8.2. Drie verschillende vormen van machtspolitiek: 8.2.1. De Nederlanden: van eenheid naar scheiding Nederlanden in 1515 Nederlanden in 1648

Onze feodale gewesten (10de – 14de eeuw)

Bourgondische bezittingen (14de – 15de eeuw)

Stamboom van de Bourgondische hertogen

8.2.1.1. De Nederlanden onder de Spaanse Habsburgers: keizer Karel V (T,1515-1555) 8.2.1.1.1 Karel V erfde een groot rijk: Links de jeugdige Karel V en rechts de staatsman Karel V.

Habsburgse Rijk (1519-1556)

Deze bezittingen zijn een gevolg van de stamboom van Karel V. Zijn voorouders voerde een gewiekste huwelijkspolitiek (B): methode om de macht van een familie te behouden of uit te breiden. Dit gaat meestal gepaard met het uithuwelijken van een familielid.

Habsburgse Rijk (1519-1556)

Van moederzijde erfde hij Spanje en de kolonies. Keizer Karel (of Karel V) was de leider van ‘een rijk waar de zon nooit onderging’. Van vaderszijde erfde hij Nederlanden, Oostenrijk en werd hij keizer van het Heilige Roomse Rijk. Van moederzijde erfde hij Spanje en de kolonies. 9 9

8.2.1.1.2 Moeilijk bestuur van het verdeelde Habsburgse Rijk: Diverse volkeren met verschillen in taal en cultuur. Gebieden lagen heel verspreid. Personele unie (B): Verschillende gebieden of staten die ten opzichte van elkaar zelfstandig blijven met behoud van hun eigen bestuursinstellingen, maar die hetzelfde staatshoofd hebben.

Uit het zogenaamde Bloedplakkaat van Karel V, 1550 Karel V probeerde binnen zijn gebieden de eenheid te versterken en zijn macht te vergroten: Territoriaal: Alle grote vorstenhuizen wilden soevereine macht over hun eengemaakt land en verzetten zich tegen de Habsburgse suprematie. Een reeks oorlogen was het gevolg. Godsdienstig: Karel trad autoritair op tegen protestanten en andere opstandige groepen. Uit het zogenaamde Bloedplakkaat van Karel V, 1550 “Wij bevelen en verbieden: Dat niemand van welke rang ook zal mogen drukken, schrijven, overschrijven, in zijn bezit hebben, ontvangen, bewaren, verbergen,verkopen,kopen, schenken, uitdelen, zaaien of laten vallen, in kerken, op school of andere plaatsen, enig boek, of geschrift van de hand van Maarten Luther, Johannes Calvijn of van andere ketters en slechte of valse sekten veroordeeld door de Heilige Kerk, of van hun medeplichtigen en aanhangers of afgedwaalden van ons katholiek geloof. “ 11 11

3) Bestuurlijk: Karel V streefde in de Nederlanden naar bestuurlijke eenmaking. Hij richt een centraal bestuursapparaat op met ambtenaren en o.l.v. landvoogd(es). In zijn rijk vormden de Nederlanden een eenheid, namelijk ‘De Zeventien Provinciën’. De Pragmatieke Sanctie (T, 1549): Karel V bepaalde dat de Zeventien Provinciën steeds als één en ondeelbaar geheel overgeërfd zouden worden. 12 12

8.2.1.2. De Nederlanden onder de Spaanse Habsburgers: koning Filips II (T, 1555-1598) 8.2.1.2.1. Een godsdienstopstand: de Beeldenstorm (T, 1566)

Ontgoocheld en moegestreden deed Karel in 1555/56 troonsafstand. De Habsburgse dynastie werd in twee gesplist: - Zoon Filips II kreeg Spanje, Italiaanse gebieden, kolonies en Nederlanden. - Broer Ferdinand erfde Oostenrijk en werd keizer. Filips II zette de politiek (territoriale, bestuurlijke, culturele en godsdienstige eenmaking) van zijn vader verder, maar op radicalere wijze. Dit zal leiden tot de scheiding van de Nederlanden.

Hagenpreek (1566)

Hagenpreken leiden tot de Beeldenstorm (T, 1566) in de Nederlanden. 17 17

8.2.1.2.2. Alleen een godsdienstopstand? Ook een politiek probleem: Karel V en later Filips II streefden in de Nederlanden naar meer centrale macht. A) De macht van de steden verminderde: Voorbeeld: De Gentse stroppendragers (T, 1540) 18 18

B) De macht van de adel verminderde Bron 2: Brief van Willem van Oranje (1566) “Ik kan me niet voorstellen, mevrouw de landvoogdes, dat zijn majesteit Filips II hiermee (bedoeld wordt ‘met de vervolgingen van de protestanten’) iets anders zou bereiken dan zichzelf in moeilijkheden en het land in beroering brengen en de liefde van zijn goede onderdanen te verliezen.” Bron 3: Koning Filips II aan zijn zuster de landvoogdes van de Nederlanden Margaretha van Parma. “Geachte mevrouw, mijn goede zuster, “Ik kan me niet weerhouden uiterst gevoelig te zijn voor de pamfletten die in het land ongestraft blijven circuleren. U kan zich niet voorstellen wat voor een kaakslag aan mijn gezag en het uwe dit alles betekent, om te zwijgen wat een godslastering dit inhoudt. Zorg er dus voor dat deze zaken niet ongestraft blijven.” Conflict tussen macht adel en steden aan de ene kant en de koning aan de andere kant. B) De macht van de adel verminderde Voorbeeld: De smeekbede van de edelen (T, 1566)

Ook een economisch probleem: Oorlogen Honger (crisis textielsector en stijgende graanprijzen) Poging permanent belastingssysteem invoeren Ook persoonlijke kenmerken spelen rol: Karakter Filips II versus Karel V 20

Koning Filips II verbleef vooral in het Escoriaal te Spanje (rechts). Karel V verbleef vaak in zijn paleis op de Coudenberg in Brussel. (links) Koning Filips II verbleef vooral in het Escoriaal te Spanje (rechts). Karel V: ‘Eén van de onzen’, hoewel ook hij de protestanten bestreed. Filips II: Vreemde, onverbiddelijke, katholieke vorst die streng optrad tegen ketterij. 21 21

Bloedraad onder leiding van de hertog van Alva, van 1567-1573 de vertegenwoordiger van koning Filips II in de Nederlanden. 22 22

Leidt in 1568 tot escalatie: Van vraag tot hervorming naar opstand met geweld. Begin 80-jarige oorlog (T, 1568-1648): - Ontstaan professionele legers: staand leger met infanterie De Nederlanden raakten verdeeld tussen  Koningsgezinde en katholieke groep (unie van Atrecht: huidige Wallonië)  Protestantse groep (Unie van Utrecht: Holland, Zeeland, alle opstandige steden in Vlaanderen en Brabant)

Willem van Oranje, leider van de adel tegen koning Filips II. 24 24

Deze gravure uit 1622 illustreert de onderdrukking van de Nederlanden Deze gravure uit 1622 illustreert de onderdrukking van de Nederlanden. Alva (5), landvoogdes Margaretha van Parma (3) en haar raadgever kardinaal Granvelle (4), draaien aan de pers waaronder de Nederlandse Leeuw wordt platgedrukt. Links kijken de paus (1) en Filips II (2) toe.

8.2.1.2.3 Het Plakkaat van Verlating (T, 1581 ) Filips II: - Absolutisme - Contrareformatie Bron 4: Plakkaat van Verlating, 1581 (T). “Het is algemeen bekend dat een vorst van een land door God tot hoofd van zijn onderdanen is aangesteld om ze te beschermen en ze te bewaren voor alle onrechtvaardigheid, schade en geweld, en dat de onderdanen niet door God geschapen zijn ten behoeve van de vorst, om hem als slaven te dienen. Integendeel, de vorst is er ter wille van de onderdanen, zonder wie hij geen vorst is. Wanneer hij in plaats van zijn onderdanen te beschermen, probeert hen te onderdrukken, overmatig te belasten, te beroven van hun oude vrijheid, privileges en oude gewoonterechten, en hen als slaven te bevelen en te gebruiken, moet hij dus niet als een vorst, maar als een tiran worden beschouwd. Dan staat het zeker zijn onderdanen vrij hem niet meer als vorst te erkennen maar hem te verlaten en in zijn plaats een andere soeverein te kiezen om hen te beschermen, zonder dat dit verkeerd is.” Weerstandsrecht (B) is het recht van een volk om zijn leider die de rechten van het volk niet respecteert, af te zetten. Continuïteit met de middeleeuwen. 26 26

Eerste pagina van het Plakkaat van Verlating.

De koning herovert Antwerpen op de reformatoren in 1585. 28 28

8.2.1.2.4 Escalatie leidt tot scheiding: Vrede van Münster (T, 1648): Voor de 80-jarige oorlog: De Verenigde Nederlanden onder keizer Karel V.

Tijdens de 80-jarige oorlog: De unie van Utrecht (blauw): alle opstandige gebieden tegen Spanje (1579)

Na de 80-jarige oorlog: Rood: De Verenigde Provinciën (het huidige Nederland): rijke, protestantse en handelsgezinde Republiek. - Geel: De Zuidelijke Nederlanden (België): geleidelijk armer, katholiek en minder handel. Enorme emigratie