Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december De strafrechtsbedeling: een handleiding Tom Vander Beken Vorming Strafrechtsketen Brussel 12 december 2011

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december Overzicht 1. Een machine met blinde bestuurder? 2. Vier componenten 3. Opsporen en onderzoek 4. Vervolgen 5. Straffen 6. Straffen uitvoeren 7. Besluit

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december Een machine met blinde bestuurder? a. Ketens en machines b. Blinde strafrechtsbedeling? c. Een gigantische trechter

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december a. Ketens en machines strafrechtsketen Schakels die in elkaar passen? strafrechtsbedeling Een machine die strafrecht verdeelt?

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december b. Blinde strafrechtsbedeling? Wie verdeelt? Voor wie? Tegen wie? Welk doel? Neutraal? Onafhankelijk? Voor iedereen (gelijk)? It is not a Justice System. It is just a system.

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december c. Een gigantische trechter We doen heel veel dat anderen niet appreciëren. Sommige daden zijn fouten, die juridisch verwijtbaar zijn waardoor individuen die daardoor schade hebben geleden voor een burgerlijke rechter schadevergoeding kunnen vragen. Sommige van die fouten wordt zo ingrijpend geacht dat een maatschappelijke reactie in de vorm van een straf wenselijk is en ze als misdrijf worden benoemd. Een (heel klein) deel van de misdrijven die worden begaan, wordt opgespoord (dark number) en vastgesteld en aan het parket bezorgd ( /jaar correctioneel parket – /jaar politieparket). Een (heel klein) deel daarvan wordt door de strafrechtbanken behandeld ( /jaar correctioneel – /jaar politierechtbanken). Een (klein) deel daarvan leidt tot hechtenis of gevangenisstraf ( opsluitingen/jaar )

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december Vier componenten Opsporing: Kennisname van strafbare feiten en vastleggen van bewijzen ervan. Gebeurt hoofdzakelijk door politie. In België moet politie in principe elk strafbaar feit dat ze vaststelt in een proces-verbaal vastleggen en aan het parket bezorgen. Vervolging: Beslissing over het gevolg dat aan deze vaststelling moet worden gegeven: naar de rechter of niet. In België is dit de rol van het parket (openbaar ministerie/procureur) waarbij dat parket kan beslissen om een zaak (eventueel om opportuniteitsredenen) niet naar de rechter te sturen (seponeren) of de seponering aan bepaalde voorwaarden te koppelen. Berechting-straftoemeting: Beslissing over de schuld en de straf of sanctie in geval van veroordeling. In de regel gebeurt dit door de strafrechter. Strafuitvoering: Beslissing m.b.t. de uitvoering van een opgelegde straf. Niet alle straffen worden immers (volledig) uitgevoerd zoals ze zijn opgelegd. Dit is de bevoegdheid van de Minister van Justitie (straffen tot 3 jaar) en van de strafuitvoeringsrechtbanken (straffen meer dan 3 jaar).

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december Opsporen en onderzoek a. Opsporingsdienst, parket en OR b. Keuzes en beleid c. Leidende magistratuur (?)

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december a. Opsporingsdiensten, parket en OR Opsporing gebeurt onder leiding van het parket (openbaar ministerie – procureur des Konings) indien het een opsporingsonderzoek betreft (90%) of van de onderzoeksrechter (10%) indien een gerechtelijk onderzoek (complexe zaken, dwangmaatregelen zoals voorlopige hechtenis). Opsporing gebeurt in de meeste gevallen door de politie maar er zijn nog heel veel andere diensten die ook bevoegd zijn om misdrijven vast te stellen (douane, sociale inspectie, milieuinspectie, …)

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december b. Keuzes en beleid Wettelijk gezien heeft de politie geen discretionaire bevoegdheid om keuzes te maken en moet zij alles wat zij ziet, verbaliseren en aan het parket doorgeven. Dit is de facto onmogelijk en er moeten dus toch keuzes worden gemaakt en prioriteiten gesteld. Sommige misdrijven worden aangebracht (door aangiftes van slachtoffers) sommige moeten worden « gehaald ». Politie krijgt/heeft de facto wel autonomie: aanmaningen, schaderegelingen, doorverwijzingen naar hulpverlening van personen met drugproblemen,…

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december c. Leidende magistratuur De leiding van het onderzoek ligt juridisch bij een magistraat (parket of onderzoeksrechter). Leiding op het terrein? Capaciteit? Opsporingsbeleid (politiek), een hiërarchisch openbaar ministerie en een onafhankelijke onderzoeksrechter. Verdachten met een groeiend aantal rechten en slachtoffers die tot actie kunnen dwingen en interfereren. Slachtoffers die goed moeten worden « bejegend » en « onthaald ». Onderzoeksrechters en/of rechters van het onderzoek?

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december d. Enkele cijfers Bron Justitie in Cijfers 2010 Meer dan de helft van de personen in voorlopige hechtenis heeft een buitenlandse nationaliteit

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december Vervolgen a. Monopolie van het openbaar ministerie b. Sepot als regel c. … met heel wat beleid d. Tussen seponeren en vervolgen

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december a. Monopolie van het openbaar ministerie Alleen het openbaar ministerie is bevoegd om te oordelen of wat is vastgesteld ook aan de rechter wordt voorgelegd met het oog op een straf. (wel rechtstreekse dagvaarding mogelijk door slachtoffer) Opportuniteitsbeginsel: Het OM mag ook beslissen om een misdrijf niet te vervolgen (sepot). Van individuele keuzevrijheid tot algemeen strafvervolgingsbeleid: Richtlijnen van minister van Justitie en College PG’s – strafvervolging is (ook) politiek.

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december b. Sepot als regel Bron Justitie in Cijfers 2010

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december c. … met heel wat beleid Bron Justitie in Cijfers 2010

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december d. Tussen seponeren en vervolgen Minnelijke schikking: verval van strafvordering tegen betaling van een geldsom; Pretoriaanse probatie: OM bepaalt tegenprestatie; (bv. Proefzorg) Bemiddeling in strafzaken: herstel schade, behandeling (6maand), dienstverlening (120u), vorming Dominant parket (bijgestaan door justitiehuizen), zoals een rechter maar niet zichtbaar en zonder echt proces…

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december Straffen a. Op naar de strafrechter b. Oordelen over schuld en straf c. De onvoorspelbaarheid van de straf d.Straftoemeting: hoe doen ze dat? e.Enkele cijfers

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december a. Op naar de strafrechter Indien opsporingsonderzoek voldoende bezwaren heeft opgeleverd, kan de betrokkene door het OM rechtstreeks gedagvaard worden voor de rechter (politierechtbank, correctionele rechtbank); Indien gerechtelijk onderzoek (onderzoeksrechter) moet de raadkamer/kamer van inbeschuldiging- stelling betrokkene buitenvervolging stellen of verwijzen naar de rechtbank (politierechtbank, correctionele rechtbank of Hof van assisen); Indien geen van beide procedures, kan ook het slachtoffer rechtstreeks dagvaarden voor politierechtbank of correctionele rechtbank.

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december b. Oordelen over schuld en straf De strafrechter bepaalt de schuld en de straf op vordering van het openbaar ministerie: vrijspraak, veroordeling (of indien ontoerekeningsvatbaarheid wordt vastgesteld een internering) Motivering van schuld én straf Slachtoffers kunnen zich burgerlijke partij stellen en schadevergoeding vorderen indien betrokkene wordt veroordeeld. Zij vorderen geen straf.

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december c. De onvoorspelbaarheid van de straf De strafrechter beschikt over een breed arsenaal aan: -hoofdstraffen (gevangenisstraf, geldboete, werkstraf) en; -bijkomende straffen (geldboete, verbeurdverklaring,...) en met; -veel ruimte tussen minimum en maximum, en; veel mogelijkheden om de uitspraak op te schorten, straffen niet effectief op te leggen (uitstel) en dit afhankelijk te maken van probatiemaatregelen. Meer bestraffing van de dader (individualisering straf in functie van gevaarlijkheid/resocialisatiekansen) dan de daad (legaliteit, proportionaliteit)? Nood aan « kennis » van de dader door de rechter (maatschappelijke enquêtes door justitiehuizen,…)

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december d. Straftoemeting: hoe doen ze dat? Elke rechter beslist in volle afhankelijkheid (geen straftoemetingsrichtlijnen in België) Straftoemetingsonderzoek leert ons dat rechters meer gevangenisstraf geven aan: -mannen (95%): ridderlijkheid, genderstereotypes; -buitenlanders (40%): voorlopige hechtenis, geen alternatieven, prognosejustitie; -mensen met zwakkere sociale status (werkloos, geen naastbestaanden,…)

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december e. Enkele cijfers Bron Justitie in Cijfers 2010

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december Straffen uitvoeren a. Problemen van kwantiteit… b. … zeker in de gevangenissen… c. … die steeds erger worden… d. … vooralsnog zonder remedie e. Problemen van kwaliteit… f. … met remedies in wetten… g. … die niet helemaal worden uitgevoerd…. h. … zorgen voor een heel ingewikkeld systeem… i. … dat omwille van het kwantiteitsprobleem… j. … in een vicieuze cirkel is terechtgekomen

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december a. Problemen van kwantiteit… geldboetes/jaar gevangenisstraffen/jaar voorlopige hechtenissen/jaar werkstraffen/jaar Geldboetes geraken (om diverse redenen) vaak niet geïnd; Te weinig capaciteit in de gevangenissen om (alle) gevangenisstraffen uit te voeren; Werkstraffen organiseren (JH), opvolgen met erg beperkte mogelijkheden om bij te sturen (geen echte stok achter de deur).

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december b. … zeker in de gevangenissen… Bron Justitie in Cijfers 2010

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december c. … die steeds erger worden Bron Justitie in Cijfers 2010

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december d. … vooralsnog zonder remedie : geen capaciteitsuitbreiding maar alternatieven aan de voor- en achterdeur van de gevangenis (reductionisme): meer werkstraffen, meer elektronisch toezicht, maar … ook meer gevangenisstraffen; : capaciteitsuitbreiding met masterplan « bijbouwen » (expansionisme): Tilburg- effect bijzonder snel uitgewerkt. Wanneer zal er « genoeg » capaciteit zijn? - Hoe capaciteit beheersen in een politiek klimaat dat « straffeloosheid » wil bestrijden?

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december e. Problemen van kwaliteit… - De interne (in de gevangenis) en externe (invrijheidstelling) rechtspositie van gedetineerden is/was bedenkelijk want gunstensysteem met absolute dominantie van de penitentiaire administratie; - Gebrek aan afdwingbare rechten van gedetineerden als mens/burger - Kan/mag penitentiaire administratie/minister zoveel impact hebben op de uitvoering van de straf? Of is dat opnieuw iets voor een rechter?

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december f. … met remedies in wetten… - Wetgeving m.b.t. interne rechtspositie gedetineerden – Basiswet gevangeniswezen (januari 2005) - Wetgeving m.b.t. externe rechtspositie van gedetineerden en m.b.t. de oprichting van strafuitvoeringsrechtbanken (mei 2006)

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december g. … die niet helemaal worden uitgevoerd … - Wetgeving m.b.t. interne rechtspositie gedetineerden : stapsgewijs uitgevoerd met groot stuk sinds september Nog steeds gaten: bv. Klachtrecht - Wetgeving m.b.t. externe rechtspositie en strafuitvoeringsrechtbanken (mei 2006): In 2007 enkel uitgevoerd voor straffen van meer dan drie jaar. - Reden: overbevolking

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december h. … zorgen voor een heel ingewikkeld systeem… - Interne rechtspositie: Soms rechten uit de wet, soms gunsten uit oude omzendbrieven, soms helemaal niets. - Externe rechtspositie: voor straffen tot drie jaar blijft de minister/gevangenisdirecteur dominant in een gunstensysteem (niet uitvoering korte straffen, voordeur-ET, voorlopige invrijheidstelling) voor straffen van meer dan drie jaar is er de strafuitvoeringsrechtbank in een rechtensysteem (voorwaardelijke invrijheidstelling, achterdeur-ET,…)

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december i. … dat omwille van het kwantiteitsprobleem… Bron Justitie in Cijfers 2010

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december j. … in een vicieuze cirkel is terechtgekomen -Plaatsen in de gevangenis zijn schaars omdat veel voorlopige hechtenis wordt opgelegd en vaak streng (bv. seksuele delinquenten) en lang (meer voorwaarden en betere opvolging VI) wordt gestraft. -Waardoor de plaatsen in de gevangenissen nog schaarser worden om de “kortere” straffen uit te voeren en het (soepele) invrijheidstellingsysteem van de minister noodzakelijk blijft. - En waardoor nog meer voorlopige hechtenis wordt opgelegd (om toch zeker “iets” van gevangenisstraf te hebben) en nog strenger (drie jaar en één dag) wordt gestraft.

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Strafrechtsketen – Brussel, 12 december Besluit De (Belgische) strafrechtsbedeling: - is een allerminst neutraal systeem dat,… - hoewel manipuleerbaar qua input/output,… - vooral vastloopt bij de strafuitvoering. Remedies?