De doorbraak van de volkstaal Nieuwnederlands in de zestiende eeuw

Inleiding De toren van Babel

Pieter Bruegel de Oude, 1563

Pieter Bruegel de Oude, 1563

Cornelis Anthonisz, 1547

Lucas van Valckenborch, 1568

Becanus

Becanus “Het bekendste doolpad uit het werk van Becanus is de stelling in Origines Antverpianae (1572) dat Adam en Eva in het aards paradijs Vlaams hebben gesproken. Zelfs hun namen waren, zegt Becanus, van oorsprong Vlaams. In vertaling: 'Adam is hetzelfde als Hath-Dam, een dijk die is opgeworpen tegen de haat [...] Eva, dat betekent Eu-Vat, het vat waaruit de mens is voortgekomen; ofwel Eet-Vat, het vat van de eed, want het Woord moest uit haar geboren worden...' Het aards paradijs zou in Vlaanderen hebben gelegen.” http://www.cubra.nl/dodenakker/goropiusbecanus.htm

Becanus Waardering eigen taal (renaissancistische visie) Talen onveranderlijk (middeleeuwse visie) http://www.cubra.nl/dodenakker/goropiusbecanus.htm

Taalverandering “Het is pas in de renaissance, in Italië voor het eerst, dat men gaat beseffen dat taal door de eeuwen heen verandert. […] Die gedachte is […] nieuw. Om niet te zeggen revolutionair. En naar we mogen aannemen: schokkend. Ook al zal het weer tot de vijftiende en zestiende eeuw duren voordat ze in heel Europa doordringt. […] Wat altijd gezien werd als werk van God, blijkt anders tot stand gekomen. Men valt taalkundig uit Gods hand.” (Horst 2009: 50-51)

Vier revoluties + de gevolgen voor het Nederlands

Externe factoren Doorbraak van de volkstaal: beïnvloed door sociaal-economische en culturele veranderingen

Geschiedenis van het Nederlands De doorbraak van de volkstaal ‘[…] vier revoluties hebben de volkstaal opgetild en op gelijke hoogte geplaatst met de andere talen, de klassieke en de moderne’. (p. 57) Wat wordt bedoeld met het laatste gedeelte van deze uitspraak (‘op gelijke hoogte geplaatst met de andere talen, de klassieke en de moderne’)? Om welke vier ‘revoluties’ gaat het? Geef telkens een woordje uitleg – maak goed duidelijk in welk opzicht elke ‘revolutie’ de ‘doorbraak van de volkstaal’ heeft beïnvloed.

Volkstaal => de volkstaal wordt meer en meer gebruikt in gebieden waar voorheen alleen klassieke talen (vooral het Latijn) en prestigieuze moderne talen (in de Nederlanden vooral het Frans) werden gebruikt, zoals in de wetenschap, op het niveau van het bestuur, enzovoort.

4 revoluties + Centralisatiepolitiek De uitvinding van de boekdrukkunst De Reformatie Renaissance/humanisme De Opstand

Geschiedenis van het Nederlands De doorbraak van de volkstaal Karakteriseer het beleid van Karel V en Filips II. Op welke manier droeg hun politiek bij tot de ontwikkeling van het Nederlands?

Centralisatiepolitiek

Karel V (1500 – 1558) hertog van Bourgondië (1515-1558) koning van Spanje (1517-1556) keizer van het Heilige Roomse Rijk (1519-1558) 1548: verenigt de Zeventien Provinciën tot een apart onderdeel van het Heilige Roomse Rijk

Filips II & Alva Filips II (1527-1598): koning van Spanje (1556-1598) en Portugal (1580-1598), heer der Nederlanden. Hertog van Alva (1507 —1582): de “IJzeren Hertog”

De Opstand Verenigd in de strijd tegen: Overcentralisering macht van Filips II Belastingen Inquisitie VERZET, de Opstand Splitsing Noord – Zuid (zie verder)

Geschiedenis van het Nederlands De doorbraak van de volkstaal Zestiende-eeuwse humanisten legden zich niet alleen toe op de klassieke talen, maar ook op de volkstalen. Wat is hun betekenis voor de vorming van het (Nieuw)nederlands (en de ontwikkeling van een Nederlandse standaardtaal in het bijzonder)?

Renaissance & humanisme Studie klassieke oudheid De volkstaal modelleren naar de klassieke talen

Geschiedenis van het Nederlands De doorbraak van de volkstaal ‘Drukkers […] liepen voorop bij de veredeling en uniformering van de moedertaal.’ (p. 60) Leg uit.

Boekdrukkunst Ca. 1450 Gutenberg

Boekdrukkunst “Als we bedenken dat er in de middeleeuwen van het handgeschreven boek geen twee exemplaren precies gelijk waren, en dat ze vaak in taal en spelling zelfs aanzienlijke verschillen vertoonden, dan beseffen we wel een krachtige uniformiserende werking er uitging van het gedrukte boek.” (Horst 2009: 31)

Drukkers Culturele motieven Economische motieven “Uniformisering” taal en spelling Grote verspreiding

Geschiedenis van het Nederlands De doorbraak van de volkstaal Waarom hadden protestanten belang bij een algemeen verstaanbaar Nederlands?

De Reformatie Luther & Calvijn Bijbel in de volkstaal

Algemeen: gevolgen Mentaliteitswijziging! Een toenemend gebruik van de volkstalen Pleidooien voor de volkstalen Lappendeken blijft bestaan, maar een toenemende uniformisering van de schrijftaal

Bijvoorbeeld: Erasmus Noemde het “Duyts” een van de “grondtalen”, een “zustertaal” naast het Latijn, waarvan de Romaanse talen slechts dochters en dus “basterdtalen” zijn (Janssens 2005: 116) Maar schreef wel hoofdzakelijk in het Latijn

De splitsing van Noord en Zuid + de gevolgen voor het Nederlands

De Opstand De Tachtigjarige Oorlog (1568-1648)

Splitsing Noord - Zuid 1585: Val van Antwerpen => het Zuidelijke deel van de Nederlanden definitief in handen van de Spanjaarden => het Noordelijke deel van de Nederlanden roept de onafhankelijkheid uit Vrede van Munster (1648): officieel erkend (internationaal)

Immigratie naar het noorden 10% van de zuidelijke bevolking! Leiden: 12.000 => 45.000 inwoners Amsterdam: 70.000=> 130.000 inwoners vs. Antwerpen: 100.000 => 42.000

Noorden => schrijftaal Het Noorden: een onafhankelijke republiek (met godsdienstvrijheid) Men bouwt bewust een algemene Nederlandse schrijftaal Patriottische overwegingen Culturele behoeften Economische behoeften Religieuze behoeften (Statenbijbel!)

Geschiedenis van het Nederlands De doorbraak van de volkstaal ‘Het jaartal 1585 markeert een beslissende wending in het verhaal van de Nederlandse taal.’ (p. 70) Leg uit. ‘Het gewest Holland werd het economische en culturele hart, niet alleen van de Republiek, maar van Europa, in economisch opzicht zelfs enige decennia van de wereld. Maar de schittering van de Hollandse Gouden Eeuw werd voor een groot deel betaald met Vlaams en Nederlands geld.’ (p. 69) Leg uit. ‘Het Zuiden had zijn beste krachten aan het Noorden geschonken en verdween in de volgende eeuwen uit het verhaal van de Nederlandse taal.’ (p. 73) Leg uit.

Geschiedenis van het Nederlands De doorbraak van de volkstaal ‘[…] het noorden gaf de toon aan, maar in het koor waren de zuidelijke stemmen duidelijk te onderscheiden.’ (p. 70) Leg uit.

Antwerpse mode Het Hollands geeft de toon aan, maar invloed van het Brabants

Antwerpse mode Op Brabants [op z’n Brabants] knopen sy [zij] haer [hun] mouwen Op Brabants fronsen zy haer brouwen [wenkbrauwen] Op Brabants segghense [zeggen ze] jae voorwaer, Op Brabants spreken sy alle gaer [allemaal], Op Brabants singhense haren sangh, Op Brabants makense haren gangh [lopen ze], Op Brabants Amsterdamse Dochters doet mijn bescheyt, [geef mij antwoord] Schaemt ghy u van de Hollantsche botticheyt? (Roemer Visscher)

Antwerpse mode Ook in de taal worden elementen van de (prestigieuze!) Brabanders overgenomen Invloed van de Brabanders op de uitspraak van de Hollanders beperkt Uitzondering: diftongering

Geschiedenis van het Nederlands De doorbraak van de volkstaal Hoe kwam de diftongering van klinkers [y:] en [i:] in de standaardtaal terecht?

Diftongering Diftongering vb. huis [y:] => [oey] vb. wijs [i:] => [ei] Verklaring: In Holland waren de klinkers al aan het diftongeren Proces versterkt door de Brabanders die al veel langer diftongen hadden

Diftongering Diftongering vb. huis [y:] => [oey] vb. wijs [i:] => [ei] Brabants vb. huis [y:] => [oi] vb. wijs [i:] => [ai]

Diftongering In Brabant sayn de liens [mensen] ghemaynlijck exkies [verfijnd] In kleeding en in dracht, dus op de Spaansche mode, Als kleyne Konincxkens of sienelaycke [zichtbare] Goden. O Kaserlaijcke stadt Hantwerpen groot en raijck (Bredero, Spaanschen Brabander)

Diftongering http://www.ned.univie.ac.at/Publicaties/taalgeschiedenis/nl/diphthong.htm#muis

Diftongering in het huidige Antwerps Voorbeeld http://nl.youtube.com/watch?v=OsLevxGguGs

Diftongering in het huidige Antwerps 't Was een occeuse (occasie, tweedehands, koopje) da is waar Zij was al minstens twie- of dreiendeirtig jaar Mor echte koste (maar echte kosten) ware der nie aan Zij had waarschijnlijk veul in de garaach gestaan (veel … garage) En zij zee : seg, ik zit me een probleem Is 't goe dak ik a (is het goed dat ik je) in vertrouwe neem? Ze schoot vol trane, da snuitje da betrok (haar gezicht werd somber) Toen vroeg ze: vinde gai main gat nie te dik in deze rok?

Diftongering in het huidige Antwerps Ik was ontroerd ik vond da nogal straf Da een wildvremde mij al heur vertrouwe gaf Ik zee vlakaf: da is ier de perfecte reet En ik ben beraid dat te herhalen onder eed Zij schoot weer vol wa was da kind content! Maar oek voer mij was 't een emotioneel moment Ik kon nog amper spreke in main keelgat zat nen brok Toch zee ik: 'k vind a gat dus echt waar nie te dik in deze rok

Geschiedenis van het Nederlands De doorbraak van de volkstaal Hoe kan verklaard worden dat de schrijftaal in het noorden afweek van de SPREEKTAAL, vooral in woordkeus, de verbuiging van zelfstandige naamwoorden en de vervoeging van werkwoorden? (p. 71)

Geschiedenis van het Nederlands De doorbraak van de volkstaal Hoe komt het dat woorden als ‘gij’ en ‘schoon’, die nu nog altijd vaak worden gebruikt in Vlaanderen (vooral in Antwerpen en Brabant), Nederlanders heel deftig in de oren klinken? (p. 72)

De eerste “taalbouwers” + hun invloed op het Nederlands

Jan Gymnick (1541) “(terwijl) allerhande gheleertheyt ende scientien haer so overvloedelick in alle natien wtghestort ende ghelijck een diluvie alle landen overloopen hebben (…) so en can ick niet beuinden hoe dat het comen mach/ dat onse nederlantsche taele also aerm/ ongheciert/ oft onbequam ghehouden wort/ dat wij iet waer in eenighe liberael consten oft oude historien begrepen wordden daer niet hebben dorren oversetten/daer [se] nochtans egeene van alle de voerghenoemde wijcken en soude doruen/waert saecke datse een weynich ghelijck de andere gheoefent ende met diversche materien ende argulmenten ghetraceert ware.” (geciteerd in Horst 2009: 37)

Jan Gymnick (1541) “terwijl allerlei geleerdheid en wetenschap zich bij alle volkeren zo overvloedig voordoen en alle landen als het ware overstromen, kan ik niet begrijpen hoe het komt dat men onze Nederlandse taal zo arm, zo bot of ongeschikt vindt dat men iets met betrekking tot de vrije kunsten of de klassieke cultuur daarin niet zou durven vertalen, terwijl ze toch voor geen van de eerder genoemde talen behoeft onder te doen, vooropgesteld althans dat ze net als die andere talen enigszins gecultiveerd werd en met het nodige verfijnd en uitgebreid.” (geciteerd in Horst 2009: 37)

16de eeuwse tendens Verdediging van de eigen taal, de eigen taal moet meer gebruikt worden + wijzen op de noodzaak om de taal uit te breiden, te verfijnen, te ordenen en te zuiveren

Geschiedenis van het Nederlands De doorbraak van de volkstaal Wie was de grootste taalvernieuwer van de 16de eeuw en waarom? (p. 62)

Simon Stevin

Simon Stevin (1548 – 1620) Brugse wiskundige, fysicus & ingenieur

Simon Stevin (1548 – 1620) Brugse wiskundige, fysicus & ingenieur Publiceerde in het Nederlands Waardering voor het Nederlands Neologismen

Simon Stevin (1548 – 1620) Neologismen Driehoek Vierkant Wortel Loodrecht Evenwijdig Wiskunde Wijsbegeerte Scheikunde

Uitbreiding woordenschat “Vooral de vertalers moeste oplossingen bedenken, en weldra ook de schrijvers van nieuw werk. En dat hebben ze gedaan. Massaal hebben ze nieuwe woorden ingevoerd.” (Horst 2009: 31)

Woordenboeken “De eerste woordenboeken van de Europese talen zijn vaak woordenboeken van moeilijke en geleerde termen. Maar vrij snel werden ze omvangrijker, en werden ook de ‘gewone’ woorden opgenomen.” (Horst 2009: 42)

Geschiedenis van het Nederlands De doorbraak van de volkstaal Wat was het belang van Etymologicum Teutonicae linguae sive Dictionarium Teutonico-Latinum?

Cornelis Kiliaan Dictionarium Teutonico-Latinum (1574) Bij drukker Plantijn in Antwerpen

Cornelis Kiliaan Dictionarium Teutonico-Latinum (1574) Een mijlpaal! Het eerste wetenschappelijke woordenboek van de Nederlandse taal Internationaal niveau Tot ca. 1700 alle vertaalboeken erop gebaseerd Dialectische oorsprong aangeven Vertalingen in het Latijn en het Duits

Grammatica’s Beregelen van de taal, ontwerpen grammaticale regels Naar het model van de klassieke talen Verfijning en zuivering (purisme) Normatief karakter

Geschiedenis van het Nederlands De doorbraak van de volkstaal Wat is de belangrijkste grammatica uit de 16de eeuw? Leg uit wat het belang was van dit boek.

H. L. Spiegel

H.L. Spiegel Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst ófte Vant spellen ende eyghenscap des Nederduitschen taals (1584)

H.L. Spiegel Voorbeeld < Het zevende capittel. Vande t'samenvoeghing ende ryckheyd des taals. Over samentrekkingen “Rijkheid van de taal” Verheerlijking van de eigen moedertaal! Streven naar opbouw en verbetering van de volkstaal Veel invloed

H.L. Spiegel “[…] maar zó die twe an elck ander verknócht wordende een wóórd uytmaken/ neemt menze bey inden noemer als/ slaapmuts, hemdrock, borstlap, handschoen, hozeband, voormou, knóópghat, slaapkamer, woonhuis, bóómghaard, appelbóóm, schryfpen, zandbus, ende dierghelyke ontellike alzó tzamenghelascht: in zulcker voeghen maghmer daghelycks veel t'samenzetten/ die gróte cieraat ende ryckheid inbrenghen/ ende zyn te verstandigher om datter de betekenis beyder wóórden in is/ hier in hebben wy ghelyck de Grieken meerder ryckheid als de Latynen/” (H.L. Spiegel)

Spelling Hand in hand met opkomst woordenboeken en grammatica’s Streven naar uniformiteit Gebaseerd op principes als gelijkvormigheid, systematiek, consequentie

Spelling Voorbeeld: <land> (vs. ME: <lant>) <hoofd> (vs. ME: <hooft>) Cf. landen, hoofden

Joos Lambrecht Gentse drukker Nederlandsche Spellijnghe (1550)

Joos Lambrecht Niet dat myn meaninghe of verstand zy, dat de Hollanders of Bràbanters haar eighen manieren van uutsprake, op de Vlaamsche wize, of de Vlamijnghen en de Vriezen haar pronunciacië, op de Brabantsche, of Hollandsche uutsprake veranderen zullen: maar dat elc in tsine zulke termen of silleben van spràken, als hy in zijnder moeder tàlen ghebruukt, de zelve déghelic, ende met zulken letters alsser toe dienen, spellen magh.” (Joos Lambrechts)

Joos Lambrecht “Niet dat ik van mening ben dat de Hollanders of de Brabanders Vlaams moeten gaan praten, of dat de Vlamingen en de Friezen hun uitspraak moeten veranderen in Brabants of Hollands, maar dat iedereen zijn eigen moedertaal correct spelt, met de letters die we daarvoor hebben.” (Joos Lambrechts)

Joos Lambrecht => een uniforme fonetische spelling van de verschillende streektalen. Bijvoorbeeld: <Joas> Weinig navolging