Risico’s van nachtwerk En hoe deze te meten

Wat is nachtwerk? Definitie volgt uit Arbeidstijdenwet Nachtwerk of nachtdienst: als werknemer meer dan 1 uur werk tussen 00.00 en 06.00 uur In Nederland is de Arbeidstijdenwet van kracht. Volgens de Arbeidstijdenwet betreft het nachtwerk of een nachtdienst als iemand meer dan één uur werkt tussen 00.00 en 06.00 uur. Bij de Arbeidstijdenwet hoort een Arbeidstijdenbesluit met uitzonderingen en aanvullingen op reguliere arbeidstijden. Wettelijk gezien is nachtwerk een van deze uitzonderlijke werksituaties. De reden hiervoor is dat nachtwerk een belastende arbeidssituatie is met mogelijke gezondheids- en veiligheidsrisico’s voor werknemers

Opbouw presentatie Gezondheidsrisico’s van nachtwerk Bedrijfsrisico’s van nachtwerk Hoe we deze risico’s kunnen meten In de presentatie gaan we in op de gevolgen van nachtwerk voor: De gezondheid Voor het werk in de vorm van veiligheid en productiviteit Met eveneens inzicht in hoe we deze risico’s kunnen meten. En wat we er tegen kunnen doen. Kortom, hoe we maatregelen kunnen nemen voor gezonder nachtwerk

1. Gezondheidsrisico’s Verstoring van de biologische klok Slaapproblemen of –stoornissen Meer vatbaar voor stress Verhoogde kans op hart- en vaatziekten Psychosociale problemen Er is onderzoek verricht naar de gevolgen van het werken in ploegendiensten en nachtdiensten op de gezondheid en er lopen nog studies hierna omdat nog niet alle gevolgen helder zijn. Voorlopig komen de volgende gevolgen van nachtwerk voor de gezondheid van werknemers naar voren:   Verstoring van de biologische klok Slaapproblemen of –stoornissen Meer vatbaar voor stress Verhoogde kans op hart- en vaatziekten Psychosociale problemen

Biologische klok - 1 Mens is van nature een ‘dagdier’ Processen in ons lichaam draaien op een 24 uurssysteem Aansturing is onder invloed van lichtinval in de ogen, vooral in ochtend en avond Het menselijk lichaam kent een cyclus van circa 24 uur, het zogenaamde circadiane ritme (circa dies betekent ongeveer een dag). De cyclus kent een afwisseling van waken en slapen. Een soort biologische pacemaker in de hersenen stuurt deze cyclus aan. De voor de mens natuurlijke omstandigheden zoals afwisseling van dag en nacht stellen de biologische klok bij, zodanig dat deze precies 24 uur duurt. Dit bijstelling vindt vooral plaats door lichtinval in de ogen. De ogen hebben een directe verbinding met het zenuwstelsel in de hersenen dat het bioritme aanstuurt. Het effect van bijstellen van de biologische klok is het sterkst wanneer de verandering van omgevingslicht het grootst is, zoals in de ochtend en avond. Dit synchroniseren van de biologische klok is van belang voor bepaalde processen in het lichaam. Zo stijgt de lichaamstemperatuur onder invloed van de biologische klok enkele uren voor het ontwaken. Een soort ‘warming up’ voor het dagelijks leven: de mens is van nature een ‘dagdier’.

Biologische klok - 2 Niet snel te veranderen, denk aan jetlag Met als gevolg: slaperigheid, vermoeidheid, minder concentreren Vergelijkbaar effect bij mensen in nachtwerk De biologische klok laat zich niet snel veranderen. Dit is te merken aan bijvoorbeeld lange vliegreizen naar andere tijdszones die resulteren in een jetlag gekenmerkt door slaap- en vermoeidheidsklachten en een verminderd concentratievermogen. Dit zijn klachten als gevolg van het aanpassen van het lichaam aan een sterke verandering in de licht-donker cyclus. Een vergelijkbaar effect treedt op bij mensen die in nachtdiensten werken. Bij nachtwerk of het werken in ploegendiensten keert de cyclus van waken en slapen om. Het lichaam heeft moeite om zich direct aan te passen aan deze omgekeerde cyclus. Dit heeft tot gevolg dat genoemde processen in het lichaam niet optimaal functioneren omdat ze (nog) niet aan de veranderde cyclus zijn aangepast. Dit kan leiden tot klachten als gevolg van deze niet goed werkende lichaamsprocessen, zoals darmklachten en slaapproblemen Het ritme van hun biologische klok moet zich steeds aanpassen aan een situatie die niet bij de natuurlijke instelling past: het is donker terwijl je productief moet zijn en in de situatie van gewenste rust is het licht. Dit maakt ook dat de kwaliteit van slaap minder goed is en het lichaam minder goed hersteld. Dit heeft eveneens gevolgen op het functioneren.

Slaapproblemen of - stoornissen 4 op de 10 nachtwerkers last van Slaapkwaliteit is afhankelijk van: Duur van de slaap Doorlopen van diverse slaapcycli Nachtwerk heeft effect door verstoring biologische klok Gevolg: geïrriteerdheid, vermoeidheid, fysieke en geestelijke klachten Slaapproblemen of -stoornissen 4 op de 10 nachtwerkers kampt met slaapproblemen. De slaapkwaliteit bij mensen die in nachtdienst werken is van mindere kwaliteit omdat het lichaam een voorkeur heeft voor een bepaald moment dat het tot rust komt. De biologische klok geeft dit moment in en in natuurlijke situaties is dit bij de overgang van dag naar nacht. Bij het werken in nacht- en of ploegendiensten verschuift dit ritme van de biologische klok. De prikkels uit de omgeving zoals (het verdwijnen van) daglicht kunnen de klok niet bijstellen, waardoor het ritme verschuift en werknemers in ploegen- en nachtdienst te maken kunnen krijgen met klachten zoals vergelijkbaar met die van een jetlag. De slaapkwaliteit kan eveneens verminderen doordat er overdag wanneer men wil slapen meer omgevingsgeluiden zijn dan ’s nachts. Met als gevolg vaker wakker worden en of moeilijker in slaap vallen.   Het lichaam gebruikt de slaapperiode als herstelmoment. De slaapkwaliteit wordt ingegeven door de duur van slaap en het doorlopen van diverse slaapcycli. Een verminderde slaapkwaliteit kan leiden tot geïrriteerdheid, vermoeidheid, fysieke en geestelijke klachten. Ook de weerstand neemt af waardoor iemand meer vatbaar is voor infecties.

Meer vatbaar voor stress Stressgevoeligheid kent ook een 24 uurs (circadiaan) ritme In de vroege ochtend meer vatbaar voor stress Grootste gevoeligheid voor stress rond 06.00 uur Meer vatbaar voor stress Vergelijkbaar met andere lichaamsprocessen blijkt dat er een circadiaan ritme voor stressgevoeligheid bestaat. En dat mensen op verschillende momenten van de dag anders reageren op stress. Uit onderzoek blijkt dat door het werken in de vroege ochtend mensen meer vatbaar zijn voor stress. De gemeten gevoeligheid is het grootst rond 6 uur.

Hart- en vaatziekten Verhoogde gevoeligheid door nachtwerk Ook door ongezondere leefstijl van ploegen- en nachtdienstwerkers: Meer roken Meer ongezonde voeding (snoep, vet) Verhoogde kans op hart- en vaatziekten Uit onderzoek komt naar voren dat door wijzigingen van het bioritme er veranderingen kunnen optreden in de gevoeligheid van het lichaam voor bijvoorbeeld stoffen die allergieën veroorzaken of bijdragen aan hart- en vaatziekten. Daarnaast blijkt dat werknemers in ploegen- en nachtdiensten ongezonder leven: gemiddeld genomen roken zij vaker en eten ze meer ongezonde voeding. Het gaat hierbij om meer snoepen en vaker of teveel vet eten. Dit brengt eveneens een verhoogt risico op hart- en vaatziekten met zich mee.

Psychosociale problemen Effect op sociale leven Door leefstijl Mogelijk ook leeftijd effect: bij ouder worden meer last van klachten Psychosociale problemen Door ’s nachts te werken en overdag te slapen, kan het sociale leven van werknemers stroever verlopen. Het afspreken met vrienden, familie en bijvoorbeeld lid zijn van een vereniging is lastiger door het omgekeerde levensritme.   Of een werknemer in nachtdienst deze klachten krijgt en de mate waarin hangt af van diverse factoren. Zo kunnen bij het ouder worden de klachten toenemen. Ook speelt de leefstijl van een werknemer een rol: iemand die een gezonde leefstijl aanhoudt heeft gemiddeld genomen minder last van klachten. Verder kan het zijn dat een afwijkend slaap/waakritme juist bij iemand past omdat hij een uitgesproken nachtmens is.

Nachtwerk en kanker Mogelijk verband Lopend onderzoek hiernaar zoals bv: Nightingale studie bij verpleegkundigen Hormoongevoelige kankersoorten Circa 60.000 vrouwen nemen deel Eerste resultaten in 2016 Aanbeveling vanuit RIVM: meer studies nodig naar nachtwerk en gezondheidsgevolgen Nachtwerk en risico op kanker   Om een mogelijk verband tussen onder meer nachtwerk, kanker, hart- en vaatziekten en neurologische aandoeningen te onderzoeken is de Nightingale studie in 2010 opgezet door Antonie van Leeuwenhoek ziekenhuis en IRAS (Institute for Risk Assessments Sciences) van de Universiteit van Utrecht. De studie vindt plaats bij vrouwen die verpleegkundige zijn of zijn geweest. De keuze voor deze groep heeft te maken met het aandachtsgebied voor hormoongevoelige kankersoorten, waarvan borstkanker de belangrijkste is. In totaal nemen circa 60.000 vrouwelijke verpleegkundigen tussen de 18 en 65 jaar aan het onderzoek deel. Circa de helft van deze groep vrouwen heeft tussen de 5 en 14 jaar met nachtwerk te maken. Sommigen al meer dan 20 of 30 jaar. Het daarbij gebruikte rooster was in 80% van de gevallen achterwaarts roterend. 12% had een voorwaarts roterend rooster. Over de periode waarin nachtdienst is verricht – van circa 1960-2011 – is het aantal nachtdiensten per maand gedaald van 7 naar 4 over deze groep. De Nightingale studie is een prospectief cohort onderzoek, dat wil zeggen een onderzoek dat over een langere tijd deze groep vrouwen gaat volgen. En daardoor de mogelijke relaties kan leggen tussen het werk, de gezondheid, bepaalde ziektes en gezondheidsproblemen. Naar verwachting zijn in 2016 de eerste resultaten van dit onderzoek bekend. Naast deze studie heeft RIVM in 2011 aanbevolen dat er meer studies volgen naar de relatie tussen nachtwerk, kanker en andere ziekten zoals hart- en vaatziekten en overgewicht.

2. Bedrijfsrisico’s Veiligheid en productiviteit: Minder geconcentreerd Minder alert en snel Meer kans op ongevallen Lichaam kan minder aan Andere prestatie dan overdag Veiligheids- en andere bedrijfsrisico’s van nachtwerk Naast gezondheidsklachten zijn er andere gevolgen van nachtwerk. Deze risico’s liggen op het vlak van veiligheid en productiviteit. Zoals: verminderd, prestatievermogen, grotere kans op ongevallen en veiligheidsrisico’s. Doordat de biologische klok ingesteld is op overdag actief zijn, is het concentratievermogen ’s nachts minder. Het lichaam kan qua belasting ook minder aan en is eerder vermoeid. Dit heeft te maken met de bloedsomloop en de mate van zuurstof in het bloed dat ’s nachts lager is. Dit maakt dat werken gedurende de nacht zwaarder is en werknemers anders presteren dan overdag.   Naast verminderd concentreren, reageren we ’s nachts minder alert en snel. Dit vergroot de kans op ongevallen en risico’s voor de veiligheid. Als het werken plaatsvindt in hitte en of met veel lawaai dan zijn deze effecten nog groter.

Extra aandacht voor: Werknemers met dubbele banen, bv combi van overdag en ‘s nachts Het komt voor dat mensen dubbele banen hebben om financieel rond te komen: een baan overdag, en een baan ’s nachts. Dit is vooral het geval in lagere betaalde banen. Iets om alert op te zijn als werkgever, omdat deze dubbele werkbelasting risico’s met zich meebrengt voor de gezondheid van de werknemer en voor de productiviteit en veiligheid in het bedrijf. Vooral aan nachtwerk zijn risico’s verbonden. Dit is de reden dat er wettelijke bepalingen zijn opgesteld voor nachtwerken.

3. Hoe meten we de risico’s? RI&E PAGO, PMO Hoe valt als werkgever te achterhalen of er gevolgen zijn van nachtwerk op de gezondheid en bedrijfsveiligheid? Hiertoe zijn de wettelijk ingegeven inventarisatiemethoden voor handen: de RI&E, PAGO, PMO.

RI&E Aandacht aan nachtwerk in RI&E: Plan van aanpak: Mogelijke risico’s van nachtwerk Risicogroepen Plan van aanpak: Organisatorische maatregelen Technische maatregelen Risico- inventarisatie en -evaluatie De werkgever dient in de RI&E en bijbehorend plan van aanpak aandacht aan nachtwerk te besteden. Het gaat dan om in het kaart brengen van mogelijke risico’s die aan nachtwerk verbonden zijn. In de RI&E dient aandacht te zijn voor risicogroepen zoals jongere en oudere werknemers en werknemers met verminderde weerbaarheid zoals mensen met medische aandoeningen. In het plan van aanpak gaat het om maatregelen die de risico’s van nachtwerk kunnen minimaliseren. Het gaat dan om zowel organisatorische als technische maatregelen. Bij organisatorisch gaat het dan bijvoorbeeld om de roosterindelingen, de organisatie van het werk (lichter werk, werk dat minder concentratie vergt) maar bijvoorbeeld ook de voorzieningen van (gezonde) maaltijden gedurende de nacht. Bij technisch gaat het meer over inrichting van de werkplekken met bijvoorbeeld daglichtlampen.

PAGO, PMO Mogelijkheid om individuele risico’s na te gaan Vanuit randvoorwaarden: Verplicht aanbieden obv Arbowet Maar…. vrijwillige deelname van medewerker Personeel stimuleren deel te nemen PAGO, PMO In de Arbowet is een PMO (Periodiek Medisch Onderzoek) voor nachtwerk opgenomen. Hier zijn geen verdere eisen aan gesteld, anders dan dat de werkgever deze moet aanbieden. Deelname aan het onderzoek door de werknemer is vrijwillig. Naast het PMO biedt het PAGO (Periodiek Arbeidsgezondheidskundig onderzoek) de mogelijkheid om op individueel niveau eventuele gevolgen van nachtwerk na te gaan. Bij het stimuleren dat werknemers een dergelijk onderzoek laten verrichten, kan de aandacht uitgaan naar eerdergenoemde risicogroepen.