Bron: CBS

De bevolking van Wassenaar naar herkomstgroep, 1-1-2015 * Verenigd Koninkrijk, Noord-Amerika en Oceanië Bron: CBS

De bevolking van Amstelveen naar herkomstgroep, 1-1-2015 Bron: CBS

Casus: Arbeidsmigratie na de uitbreiding van de EU

Figuur 1: Retourimmigratie van immigranten uit mediterrane landen (geïmmigreerd in de periode 1964–1973) en Polen (geïmmigreerd in de periode 2000–2009) naar verblijfsduur in Nederland (cumulatief) Source: Han Nicolaas 2011

Figuur 2: Arbeidsmigratie in vieren Vooral Polen & Roemenen Latere leeftijd gemigreerd Partner in thuisland Kort en middellang verblijf A Vooral Polen Hoger geschoold Partner in Nederland Langer verblijf B Vooral Bulgaren Laag geschoolden Kort verblijf Geen TWV Jonge leeftijd gemigreerd C Vooral Roemenen en Bulgaren Goed betaalde banen Lang of definitief verblijf D sterk Binding met thuisland zwak zwak sterk 12 12 12

Figuur 4: De drie fasen van arbeidsmigratie (Friberg 2012) Seasonal & circular migration A Transnational migration B Footloose migration C Settlement migration D 1 2 strong to the home Attachment country 3 weak weak Attachment to the destination country strong 13

Tabel 1: Gemiddelde mate van betrokkenheid met bestemmingsland Circulairs Bi-nationaal Footloose Vestigers Binding met bestemmingsland Spreekt Nederlands (0=niet;3=heel goed) 0.40 1.82 0.49 2.27 Heeft contact met Nederlanders 5% 73% 10% 91% # Nederlandse vrienden 0.21 1.40 0.29 1.79 Spreekt Nederlands in vrije tijd (0=nooit ;4=heel vaak) 1.71 3.08 1.91 3.52 Volgt Nederlands nieuws (0=nooit;4=dagelijks) 1.57 2.61 1.44 2.52 Spreekt Nederlands in de buurt (0=nooit;4=heel vaak) 2.67 3.69 2.76 3.78 Participatie in Nederlandse civil society (lidmaatschap van verenigingen) 0.44 1.10 0.56 1.36 Nederlands bank account 47% 85% 52% 92% Nederlands fiscaal nummer 81% 94% 70% 98% Baanzekerheid (0=werkloos;3=formeel regulier contract) 1.86 2.14 1.55 2.17 Ingeschreven in GBA 44% 71% 43% 89%

Binding met herkomstland Tabel 2: Gemiddelde mate van betrokkenheid met land van herkomst Binding met herkomstland Circulair Bi-nationaal Foot-loose Vestigers # Weken per jaar naar herkomstland 8.03 6.11 2.14 2.99 Remittances per jaar € 5,495 €3,011 € 889 € 599 % Inkomen aan remittances 43% 21% 7% 3% # Bezoeken per jaar naar herkomstland 4.11 3.84 1.30 1.82 Bezit of huurt een huis in bestemmingsland 72% 56% 39% 34% Volgt nieuws over herkomstland (0=nooit;4=dagelijks) 2.32 2.47 1.86 1.92 Investeert in land van herkomst 32% 9% 6% # Maandelijkse contacten met familie en vrienden in herkomstland 74.96 83.70 51.46 82.03

Rotterdam-Zuid 16

II. Diverse wijken en ongelijkheid

II. Etnisch diverse wijken en ongelijkheid 1 Van verzorgingsstaat naar participatiesamenleving Troonrede 2013: “De klassieke verzorgingsstaat (verandert) langzaam in een participatiesamenleving. Van iedereen die dat kan, wordt gevraagd verantwoordelijkheid te nemen voor zijn of haar eigen leven en omgeving.” 2 Mattheus-effecten? Mattheüs -effect (25:29): “ Want wie heeft zal nog meer krijgen, en wel in overvloed, maar wie niets heeft, hem zal zelfs wat hij heeft nog worden ontnomen.” (zie ook Lucas 8: 18 en 19:26; Marcus 4:25)

Burgerparticipatie en ongelijkheid Centrale vraag: nieuwe ongelijkheid tussen buurten door nadruk op burgerparticipatie? Drie assumpties Geconcentreerde armoede (veel lage inkomens) leidt tot minder participatie (Wilson) Etnische diversiteit leidt tot minder participatie (Putnam) Veel buurtvoorzieningen leidt tot meer participatie (Sampson)

Vrijwilligerswerk

Buurtparticipatie

Effect van % lage inkomens, etnische diversiteit en buurtvoorzieningen op burgerparticipatie

Sociale ongelijkheid: wie organiseert wat & wie redt zich zelf? Vier beleid- en onderzoeksvragen over burgerinitiatieven & zelforganisaties Sociale ongelijkheid: wie organiseert wat & wie redt zich zelf? `Duurzaamheid: hoe levensvatbaar zijn burgerinitiatieven? Democratie: wie besluit wat en wie krijgt toegang? Recht en rechtsgelijkheid: komt het rechtskarakter van de verzorgingsstaat in het geding?

III. Spanningen in de wijk?

Spanningen in de wijk? 1 Waarom zijn er geen stedelijke rellen in Nederland? 2 Gedachten over radicalisering

Stedelijke rellen Los Angeles 1992 Parijs 2005 Londen 2011 Stockholm 2013 26

Verklaring 1: maatschappelijke factoren Armoede, (jeugd-)werkloosheid en bezuinigingen op sociaal beleid. Groeiende afstand tussen arm en rijk Consumptiesamenleving: consumptieartikelen van belang voor status en identiteit Verdwijnen van effectieve sociale controle –gebroken gezinnen/geringe sociale samenhang in arme wijken Racisme & discriminatie Spanningen tussen bewoners en politie 27

Verklaring 2: moreel verval Asociaal gedrag (criminaliteit, geweld, dronkenschap, drugsmisbruik) Moreel relativisme: hulpverleners uit de middenklasse vergoelijken dit gedrag. Deviante gedrag van burgers verklaart uit bovenindividuele, maatschappelijke oorzaken Gebrek aan individuele verantwoordelijkheid van burgers om voor zichzelf te zorgen en zich fatsoenlijk te gedragen Recreatief geweld

Tekortschietende verklaringen Maatschappelijke verklaringen te globaal Morele verklaringen te normatief

Wanneer rellen plaats zouden kunnen vinden Cocktail voor stedelijke rellen: Ernstig incident Sociaal-economische uitsluiting Sociaal-psychologisch: stijgende verwachtingen Sociaal-psychologisch: wrok en ressentiment Groepsvorming: gemeenschappelijke vijand Rol van de (sociale) media: organisatie Rol van de politie

Waarom groepen rebelleren? “Resentment must therefore be strongest in a society like ours, where approximately equal rights (political and otherwise) or formal social equality, publicly recognized, go hand in hand with wide factual differences in power, property, and education…. a potent charge of resentment is here accumulated by the very structure of society”. Scheler, Max (1874–1928) On Feeling, Knowing, and Valuing. Selected Writings. edited and partially translated by H. J. Bershady. University of Chicago Press1992