Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Prof. Dr. T. Vander Beken – Vrijheidsberoving en strafbeleid: scenario’s voor de toekomst – Gent, 24 april Vrijheidsberoving en strafbeleid: Scenario’s voor de toekomst Tom Vander Beken Studiedag “Achter tralies in België. Waar staan we? Waar gaan we naartoe? Gent, Campus Guislain, 24 april 2009

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Prof. Dr. T. Vander Beken – Vrijheidsberoving en strafbeleid: scenario’s voor de toekomst – Gent, 24 april Intro Die Zukunft ist weit offen. Sie hängt von uns ab; von uns allen. Sie hängt davon ab, was wir und viele andere Menschen tun und tun werden; heute und morgen und übermorgen. Und was wir tun und tun werden, das hängt wiederum von unserem Denken ab; und von unseren Wünschen, unseren Hoffnungen, unseren Befürchtungen. Es hängt davon ab, wie wir die Welt sehen; und wie wir die weit offenen Möglichkeiten der Zukunft beurteilen. (Karl Popper, 2003)

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Prof. Dr. T. Vander Beken – Vrijheidsberoving en strafbeleid: scenario’s voor de toekomst – Gent, 24 april Overzicht 1. Strafbeleid en toekomstvisies in België 2. Lessen en voorbeelden uit Nederland? 3. Toekomstverkenningen: mogelijk en zinvol? 4. Scenario’s voor Conclusies

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Prof. Dr. T. Vander Beken – Vrijheidsberoving en strafbeleid: scenario’s voor de toekomst – Gent, 24 april Strafbeleid en toekomstvisies in België (a) - Overbevolking is het probleem, capaciteitsuitbreiding de (belangrijkste voorgestelde) oplossing. - Jules Lejeune werd in 1887 geconfronteerd met grote overbevolkingproblemen en een verouderde capaciteit en koos voor het (bij)bouwen maar met een visie voor de gevangenis van de toekomst van toen. - Welke visie hebben de bouwheren van vandaag op de toekomstige gevangenis?

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Prof. Dr. T. Vander Beken – Vrijheidsberoving en strafbeleid: scenario’s voor de toekomst – Gent, 24 april Strafbeleid en toekomstvisies in België (b) “Ik heb het totnogtoe alleen gehad over het vastgoed. Ook alle andere debatten moeten worden gevoerd. We mogen echter niet vergeten dat zelfs als alle alternatieve middelen ten volle worden ingezet, er een bepaalde gevangenis- capaciteit moet blijven bestaan. We zitten op een redelijke verhouding van gevangenen op 10 miljoen inwoners. We monitoren voortdurend wie er in de gevangenis zit. We gaan ervan uit dat de buitenwereld niet in die mate zal wijzigen dat de verhouding tussen gevangenen en niet-gevangenen grondig zal wijzigen. Ik wil niet eindigen met een eenzijdige politiek gericht op extra cellen, noch met een politiek die zich enkel met alternatieve straffen bezighoudt. Elk systeem heeft limieten.” (Stefaan De Clerck, Belgische Kamer van Volksvertegen- woordigers, 2009: 24)

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Prof. Dr. T. Vander Beken – Vrijheidsberoving en strafbeleid: scenario’s voor de toekomst – Gent, 24 april Strafbeleid en toekomstvisies in België (c) - Weinig tot geen uitspraken van Belgische beleidsmakers over: - hoe gevangenissen er in de toekomst in België zouden moeten uitzien; - hoeveel gevangeniscapaciteit in de toekomst “nodig” zal zijn. - Heden, verleden en toekomst m.b.t. capaciteit en overbevolking “overkomen” beleidsmakers. - Geen toekomst voor de Belgische gevangenissen? - En waar zit de wetenschap (enkele beperkte NICC simulaties uitgezonderd)?

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Prof. Dr. T. Vander Beken – Vrijheidsberoving en strafbeleid: scenario’s voor de toekomst – Gent, 24 april Lessen en voorbeelden uit Nederland? - Nederland betoont veel interesse in toekomstbeelden van justitie en gevangeniswezen. - Sinds 1998 beleidsneutrale capaciteitsramingen i.v.m. de behoefte aan sanctiecapaciteit door WODC (Jukebox-model, PMJ). - Resultaten “kloppen” niet echt: groeiprognoses versus leegstand gevangenissen. - Kan gevangeniscapaciteit wel voorspeld worden? Zijn beleidsneutrale analyses zinvol?

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Prof. Dr. T. Vander Beken – Vrijheidsberoving en strafbeleid: scenario’s voor de toekomst – Gent, 24 april Toekomstverkenningen: mogelijk en zinvol? - Voorspellen wat de toekomst zal zijn op basis van trends en zekerheden die we vandaag kennen is niet mogelijk (er zijn teveel onzekerheden en keuzes) en niet zinvol (als alles vast ligt, heeft beleid geen zin). - Toekomstverkenningen die rekening houden met onzekerheden en met nog te maken keuzes, zijn wel mogelijk en kunnen wel zinvol zijn omdat ze aanduiden wat kan zijn (scenario’s).

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Prof. Dr. T. Vander Beken – Vrijheidsberoving en strafbeleid: scenario’s voor de toekomst – Gent, 24 april Scenario’s voor Hoewel scenario-studies het resultaat zijn van grondig en methodologisch onderbouwd onderzoek, toch een « denkoefening » hoe dit zou kunnen gebeuren. - Als cruciale “onzekerheden” voor 2025 worden gekozen: de reductie van de overbevolking en de daadwerkelijke implementatie van alle aspecten van de rechtspositie van de gedetineerden. - Vier scenario’s: Wereldstad, Zwarte gat, Ziekenhuis en Panopticon

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Prof. Dr. T. Vander Beken – Vrijheidsberoving en strafbeleid: scenario’s voor de toekomst – Gent, 24 april a. Wereldstad - Grote capaciteitsdruk en overbevolkingsproblemen met implementatie rechtspositie. - Heel veel verschillende mensen leven op een beperkte oppervlakte met elkaar samen. - Directeurs staan als burgemeesters in voor orde en veiligheid met respect voor de individuele rechten (prison community policing). Inspraak en vertegenwoordiging van gedetineerden. - Heel wat problemen met populaties die niet bereikt worden of niet volwaardig (kunnen) participeren. De klachten van bewoners en personeel m.b.t. onveiligheid en de beperkte mogelijkheden tot het handhaven van de penitentaire rust stellen het beleid voor een uitdaging.

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Prof. Dr. T. Vander Beken – Vrijheidsberoving en strafbeleid: scenario’s voor de toekomst – Gent, 24 april b. Zwarte gat - Grote overbevolking, veel soorten gevangenissen die allemaal vol zitten. - Personeel zorgt, gewapend, vooral voor bewaking en veiligheid. Weinig individuele contacten en begeleiding mogelijk. Bewakingstechnologie. - Weinig maatschappelijke interesse in wat gebeurt in de gevangenis – directie beslist zelf wat kan en niet kan – directeur met militaire achtergrond. - Mensen worden tot gevangenissen aangetrokken en daarin verzwolgen.

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Prof. Dr. T. Vander Beken – Vrijheidsberoving en strafbeleid: scenario’s voor de toekomst – Gent, 24 april c. Ziekenhuis - Geen capaciteitstekort (iedereen alleen op cel) en implementatie rechtspositie. - Enkel « gevaarlijke » verdachten en veroordeelden worden opgesloten. Gedetineerden leven samen in paviljoenen en leefgroepen op basis van hun (risico)profiel. Veel contacten tussen intra en extra muros. - Gevangenisdirecteur is voormalig hoofd van een ziekenhuis.

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Prof. Dr. T. Vander Beken – Vrijheidsberoving en strafbeleid: scenario’s voor de toekomst – Gent, 24 april d. Panopticon - Er zijn geen echte capaciteitsproblemen (nieuwbouw, private gevangenissen,…), maar ook geen implementatie rechtspositie. - Materiële omstandigheden gedetineerden zijn fel verbeterd. - Gevangenen getaxeerd op basis van hun risicoprofiel. Weinig participatie of inbreng van gedetineerden. Minister of directie beslist in het belang van de gedetineerden, inclusief invrijheidstellingen.

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Prof. Dr. T. Vander Beken – Vrijheidsberoving en strafbeleid: scenario’s voor de toekomst – Gent, 24 april Conclusie -Geen toekomst voor het Belgische strafbeleid en gevangeniswezen? Waarom, wat en hoeveel bouwen? -Toekomstverkenningen zijn zinvolle beleidsinstrumenten op voorwaarde dat ze niet beleidsneutraal zijn en ruimte laten voor keuze en onzekerheid (zoals scenario’s). -Wat doen we in een wereld met gevangenissen die eruit zien als een wereldstad, zwart gat, ziekenhuis of panopticon?

Universiteitstraat 4, B-9000 Ghent, Belgium T +32 (0) , F +32 (0) Prof. Dr. T. Vander Beken – Vrijheidsberoving en strafbeleid: scenario’s voor de toekomst – Gent, 24 april Exit De toekomst ligt breed open. Zij hangt van ons af, van ons allemaal. Zij hangt af van wat wij en vele andere mensen doen en zullen doen; vandaag, morgen en overmorgen. En wat we doen en zullen doen, hangt opnieuw van ons denken af, en van onze wensen, verzuchtingen en angsten. Alles hangt af van hoe wij de wereld zien en hoe wij de de mogelijkheden van de toekomst beoordelen. (Karl Popper, 2003)