De toekomst maak je zelf Ben van Essen Provincie Limburg, senior strateeg Vereniging Kleine Kernen Limburg Welzijnsonderneming Synthese Gezondheidscentrum America Grubbenvorst, 25 januari 2012 Dank voor de uitnodiging.

Herman Wijffels: vooruitgang is als tegen de wind zeilen Herman Wijffels: vooruitgang is als tegen de wind zeilen. Vervolgen we onze koers of moeten we overstag? Als er wezenlijke veranderingen zijn moeten we overstag omdat de oude methodes ons niet meer verder helpen. Het lijkt alsof we op zo’n punt staan.

Belangrijke veranderingen Demografische omslag: ontgroening Dorp: geen hardgekookt ei Rolverdeling: Overheid: doorgeschoten verzorgingsstaat? Markt: verdienen zonder verantwoordelijkheid? Maatschappelijke organisaties: instellingsgericht? Burger: alleen nog consument?

1. Demografische omslag 1970 2040 2002 2040 1/2 jongeren 1/3 arbeid 4 x ouderen De komende decennia: Limburg krimpt (in 2040 hebben we evenveel inwoners als 1963: Nu 1.123.660, 2040 202.437 minder = 18%. Dat gaat wel met een grillige lijn en het blijft een prognose. Alles wijst er echter op dat de oude groeicijfers de komende decennia niet terug komen. Dat is erg wennen want al ons denken was gebaseerd op groei Rond 2030 zakt Limburg onder de 1 miljoen inwoners en is het aantal inwoners nagenoeg gelijk aan 1970 (999.000). In het jaar 2040 is het aantal inwoners nagenoeg gelijk aan het aantal inwoners in het jaar 1963. Naast de geleidelijke bevolkingsdaling is de grote verandering in samenstelling van de bevolking minstens zo belangrijk In 2040 is het aantal jongeren ten opzichte van 1970 gehalveerd en het aantal ouderen bijna verviervoudigd. De potentiële beroepsbevolking (de bevolking van 15-64 jaar) daalt al met ingang van 1995 en zal in 2040 ruim éénderde kleiner zijn dan nu. De oorzaak zit in een optelsom van de natuurlijke aanwas (aantal geboortes min het aantal sterften) en het migratie saldo (inkomende en uitgaande migratie). Limburg heeft een sterfteoverschot en wij kunnen dat gemiddeld genomen niet compenseren met een migratieoverschot. 4

Vergrijzing Horst a/d Maas 29% 11% 0 - 9 jaar: van 13% naar 11% 65+: toename van 4124 naar 12.435 = 8.311 1996 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 1996

Demografie-effecten Daling Primair Onderwijs tot 2025: 23.000 leerlingen 115 scholen sluiten; Verenigingsleven daalt 30% komende 10 jaar  accommodaties sluiten; Onvoldoende personeel (met name in de zorg); Minder huizen bouwen, meer slopen; Wegvallen verdienvermogen gemeenten; De demografische verandering en daarbinnen de veranderende samenstelling van de bevolking heeft een aantal effecten. Een van die effecten heeft betrekking op het geld dat de overheid heeft om haar plannen uit te voeren. Zo was woningbouw altijd een bron van inkomsten en wordt het nu steeds meer een kostenpost. Deze ontwikkeling draagt er mede aan bij dat er een steeds grote beroep op de samenleving gedaan moet worden door de overheid. En dat brengt me op mijn tweede punt: de liefde voor de burger.

2. Hard gekookt ei of roer-ei? Autonoom dorp: Dorp is lokale integratie van sociaal, economisch en politiek leven; Lokale werkgelegenheid en voorzieningen belangrijkste voorwaarde leefbaarheid. Zo kijken ouderen en dorps-autochtonen. Woondorp: In het dorp is culturele en politieke oriëntatie gericht op het woondomein; Kwaliteit lokale woon-situatie doorslaggevend voor Leefbaarheid. Zo kijken jongeren en nieuwkomers. Schaalvergroting: Door: automobiliteit en welvaart. Economisch: grotere afstand naar werk en voorzieningen. Sociaal: sociale contacten niet alleen in het dorp maar ook elders. Schaalverkleining: Door: thuisgerichtheid en welvaart. Cultureel: eigen woning + woonomgeving steeds belangrijker. Politiek: belang van zeggenschap over de eigen woonsituatie neemt toe.

Autonoom dorp: spiraal omlaag Ontwikkeling aantal voorzieningen Ontwikkeling aantal inwoners Ontwikkeling leefbaarheid

Woondorp: spiraal omhoog Schaalvergroting Ontwikkeling Gemeenschapsinitiatieven Ontwikkeling Woonfunctie binnen streek Ontwikkeling leefbaarheid

3e verandering: rolverdeling Markt M.O. 1985 -20?? Ontstatelijking Burger Overheid 1900 -1985: Verstatelijking

Terug naar de burger Markt M.O. Burger Overheid

Klaar om te wenden Van zorgprincipe naar kracht van mensen Dat er een verandering moet komen is voor mij duidelijk. Hoe dat precies moet, weet ik niet, maar het kan niet anders dan dat we ons weer meer gaan richten op de burger en de sociale kracht van mensen. Van ‘zorgen voor’ naar ‘zorgen dat’ = versterking van competenties van burgers. Tell me –> Show me –> Engage me

Zelfsturing/gemeenschapsvorming Werken aan “nieuw noaberschap” om de kwaliteit van samen leven te verbeteren. De belangrijkste opgave is dat we werken aan gemeenschapsvorming. Niet oud maar nieuw noaberschap, waarbij mijn noaber ook aan de andere kant van mijn computerverbinding kan zitten.

Wie is Eigenaar van de vraag? Type 1: Dorp aan zet ZELFSTURING Openbaar domein Type 2: Dorp + gemeente aan zet visie dorp Type 3: Gemeente + dorp aan zet interactief kaders gemeente Ik heb dit schema van de gemeente Peel en Maas geleend. In het dorp gebeuren 4 soorten activiteiten. De activiteiten waarbij de dorpsgemeenschap zelf het initiatief heeft, staan boven de streep. De kern van zelfsturing is dat je investeert in de energie boven de streep. In een dorp als Koningslust (1200 inwoners) heeft dat inmiddels geleid tot de situatie dat het aantal mensen dat op de een of andere manier actief is in de gemeenschap van 400 naar 800 gegaan is. Het voert te ver om hier het hele principe van zelfsturing uit te werken. Ik wil nog ingaan op een paar kernpunten. Publiek domein Type 4: Gemeente aan zet 14

Andere rol gevraagd Gemeente: naast sturende, communicatieve rol Prof. organisaties: wijk-gericht en over-laten Dorpsraad  Dorps-overleg Burgers: meedoen Investeren in zelfsturing is niet eens zozeer volstrekt andere dingen doen, maar vooral de dingen anders doen. Daarbij is synchroniciteit nodig tussen alle geledingen. Gemeente:is de gemeente er voor de gemeenschap of andersom? Gemeente moet haar sturende rol in het openbaar domein loslaten en zich beperken tot kaderstelling MO:(wonen, welzijn, zorg, onderwijs enz.): de term vraaggericht wordt te vaak nog gedomineerd door het instellingsbelang, de continuïteit van de eigen organisatie. Dat moet anders. Gericht op versterken van burgers, cliënten etc. Van wie is die lokale voorziening eigenlijk? Het vergt een andere professionele houding (van Zorgen voor naar zorgen dat) en een andere organisatie: van verticale instituties naar de horizontale wereld van de burger. Dorpsraad: moet niet in de houding kruipen van de mini-gemeenteraad of de boodschapper van het dorp. DR staan dan met het gezicht naar de gemeente en met de rug naar het dorp. Bewonersorganisaties moeten zich veel meer gaan richten op hun bijdrage aan de gemeenschapsvorming in het dorp. De dialoog organiseren. De burger: 'kop in het zand steken' van mensen. Het is nu goed geregeld en veel wordt verzorgd door de overheid, maar dat is in de toekomst niet langer haalbaar. Dan zullen we weer meer voor elkaar moeten zorgen. Wacht je af of doe je mee...

Voorbeelden Heide Melderslo Ottersum Lomm Helenaveen Lottum Het mooie is dat bij het zoeken naar de nieuwe koers altijd weer blijkt dat er ergens mensen of groepen zijn die daar al mee bezig zijn. In Peel en Maas, waar zelfsturing toegepast wordt. Helenaveen Lottum

De toekomst zijn we zelf… Meer dorp, minder overheid maar het gaat niet vanzelf. Dank voor uw aandacht www.vkkl.nl, www.binnenspel.nl, www.kennisplatformbewoners.nl Daarbij is zelfsturing niet een kunstje. Zelfsturing is geen doel op zich maar een weg waarlangs een gemeenschap kan werken aan de eigen, leefbare toekomst. We leven in een samenleving die nog steeds enorme potenties heeft. Als we die potenties aan de basis aanspreken, biedt dat het beste perspectief op de toekomst. In een gemeenschap met 1.000 inwoners is meer kennis aanwezig dan op een gemeentekantoor met 150 medewerkers. De weg naar gemeenschapsvorming is oneindig want hij houdt nooit op.