21 oktober 2008 Nanodeeltjes en hun onbekende effecten op mens en milieu GMF workshop 11 maart 2009 Evaluatie vragenlijst al ingevuld?? John Mens, Leefmilieu Nico van den Brink, Alterra Wageningen

Reden van de presentatie Nano is steeds meer in het nieuws, veel producten, maar ook veel onzeker

Opzet van de workshop Introductie: Nico van den Brink Voorstelrondje Leefmilieu Nanotechnologie Nico van den Brink Enkele milieueffecten Onderzoek Vereniging Leefmilieu Praktische toepassingen Houding overheid vs. industrie Discussie

Vereniging Leefmilieu Opgericht in 1991 Ondersteunen van lokale groepen Doelstelling: een gezond en groen leefmilieu Verschillende onderwerpen: o.a. fijnstof Verschillende landelijke projecten: o.a. rechtomteweten.nl en luchtkwaliteit

21 oktober 2008 Nanotechnologie First associations? 7

Introductie nanotechnologie Wat is nanotechnologie? Produceren en manipuleren van nanodeeltjes Wat zijn nanodeeltjes? Heel klein (nano is 10-9) In tenminste 1 dimensie < 100 nm (nano is 10-9) (nano is 10-9) nano is afkorting van tien tot de macht min negen Dit is 1 miljardste meter. Materialen met afmetingen tussen 100 nm en circa 0,1 nm (de grootte van een enkel atoom) vertonen andere mechanische, optische, elektrische en magnetische eigenschappen dan dezelfde stof in "bulk vorm"(deeltjes met grotere diameter). Nanotechnologie maakt het mogelijk om producten te maken die unieke eigenschappen hebben die met conventionele processen niet kunnen worden verkregen.

Introductie nanotechnologie 1 meter = 1000 mm 1 mm = 1000 μm 1 μm = 1000 nm 1 nm = 1/1.000.000.000 meter! Voorlopige werkdefinitie voor nanodeeltjes: in minimaal 1 dimensie < 100 nm 300 nm 1000 nm In tenminste 1 dimensie < 100 nm (nano is 10-9) (nano is 10-9) nano is afkorting van tien tot de macht min negen Dit is 1 miljardste meter. Materialen met afmetingen tussen 100 nm en circa 0,1 nm (de grootte van een enkel atoom) vertonen andere mechanische, optische, elektrische en magnetische eigenschappen dan dezelfde stof in "bulk vorm"(deeltjes met grotere diameter). Nanotechnologie maakt het mogelijk om producten te maken die unieke eigenschappen hebben die met conventionele processen niet kunnen worden verkregen.

Introductie nanotechnologie Hoe klein? In tenminste 1 dimensie < 100 nm (nano is 10-9) ‘Non-manufactured’ : bijv. PM 0.1 in lucht (ultrafijn stof) (natuurlijk, onbewust gemaakt) ‘Manufactured’ Bewust gemaakt (carbon black in banden en inkt) Bewust en gericht gemaakt (nanotechnologie)

21 oktober 2008 Micron, micrometer 11

Introductie nanotechnologie Elke stof kan voorkomen als nanodeeltje!! Hoe veel? Verschil in herkomst: Natuur (vulkanen, bosbranden, heelal) Onbedoeld (PM 0.1 (ultra fijnstof) luchtvervuiling) ‘Manufactured’ Bewust gemaakt (carbon black in banden en inkt) Bewust en gericht gemaakt (nanotechnologie) In tenminste 1 dimensie < 100 nm (nano is 10-9) ‘Non-manufactured’ : bijv. PM 0.1 in lucht (ultrafijn stof) (natuurlijk, onbewust gemaakt) ‘Manufactured’ Bewust gemaakt (carbon black in banden en inkt) Bewust en gericht gemaakt (nanotechnologie)

Introductie nanotechnologie Elke stof kan voorkomen als nanodeeltje!! Verschil in soort: afbreekbaar / niet afbreekbaar oplosbaar / niet oplsobaar Verschil in voorkomen Gebonden (niet vrij) / vrij In tenminste 1 dimensie < 100 nm (nano is 10-9) ‘Non-manufactured’ : bijv. PM 0.1 in lucht (ultrafijn stof) (natuurlijk, onbewust gemaakt) ‘Manufactured’ Bewust gemaakt (carbon black in banden en inkt) Bewust en gericht gemaakt (nanotechnologie)

21 oktober 2008 Zelfde stof (zand) andere eigenschappen

21 oktober 2008 Gecko VanderWaalskrachten Idee voor post-it

21 oktober 2008 Lotusbloem Vergelijkbaar mer fakirbed, Blijft niks opzitten, vuil en water lopen er weer af Idee voor verf (antigrafitti etc)

Introductie nanotechnologie Opkomst van nanotechnologie “There is plenty of room at the bottom” Elektrotechniek/ICT: miniaturisering Biologie: celniveau Scheikunde: maken van moleculen Natuurkunde: kleine deeltjes (atomen) kunnen zien Richard Feyneman 1959 There is Plenty of room at the bottom (idee voor nanotechnologie) Richard Smalley (ontdekker buckeyball 1985) Drexler (auteur boek: Engines of Creation, 1986)

Veel onzekerheid…

Introductie nanotechnologie Risico’s: Milieu water =>o.a. vissen bodem =>bodemleven lucht =>dieren, mensen Longen effecten van PM .01? effecten van asbest? Verteringskanaal (chronische) ontstekingen Huid Longen: luchtwegaandoeningen en hart en vaatziekten

Introductie nanotechnologie Paracelsus: "Allein die Dosis macht das Gift" (De dosis maakt het vergif) De dosis en de deeltjesgrootte… Aantal deeltjes Vorm Chemisch oppervlak Etc… Feyneman 1959 There is Plenty of room at the bottom (idee voor nanotechnologie) Richard Smalley (ontdekker buckeyball 1985) Drexler (auteur boek: Engines of Creation, 1986)

Dosis? Aantal deeltjes en hun oppervlak per 10 microgram stof /m3, afhankelijk van de diameter (nm) (nm) Verplicht chemische industrie te bewijzen dat iets veilig is ipv dat onderzoekers dienen aan te tonen dat iets gevaarlijk is (omgekeerde bewijslast). Gewichtsdrempels >zoveel ton val je binnen de richtlijn… Zelfde gewicht, maar totaal andere oppervlak en aantal….

Introductie nanotechnologie Problemen: Massa: nanodeeltjes zijn zo klein dat traditionele dosis-effect relaties niet langer opgaan Toxicologie: nanodeeltjes hebben vanwege hun grootte mogelijke andere effecten, maar kennis ontbreekt nog Detectie: afdoende detectiemethoden ontbreken Wetgeving: huidige wetgeving richt zich op alle chemicaliën, maar hoe reguleer je een ondedecteerbare stof? Feyneman 1959 There is Plenty of room at the bottom (idee voor nanotechnologie) Richard Smalley (ontdekker buckeyball 1985) Drexler (auteur boek: Engines of Creation, 1986)

Introductie nanotechnologie Een nieuwe technologie: een nieuw medicijn tegen kanker of het nieuwe asbest? Feyneman 1959 There is Plenty of room at the bottom (idee voor nanotechnologie) Richard Smalley (ontdekker buckeyball 1985) Drexler (auteur boek: Engines of Creation, 1986) Zijn er nog vragen?

Deel 2 dr. ir. N.W. (Nico) van den Brink Senior scientific researcher, Alterra Wageningen

Deel 3 De samsung wasmachine Praktische toepassingen Kritische geluiden Houding overheid vs. industrie De samsung wasmachine

Praktische toepassingen Nanodeeltjes zitten in allerlei consumentenproducten… gezondheidszorg (geneesmiddelen en medische hulpmiddelen), ICT (computerchips), consumentenproducten (cosmetica en vuilafstotende kleding), voeding, milieu (b.v. waterzuivering) en landbouw. Enkele voorbeelden van producten voortkomend uit nanotechnologie zijn het gebruik van titaniumoxide in zonnebrandcrème, ceriumoxide nanodeeltjes in diesel voor het verbeteren van de verbranding (zuiniger rijden) en antibacteriële toepassingen van zilver nanodeeltjes.

21 oktober 2008 Een consumentenproduct moet veilig zijn voordat het op de markt mag komen. Dit is de verantwoordelijkheid van de producent en wettelijk vastgelegd. Producenten zijn op dit moment niet verplicht te vermelden dat hun product nanodeeltjes bevat. Hierdoor is het lastig te achterhalen welke producten nanodeeltjes bevatten. Omgekeerd kan een producent zijn product als "nano" op de markt brengen (vanwege verwachte marketing-voordelen), terwijl er geen nanodeeltjes in verwerkt zijn. 27

21 oktober 2008 Self reporting by manufacturers 28

Eerste geluiden Maatschappelijke geluiden Adviezen erkende organisaties Adviezen overheidsinstanties 1998: STT studie nanotechnologie 2004: KNAW advies ‘Hoe groot kan klein zijn?’ Britain's Royal Society was concerned enough about all this to recommend in 2004 that nanoparticles be treated as entirely new substances. The European Commission concluded that each new material should be assessed on a “case by case basis”. However, understanding the environmental, health and safety (collectively known as EHS) risks is difficult. 2005: RIVM rapporten nanotechnologie in de geneeskunde 2006: Gezondheidsraad advies aan Kabinet ‘Betekenis van nanotechnologieën voor de gezondheid’ 2008: VWA adviezen nanotechnologie in voeding en overige consumentenproducten 2008 FNV Het Rathenau Instituut is het eens met de FNV (7)::“…of nanodeeltjes gevaarlijk voor mens of milieu zijn, is onbekend. Vooral over de toxiciteit van vrije, ongebonden synthetische nanodeeltjes bestaan zorgen. Van asbest weten we nu, vele tientallen jaren na de introductie ervan, dat ze schadelijk zijn. Nanodeeltjes zijn kleiner dan 100 nanometer – ter vergelijking: een menselijke haar is 80.000 nanometer dik – en hebben nieuwe eigenschappen. Dat maakt ze interessant, maar mogelijk ook gevaarlijk. De Canadese milieuorganisatie ETC Group zette dit probleem in 2003 al op de kaart.” Analyse Rathenau Instituut: gebrek aan kennis creëert handelingsvacuüm Onderzoek nanotoxiciteit: onduidelijk probleem, lastig te financieren (terwijl onderzoek juist probleem duidelijk moet maken) Regulering: geen definities wegens onvoldoende informatie (terwijl definities nodig zijn voor informatie) Communicatie: onvoldoende informatie, geen urgentie (terwijl informatieverstrekking urgent begint te worden) ‘Overheid is aan zet bij nanotechnologie’ Rathenau Instituut, Volkskrant 29 januari 2008 Impasse doorbreken met concrete acties: Onderzoek financieren en coördineren Werkdefinitie afspreken Informatiepunt inrichten Breed of smal? Kleine organisaties, grote vragen Via de overheid of rechtstreeks (bijv. met NNI)? Aanbevelingen / onderzoeksvragen RI: Informatieverschaffing richting breed publiek Faciliteren betrokkenheid (kleinere) NGO’s Beleidsgerichte consultering stakeholders Gebrek aan kennis De zorgen van de FNV zijn terecht. Zowel overheid als bedrijfsleven, en zelfs de toxicologen, kampen met een groot gebrek aan kennis en informatie over de schadelijke gevolgen van nanodeeltjes. Dat is zorgelijk, temeer omdat tegelijkertijd ook gestandaardiseerde meetmethoden ontbreken, of zelfs maar een sluitende definitie van het begrip ‘nanotechnologie’. Het Kabinet erkent dit ook, zoals in de Kabinetsvisie Nanotechnologie van november 2006 staat beschreven. Helaas heeft dit nog niet tot concrete maatregelen geleid. Integendeel, bedrijfsleven, overheid, wetenschap en maatschappelijke organisaties houden elkaar (onbedoeld) al jaren in de houdgreep.

Overheidsbeleid Overheid: Overheidsinstanties: Gezondheidsraad (2006) VWA (2008) RIVM (2007, 2008)

Dezelfde eigenschappen die nanodeeltjes vanuit technologisch oogpunt zo interessant maken… zouden hen ook gevaarlijk kunnen maken voor de mens of het milieu. [E]r [is] aanleiding om de toxicologische eigenschappen van slecht oplosbare en moeilijk afbreekbare nanodeeltjes goed te onderzoeken alvorens ze massaal in productie te nemen en op de markt te brengen.

Er komen steeds meer producten met nanodeeltjes op de markt. Wetgeving als REACH en cosmeticarichtlijn wellicht mogelijk… Er is onvoldoende informatie beschikbaar en meetmethoden ontbreken: meer onderzoek is nodig. Producten met nanodeeltjes voorzien van een label…

21 oktober 2008 RIVM (2008) Nanotechnologie in perspectief, Risico’s voor mens en milieu Er is gebrek aan informatie over blootstelling en mogelijke toxiciteit van nanomaterialen voor mens en milieu. Door de snelle opkomst van nanotechnologie is onderzoek naar de risico’s voor het milieu nog in een beginfase De verwachting is dat de uitstoot naar het milieu toeneemt. Uitgangspunt: implementatie van nanotechnologieën in de samenleving verdient een kans, op voorwaarde dat de veiligheid voor mens en milieu is gewaarborgd. Behalve een gebrek aan informatie over blootstelling is er een gebrek aan informatie over de mogelijke toxiciteit van nanomaterialen voor mens en milieu. Hierdoor is het niet mogelijk om tot een kwantitatieve risicobeoordeling te komen. Een dergelijke beoordeling is noodzakelijk om limietwaarden te onderbouwen en om risico’s voor mens en milieu bij overschrijding van deze limietwaarden in te schatten. De informatie die ontbreekt is basaal van aard. Door de snelle opkomst van nanotechnologie is onderzoek naar de risico’s ervan voor het milieu nog in een beginfase. Hierdoor is zelfs nog geen basale inschatting te maken van deze risico’s. Aangezien nanodeeltjes in een steeds groter wordend aantal toepassingen worden gebruikt, is de verwachting dat de uitstoot naar het milieu toeneemt. Gezien de voordelen die nanotechnologieën aan de samenleving kunnen bieden, doen de diverse belanghebbenden er goed aan hetzelfde uitgangspunt te onderschrijven: implementatie van nanotechnologieën in de samenleving verdient een kans, op voorwaarde dat de veiligheid voor mens en milieu is gewaarborg

Overheidsbeleid Overheid: Kabinetsvisie (2006) Brief van Milieuminister Cramer (2008) Actieplan (2008) “Huidige beleid is voldoende; aanpassing is misschien nodig, maar we wachten op andere organisaties zoals EU, ISO en OECD voordat we zelf wat doen; het is niet uit te sluiten dat sommige toepassingen verboden zullen worden” “Huidige beleid is voldoende; aanpassing is misschien nodig, maar we wachten op andere organisaties zoals EU, ISO en OECD voordat we zelf wat doen; het is niet uit te sluiten dat sommige toepassingen verboden zullen worden”

Het is aan het bedrijfsleven om consument te informeren

21 oktober 2008 Industrie Enkele producten gekocht in de winkel en gevraagd naar informatie… Ervaringen Leefmilieu: Contact met Finy, VanHaren, L’Oreal en etc…

zit in alle wasmachines van de huidige lijn Samsung wasmachine RIVM (2007) Nanodeeltjes in water; p. 25: Samsung wasmachine met nanozilver bedreigt rwzi’s. Toepassing van de markt gehaald in Zweden. Amerika hanteert pesticidebeleid. Duitsland en Australië ook protest. Het lijkt erop dat deze toepassing in de kiem gesmoord zal worden… Samsung helpdesk (2009): SilverCare™ clean zit in alle wasmachines van de huidige lijn RIVM: Samsung wasmachine met nanozilver bedreigt rwzi’s. Toepassing van de markt gehaald in Zweden. Amerika hanteert pesticidebeleid. Duitsland en Australië ook protest. Het lijkt erop dat deze toepassing in de kiem gesmoord zal worden… Samsung: zit in alle wasmachines van de huidige lijn

21 oktober 2008 ??Vragen??? Welke vragen roept dit bij jullie op?

Nano websites Leefmilieu http://www.leefmilieu.nl/ RIVM http://www.rivm.nl/rvs/075_nanotechnologie/ Nanonu http://www.nanonu.be/ Nanotech-now http://www.nanotech-now.com/ Woodrow Wilson Center for Scholars - Nanotech Project (Reports on nano issues and inventory of nano consumer products) http://www.nanotechproject.org/ FoE Europe Nano Website http://www.foeeurope.org/activities/nanotechnology/index.htm ETC group Nanotech Website http://www.etcgroup.org/en/issues/nanotechnology.html