Taalstoornissen bij Fronto-temporale dementie 4 sept. 2012 symposium attentie voor dementie VI verschillende vormen van dementie Jan Verschoor Logopedist GHZ 1e lijn Waddinxveen   

Taalstoornissen bij Fronto-temporale dementie Over het verhaal en de woorden

Taalstoornissen bij Fronto-temporale dementie Plenair: Logopedische diagnosen bij FTD Workshop: Communicatie De verstoorde communicatie De rol van de logopedie De rol van de hulpverlening De hulp voor de mantelzorger Vragen en discussie Tijdens deze plenaire bijeenkomst vertel ik over de logopedische diagnosen bij FTD Straks in de workshop wil ik het met jullie hebben over De communicatie de verstoorde communicatie de rol van de logopedist bij FTD de rol van de hulpverlening de hulp voor de mantelzorger tijd voor vragen en discussie

Taalstoornissen bij Fronto-temporale dementie Primair Progressieve Afasie Taalstoornissen die optreden bij FTD noemen we PPA Afasie is een taalstoornis, veroorzaakt door hersenbeschadiging. Wanneer de afasie geleidelijk ontstaat dan kan dit duiden op de aandoening primair progressieve afasie (PPA). Bij deze aandoening zijn de temporaal kwabben, ook wel de slaapkwabben genoemd, aangedaan. Met name de linker temporaal kwab die de taal ondersteunt.

Fronto-temporale dementie Talige variant Primair Progressieve Afasie Semantische dementie Progressieve niet vloeiende afasie Gedragsvariant Ziekte van Pick De FTD kent verschillende vormen: de gedragsvariant: ziekte van Pick de talige variant: PPA Er bestaan meerdere vormen van deze progressieve taalaandoeningen waarbij verschillende onderdelen van de taal aangetast worden. Semantische dementie Progressieve niet vloeiende afasie

Primair Progressieve Afasie Als eerste optredend Progressief In ernst toenemend Afasie A= geen Fasie= taal Taalstoornis t.g.v. verstoringen in taalgebieden van de hersenen Soort en ernst bepaald door: Waar in de hersenen Grootte van het gebied in de hersenen “Primair” omdat de fatische stoornissen primair optreden en in latere instantie gedragsstoornissen. “progressief” omdat de fatische stoornissen in ernst toenemen Afasie betekent letterlijk, geen taal. Afasie is een taalstoornis, veroorzaakt door hersenbeschadiging. Wanneer de afasie geleidelijk ontstaat dan kan dit duiden op de aandoening primair progressieve afasie (PPA). Bij deze aandoening zijn de temporaal kwabben, ook wel de slaapkwabben genoemd, aangedaan. Met name de linker temporaal kwab die de taal ondersteunt. Er bestaan meerdere vormen van deze progressieve taalaandoeningen waarbij verschillende onderdelen van de taal aangetast worden.

Primair Progressieve Afasie Semantische dementie (SD): Vloeiende ‘lege’ spontane spraak met Verlies van het taalbegrip en woordbegrip Semantische stoornissen in het benoemen Progressieve niet-vloeiende afasie (PNFA): Niet vloeiende spontane spraak met moeilijkheden in de grammatica het vinden van woorden de vorming van spraakklanken Semantische dementie (SD) Semantische dementie (SD), is een vorm van PPA waarbij de klachten meestal voor het 65e levensjaar beginnen. Bij SD is het spreken wel vloeiend maar het begrip van woorden is aangedaan. Van veel voorkomende voorwerpen weet een patiënt met SD niet meer wat ze zijn. Bijvoorbeeld: 'Ik moet een hamer kopen, maar hoe weet ik nou wat een hamer is, ik heb geen idee hoe die eruit ziet.' Andersom komt het voor dat patiënten wel de eigenschappen van een voorwerp kennen maar niet meer weten hoe het heet. 'hoe heet nou ook alweer dat groene harige ding dat is 's ochtends altijd eet?' (kiwi).  De taal van patiënten wordt door het niet kunnen vinden van woorden steeds 'leger'. Er wordt om de woorden heen gepraat of het woord wordt vervangen door 'ding' of 'jeweetwel'.    Naast woordvind-problemen komen later in het ziekteproces ook andere symptomen voor zoals gedragsveranderingen of uiteindelijk ook geheugenverlies.   Progressieve niet-vloeiende afasie (PNFA) Progressieve niet-vloeiende afasie (PNFA) is een vorm van PPA waarbij de klachten vaak ontstaan tussen het 50e en 60e levensjaar. De eerste verschijnselen van deze vorm zijn dat het spreken moeilijker en onduidelijker wordt. Het lukt minder goed om goede zinnen te maken. Er vallen meer pauzes tijdens het spreken en het tempo van spreken wordt langzamer. Spraak kan 'stotterend' klinken. Klanken van woorden worden verwisseld; zo kan iemand bijvoorbeeld 'moken' in plaats van 'molen' zeggen. Lezen en schrijven wordt ook moeilijker. De problemen met spreken worden in eerste instanties steeds erger, maar het duurt een tijd voor ook andere symptomen, zoals problemen in de planning en gedragsveranderingen ontstaan.  

Primair Progressieve Afasie SD: Wel woorden, maar geen verhaal PNFA: Wel een verhaal, maar geen woorden PPA: … uiteindelijk … Bij de patiënt met SD komen best nog wel woorden over de lippen, maar het is onduidelijk waar de patiënt het over heeft: Het verhaal is leeg. De patiënt met PNFA heeft duidelijk moeite met spreken, maar het verhaal of de bedoeling wordt vaak wel duidelijk. Het beeld is progressief: uiteindelijk zijn er helemaal geen woorden meer voor.

VRAGEN?

Problemen bij PPA Taalbegrip begrijpen lezen Taalproductie - spreken - schrijven Problemen die zich voor kunnen doen bij een PPA zijn problemen in de taalbegrip en taalproductie. Spreken: Je zegt een ander woord Je zegt niets meer Je zegt vaak hetzelfde woord of dezelfde klank Je kan de begrippen niet ophalen Je kan het woord niet meer vinden Je praat verward. Begrijpen: Iemand met een afasie begrijpt vaak niet direct wat je zegt/ vraagt Soms helemaal niet Soms losse woorden wel maar hele verhalen niet. Soms een gesprekje in de context wel maar op zichzelf staande uitingen niet. Als een patiënt trefwoorden wel begrijpt maar details hem ontgaan, kan dit tot verwarring leiden. Voorbeeld: “uw vrouw komt vandaag niet op bezoek”of  “wilt u uw bril niet op” Ook het lezen, schrijven, maken van gebaren kunnen moeilijk zijn. Het interpreteren van gebaren en mimiek en het gebruik daarvan zijn non-verbaal! Dus soms bij afasie nog helemaal intact.

Maar wat is taal nu eigenlijk? Taal hebben we geleerd. We horen iemand geluiden maken en we kunnen het begrijpen. We kunnen spreken om bedoelingen duidelijk te maken. Als we als kind eenmaal een spraak- taalontwikkeling hebben door gemaakt leren we op school dat woorden ook omgezet kunnen worden visuele tekens en leren we op die manier lezen en schrijven. En waarom kunnen we dit? Omdat we met onze geboorte een groot woordenboek hebben meegekregen, maar dat is dan nog helemaal leeg. We horen als baby geluiden uit onze omgeving en merken dat we die geluiden ook kunnen namaken met onze mond. Vervolgens ontdek je dat aan die geluiden een betekenis zit en daarmee ga je het woordenboek vullen en je hele leven door leer je nieuwe begrippen. Groei je in Nederland op dan wordt het boek gevuld met Nederlands en Nederlandse taalregels; groei je in China op, vult het boek zich met Chinese woorden en taalregels. Maar de woordenboeken zijn in wezen het zelfde, ze worden alleen anders gevuld. Maw: Bij je geboorte krijg je de aanleg tot taalvaardigheid mee, het moet alleen nog gevuld worden. En hoe zit dat nou met afasie? Bij afasie is het woordenboek op een bepaalde manier kapot. Er zijn bladzijden uitgescheurd. Als afasie patiënt kun je horen dat er gepraat wordt, maar je begrijpt het niet; Je kunt praten wat je wilt, maar ze verstaan je niet. Je ziet uithangborden, maar je snapt ze niet. Dit schema is naar het schema van Ellis en Young In het schema zie je ook dat je Chinees kunt naspreken, maar je snapt niet wat je zegt. Je leest Italiaanse teksten, probeert het uit te spreken, maar je weet niet wat je zegt, omdat het buiten jouw woordenboek omgaat. Je kunt Chinese tekens natekenen, maar je weet niet wat je opschrijft. Dus ook als je geen woordenboek meer hebt kun je dingen zeggen, maar wat je zegt klopt niet. Zo hebben afasie patiënten automatische uitingen; ze kunnen vloeken zonder dat ze weten dat ze vloeken; ze kunnen ja of nee zeggen, zonder dat ze weten waar ze antwoord op geven dat is afasie: zonder taal, zonder verhaal of zonder woorden; zonder woordenboek dus.

Primair Progressieve Afasie en logopedie Onderzoek wel / geen afasie Onderzoek naar communicatieve mogelijkheden van patiënt Advies geven over de communicatie aan patiënt en omgeving Zo mogelijk behandeling Gericht op de communicatie mogelijkheden tussen de patiënt en zijn omgeving Wat doet logopedie bij patiënten met PPA De logopedist doet onderzoekt of er sprake is van afasie of niet. Zo ja, welk type afasie is aan de orde. SD of PnfA Welke communicatieve mogelijkheden zijn er voor de patiënt en zijn omgeving. Advies aan patiënt en omgeving Behandeling.

Bijkomende problemen

Bijkomende problemen Een communicatiestoornis is meer dan alleen niet kunnen spreken Als gevolg van het hersenletsel kun je problemen krijgen met meerdere cognitieve functies: Denken Rekenen Oriënteren Onthouden Kleuren herkennen Klokkijken Waarnemen Visueel Auditief Tactiel Het is een progressief beeld en door de toename van cognitieve stoornissen in het beeld van de FTD worden de mogelijkheden tot het communiceren met de patiënt steeds beperkter.

Taalbegripstoornissen niet verwarren met slechthorendheid Bijkomende problemen Slechthorendheid is ook een aandoening die de communicatie extra bemoeilijkt Taalbegripstoornissen niet verwarren met slechthorendheid Maar vlak de invloed van slechthorendheid op het communicatie proces niet uit. Ook de slechthorendheid van de mantelzorger kan hierin problemen veroorzaken.

Communicatieschema Zender Ontvanger Idee Taal Boodschap Spreken Idee Schrijven Gebaar Idee Taal Horen Ontvangst Zien Als spreker heb je een gedachte of idee dat je de ander wilt duidelijk maken. Omdat je de beschikking hebt over je taalvermogen, kun je het idee omzetten in een boodschap - Met de daarbij behorende signalen: woorden, mimiek en gebaren. Als luisteraar ontvang je signalen via gehoor of visus. Omdat je de beschikking hebt over je taalvermogen, ben je in staat de signalen (woorden, mimiek en gebaren) te decoderen En snap je wat de bedoeling van de spreker is. Maar wanneer de spreker of luisteraar een vorm van afasie heeft, gaat het op het niveau van de taal mis, - Zowel receptief als productief En de ‘gezonde’ gesprekspartner is even afatisch, want die moet het met de gebrekkige taal van de patiënt doen.

Communicatieschema Zender Idee Taal Boodschap Spreken Ontvanger Idee Schrijven Gebaar Ontvanger Idee Taal Horen Ontvangst Zien Interpretatie Zowel de afatische patiënt als zijn gesprekspartner moeten een beroep doen op hun interpretatievermogen. En daar ligt het gevaar van miscommunicatie. (trouwens niet alleen wanneer er sprake is van afasie) Misschien bedoelt de ander net wat anders dan jij denkt. De context waarin het gesprek plaatsvindt, of de eigen gedachtewereld kunnen van invloed zijn op het slagen van communicatie. Bijvoorbeeld: - Als ik nu in deze zaal zeg: “Wil je er nog één?” zul je moeten bedenken: “wat bedoelt hij nou?” - Zeg ik in de kroeg “Wil je er nog één?”, zul je direct begrijpen wat ik bedoel, denk ik. Maar dat is wat ík denk... mijn gedachtewereld!

Communicatietips

Communicatietips Zorg voor een vriendelijk contact. Denk tijd geven. Spreek niet over het hoofd van een patiënt met anderen over hem of zijn ziekte Behandel de patiënt als een volwassene en spreek hem als zodanig aan. Spreek rustig en duidelijk in korte zinnen, maar wel op een natuurlijke manier. Maak gebruik van non-verbale communicatie B.v. een communicatieschrift Communicatie tips: Zorg voor een vriendelijk contact Geef de patient tijd om te verwerken wat je zegt of om een formulering te bedenken Spreek niet over het hoofd van de patient Maar spreek hem als een volwassene aan Spreek rustig en duidelijk in korte zinnen, maar wel op een natuurlijke manier Maak gebruik van non-verbale communicatie bv een communicatie schriftje

Communicatietips vervolg Stel korte, gesloten, vragen Probeer het gesprek te voeren in een rustige omgeving Luister goed naar de patiënt en probeer achter zijn bedoeling te komen. Kijk uit voor verkeerde interpretaties: Vraag na of u goed begrepen heeft Vraag na of u goed begrepen wordt Het interpreteren van gebaren en mimiek en het gebruik daarvan zijn non-verbaal! Dus mogelijk bij de patiënt met PPA nog intact. Zorg dat de patiënt niet te vermoeid wordt Laat merken dat je begrip hebt voor de patiënt Stel korte en gesloten vragen Probeer het gesprek te volgen in een rustige omgeving Luiste goed naar de patiënt en probeer achter zijn bedoeling te komen Kijk uit voor verkeerde interpretaties - Vraag na of u goed begrepen heeft - Vraag na of u goed begrepen wordt Het interpreteren van gebaren en mimiek en het gebruik daarvan zijn non-verbaal. - Mogelijk bij de patiënt met PPA nog in tact Zorg dat de patiënt niet te vermoeid wordt Laat merken dat je begrip hebt voor de patiënt

De rol van de hulpverlening Bij PPA doet de logopedist onderzoek en eventueel behandeling Logopedie alleen is niet voldoende en behandeling niet altijd zinvol De thuissituatie is ontwricht Aandacht en hulp voor de partner (mantelzorger) is van groot belang Voorlichting aan de mantelzorger en directe omgeving van de patiënt Bij PPA doet de logopedist onderzoek en eventueel behandeling Logopedie alleen is niet voldoende en behandeling niet altijd zinvol De thuissituatie is ontwricht Aandacht en hulp voor de partner (mantelzorger) is van groot belang Voorlichting aan mantelzorger en directe omgeving van de patiënt

De hulp voor de mantelzorger Directe hulp aan huis voor ontlasting van de mantelzorger Voorlichtingsavonden voor directe mantelzorgers Wel / geen aanwezigheid van de patiënt Voorlichtingsavonden voor mantelzorgers, familie en direct betrokkenen Directe hulp aan huis voor ontlasting van de mantelzorger Voorlichtingsavonden voor directe mantelzorgers - wel of geen aanwezigheid van de patiënt Voorlichtingsavonden voor mantelzorgers, familie en direct betrokkenen Hier in Gouda voorziet dit in een behoefte

VRAGEN?