De Invloed van de Arabische Wetenschap Rens Bod Universiteit van Amsterdam University of St Andrews Institute for Logic, Language and Computation

Een roemruchte quote Bertrand Russell: “De Arabische wereld miste de intellectuele energie benodigd voor wetenschappelijke vernieuwing, en was vooral belangrijk als doorgever van de klassieke kennis aan middeleeuws Europa” History of Western Philosophy, 1945

Wat bedoelt Russell e.a. met de Arabische wereld? Arabische expansie van 622 tot 750

De wereld volgens Al-Idrisi, 1154 (werkzaam in Sicilie, onder christelijk-normandische vorst Rogier II)

Hedendaagse visie: contra Russell De Arabische wetenschap legde tussen 750 en 1100 de fundamenten voor de experimentele wetenschap met haar empirische en kwantitatieve methode. De Arabische wetenschap onderging geen ‘wetenschappelijke revolutie’. Deze staat op conto van vroegmodern Europa. (bv. Mohammad Iqbal, Hossein Nasr, Floris Cohen)

Deze hedendaagse visie is gebaseerd op natuurwetenschap Binnen de exacte en medische wetenschappen is de Arabische bijdrage al vele decennia bekend Maar op de wiskunde na worden geen van de Arabische inzichten en ontdekkingen nog gebruikt Islamitische wetenschappers lijken inderdaad slechts de fundamenten te hebben gelegd, voortbouwend op de Grieken

Hoe zit het met de andere wetenschappen? Arabische geesteswetenschappen, sociale wetenschappen Tot heden niet bestudeerd! Vreemd, want het onderscheid tussen deze wetenschappen bestond niet voor de 19e eeuw Bv. Al-Biruni was zowel astronoom, historicus als antropoloog!

Hedendaagse visie: Arabische wetenschap hebben ‘slechts’ de fundamenten gelegd Vertalingen door 12e eeuwse scholastici: Astronomie: Al-Tusi koppel, perfectionering van geocentrische Ptolemaeische systeem, wordt niet meer gebruikt Alchemie: Ibn Hayyan, niet meer gebruikt Geneeskunde: Al-Razi, zeer belangrijk voor notie ‘besmettelijke’ ziekten, maar na 18e eeuw achterhaald Mechanica: Al-Biruni beinvloedt de scholastische natuurfilosofen. Nauwelijks invloed op Galileo’s valexperimenten

Hedendaagse visie: Arabische wetenschap hebben ‘slechts’ de fundamenten gelegd (2) Optica: Al-Haytham’s optica is eerste experimentele aanpak legt de basis voor experimentele natuurkennis, maar ook voor perceptietheorie Inhoudelijk achterhaald, niet meer gebruikt Wiskunde: Al-Khwarizmi legt de basis voor algebra en notie van algoritme hoewel sterk gebaseerd op Indiase wiskunde en taalkunde Zeer belangrijk voor Europa Toch vooral van belang als fundamentenleggers

Hedendaagse visie: Arabische wetenschap hebben ‘slechts’ de fundamenten gelegd (3) Filosofie: Averroes, Avicenna, Al-Farabi e.a.: hun invloed is immens en duurzaam geweest, van Thomas v. Aquino tot Giordano Bruno -- zie Leezenbergs lezing De filosofie lijkt dus een tegenvoorbeeld Dit doet de vraag rijzen: maar hoe zit het met de andere wetenschappen? Bv. de Geestes- of Alfawetenschappen?

Waar gaat deze lezing over? De invloed van de Arabische ‘geesteswetenschap’ is bijna vergeten – maar zie mijn boek De Vergeten Wetenschappen Zie ook Vergeten Erfenis van Jona Lendering (al gaat dat boek niet over geesteswetenschap) Verrassend: Methoden uit Arabische geesteswetenschap worden nog steeds gebruikt Invloedrijker dan de Arabische natuurwetenschap Wat bedoelen we met geesteswetenschap?

Geestes- of Alfawetenschappen NWO rapport Duurzame Geesteswetenschappen (2008): De geesteswetenschappen “bestuderen uitingen van de menselijke geest” Taal, Tekst, Muziek, Kunst, Literatuur, Theater, Poezie … Het maakt niet op welke wijze deze uitingen van de menselijke geest worden bestudeerd Met logische, historische, grammaticale, filosofische, wiskundige, computationele middelen – het is om het even (tenminste tegenwoordig, maar zie Dilthey 1911)

Alfahelden Inzichten en doorbraken in de alfawetenschappen hebben onze wereld radicaal veranderd en “geschiedenis gemaakt” Deze blijken onbekend te zijn of vergeten, of op conto van de betawetenschappen geschreven Vandaar mijn boek “De Vergeten Wetenschappen” (2010) Eerste overkoepelende wereldgeschiedenis van de alfawetenschap, niet alleen van Arabische alfawetenschap

Enkele ontdekkingen uit de Arabische geesteswetenschap Bronreconstructie en bronkritiek Lineair Perspectief Grammaticale patroonherkenning Formele geschiedkunde Inductieve logica Muziekgrammatica’s

Bronreconstructie en -kritiek Bronreconstructie wordt dagelijks gebruikt Genealogisch onderzoek Waarheidsvinding in rechtszaken Internationaal Strafhof Ontmaskering van vervalste bronnen in bv. genocideonderzoek Kabinet Kok II is gevallen door historisch onderzoek naar Srebrenica, aan de hand van bronreconstructie Foute vader van Maxima is ermee buiten de deur gehouden Maar is bronreconstructie wetenschappelijk?

Bronreconstructie Bij het copieren van teksten worden vele fouten geintroduceerd Hoe kunnen we de oorspronkelijke tekst reconstrueren? Methode van Karl Lachmann (19e eeuw): Recensio Emendatio Staat bekend als Stemmatische Filologie: Er wordt een stamboom of ‘stemma’ van (tekstuele) overleveringen opgebouwd waarmee de oorspronkelijke tekst kan worden gereconstrueerd

Recensio en Emendatio Recensio Emendatio Verzamel alle overgeleverde versies v/e tekst Inventariseer de verschillen (varianten) en bepaal de genealogische relatie tussen de bewaarde teksten: een zgn stemma codicum Emendatio De overgeleverde accurate versie van de tekst wordt geemendeerd teneinde het verloren archetype te reconstrueren

Recensio Onderliggend principe: Maar waar komt deze methode vandaan? als een fout ontstaat in een tekstversie – zoals missende alinea – dan zullen de afstammelingen van die tekst dezelfde gemeenschappelijke fout bevatten Dus: alle varianten met een bepaalde fout voeren terug naar de gemeenschappelijke voorouder waar deze fout voor eerst wordt aangetroffen. Als meer gemeenschappelijke fouten worden vastgesteld, kan op basis hiervan een genealogische stamboom worden getekend. Maar waar komt deze methode vandaan?

Voorbeeld van een tekst-stemma (O = gemeenschappelijke oorspronkelijke tekst)

Gemeenschappelijke fouten wijzen op gemeenschappelijke voorouders Vergelijk met het vaststellen van de erfelijkheid van een unieke ziekte of een DNA-sequentie die wordt doorgegeven van ouder op kinderen Het voorkomen van de ziekte, of DNA-sequentie, dient voor het vinden van de familierelaties Zo’n stamboom van familierelaties is voor het eerst in de filologie ontwikkeld, en pas vele jaren later toegepast in de genetica (zie Bod 2010)

Voor de liefhebbber: vergelijking filologie met genetische mutatie Substitutie van een woord door een ander (in tekst-copieren) is analoog aan substitutie van een nucleotide (in DNA-copieren) Nucleotide: driecomponent-molecuul, bouwsteen van DNA en RNA Insertie of omissie van woorden (in tekst-copieren) is analoog aan insertie of deletie van nucleotiden Dezelfde technieken uit de vroege stemmatische filologie zijn overgenomen door genetici

Stemmatische filologie Stemma is een historische afbeelding van een overlevering welke routes heeft een overlevering van een tekst afgelegd? Hiermee kan een zo goed mogelijke reconstructie plaatsvinden Maar waar komt deze techniek vandaan?

Oorsprong van de stemma-techniek Gewoonlijk aan Karl Lachmann (1793-1851) toegeschreven. Wordt gezien als een groot succesverhaal in de geesteswetenschappen Toegepast voor reconstructie van Indo-Europees, en het idee van Arisch (met vreselijke interpretaties) Toegepast in dagelijks bronreconstructie, voor waarheidsvinding Maar Lachmann heeft niets anders gedaan dan opgeschreven wat filologen reeds eeuwenlang voor hem deden

Op zoek naar de oorsprong van de stemma-techniek De 18e eeuwse R. Bentley gebruikt dezelfde techniek voor reconstructie van de klassieken Maar hij beschrijft zijn methode niet (dit doet Lachmann wel) De 17e eeuwse I. Casaubon gebruikt precies dezelfde techniek voor reconstructie en vervolgens ontmaskering van het Corpus Hermeticum De 16e eeuwse J. Scaliger gebruikt de techniek voor de reconstructie van een beroemd document van de Egyptische historicus Manetho (waaruit blijkt dat er farao’s hebben geleefd voor de ‘Schepping’)

Oudste stemma-techniek? 15e eeuw: Angelo Poliziano beschrijft in zijn Miscellanea uit 1489 de zogenaamde methode van eliminatio codicum descriptorum Zelfde techniek als Lachmann in 19e eeuw: gelijke fouten duiden op gelijke voorouder, aan de hand waarvan reconstructie kan plaatsvinden Heeft Poliziano de techniek zelf bedacht? M.a.w.: waar hebben de Italiaanse humanisten hun ideeen vandaan?

Waar haalden de Italiaanse humanisten hun ideeen vandaan? Veel zelf bedacht…, maar zeer veel overgenomen van scholastische geleerden uit de middeleeuwen Zoals Roger Bacon, Gerard van Cremona, Thomas von Erfurt, etc. Echter, de humanisten citeerden hun middeleeuwse voorgangers nooit! Ze wilden niets te maken hebben met de scholastici die zich immers alleen bezighielden met lelijk middeleeuws Latijn, en scholastisch geneuzel (zoals van Buridanus e.a.)

Scholastici vs Arabische geleerden Scholastici verwezen wel regelmatig (maar niet altijd) naar hun Arabische tijdgenoten Tientallen geleerden hebben Arabische geschriften vertaald in 12e en 13e eeuws Spanje (tijdens de Reconquista) en meegenomen naar Christelijk Europa Zo vertaalde Gerardus van Cremona bijna 90 werken van het Arabisch naar het Latijn.

Stroom van Manuscripten naar Italie Zeer veel Arabische geschriften zijn, vaak onvertaald, terecht gekomen in Italiaanse bibliotheken Zo is een van de twee overgeleverde exemplaren van de taalkundige Sibawayh te vinden in de Ambrosiana in Milaan (Kitab Sibawahaihi) De beste medische, filosofische, astronomische, geesteswetenschappelijke geschriften waren van Arabische geleerden Scholastici wilden nog wel naar deze werken refereren Maar de Humanisten wilden alleen refereren naar de ‘klassieken’ (zie later bij Alberti)

Stemma-techniek in Italiaanse klooster- en paleisbibliotheken Stelling: als er Arabische manuscripten zijn met de Stemma-techniek in Italiaanse bibliotheken, dan hebben in elk geval de scholastici maar waarschijnlijk ook de vroege humanisten als Petrarca, Valla, Poliziano deze gekend – via de scholastici die nog zeer lang de scepter voerden aan de universiteiten Ik ben zelf op zoek gegaan – van Sicilie tot Milaan – en zulke Arabische manuscripten zijn er, in ENORME OVERVLOED

Arabische stemma-techniek Er is 1 groot verschil verschil: de stemma-techniek in Arabische manuscripten gaan niet zozeer over tekst-overlevering, maar over mondelinge overleveringen: Hoe kunnen we ketens van overlevering achterhalen zodat de oorspronkelijke bron zo goed mogelijk kan worden gereconstrueerd? Deze vraag wordt voor het eerst uitgewerkt in de Hadith, die de uitspraken van de Profeet probeert te reconstrueren. Een Stemma of overleveringsketen heet bij de Arabieren een Isnad, en de techniek wordt Isnad-methode genoemd

Isnad-methode van stemma De Isnad-methode ontstaat in de theologie, in de 8e eeuwse praktijk van het reconstrueren van de mondelinge uitspraken van de Profeet De Isnad-techniek leidde in de theologie tot veel controverses, maar wordt met meer succes overgenomen door historici voor bronnen: Al-Masudi, Al-Tabari, Al-Dinawari, Al-Biruni, Ibn Khaldun… Veel van deze auteurs zijn aanwezig in Italiaanse bibliotheken, Roger Bacon probeert de techniek in de 13e eeuw te gebruiken voor reconstructie van Bijbel, Alberti en anderen bestuderen Bacon! Poliziano definieert de techniek opnieuw…

Isnad-methode = Stemma-techniek De voortreffelijke stemma-techniek blijkt dus niet Duits te zijn (Lachmann), niet Italiaans, maar Arabisch, en vindt oorsprong in theologie van de Hadith! Uitzonderlijk? Nee, veel methoden bedacht door de Italiaanse humanisten blijken via de Scholastici uit de Arabische wereld te komen. Deze was de meest imposante beschaving gedurende 5 eeuwen… Check: de isnad-methode (of stemma-techniek) blijkt niet te bestaan bij de Grieken of Alexandrijnen, voor zover we kunnen achterhalen

Invloed van de filologie Lorenzo Valla toont in 1440 op aan dat het document “Donatio Constantini” (“De Schenking van Constantijn”) een vervalsing is uit 8e eeuw Volgens dit document zou keizer Constantijn in de 4e eeuw het West-Romeinse rijk hebben geschonken aan de Paus! Dit werd opgepakt door Maarten Luther en anderen, en was een van de aanleidingen tot de Reformatie

Joseph Scaligers ontdekking Scaliger past eind 16e eeuw bronreconstructie toe op oude Egyptische historici (Manetho) Scaliger ontdekt dat er farao’s waren die al leefden voor de christelijke schepping (die werd geschat op 4000 v. Chr.) Dit leidt tot een debat over de Bijbel als ‘ware’ bron, wat via ondermeer I. Vossius, La Pereyre en Spinoza uitmondt in de Verlichting

Meer recente invloed van Stemma-techniek Stemma-techniek triggert ontdekking Indo-Europees, met stamboom van het ontstaan van talen, in 1850. Darwin heeft deze stamboom gezien, directe invloed is echter niet zeker DNA analyse wordt verricht aan de hand van dezelfde techniek Maar Stemmatische filologie is niet de enige Arabische ontdekking

Kunsttheorie: Leon Battista Alberti “Eerste” beschrijving van het lineair perspectief (1435) Een weergave van de werkelijkheid wordt bereikt aan de hand van denkbeeldige lijnen die het oog van de kunstenaar verbinden met de onderwerpen in het afgebeelde en die, wanneer doorsneden door een vlak, de afgebeelde compositie opleveren. Alberti’s analyse van perspectief leidde tot nieuwe ontwerp- technieken in de architectuur. En: afbeeldingen die niet voldoen aan lineair perspectief, nemen we tegenwoordig waar als ‘fout’

Maar geeft Alberti de eerste beschrijving van perspectief? Ondertussen weten we dat Alberti de beschrijving heeft van Roger Bacon die hem van de 11e-eeuwse Arabische polyglot Alhazen (Ibn al-Haytham) heeft overgenomen Alleen: bij Alhazen is het een theorie van Optica, die geen invloed heeft gehad op de perspectivische afbeelding van de werkelijkheid (noch in de architectuur)

Enkele andere voorbeelden: Sibawayh en Al-Kati De grammaticale patroonherkenning is bedacht door de 8e-eeuwse Perzische geleerde Sibawayh, aan de hand van substitutiegrammatica’s Samen met de herontdekking van de notie van formele grammatica door de Indier Panini leidde dit in de 20e eeuw tot de ontwikkeling van hogere programmeertalen Hun formalismen bleken beter toepasbaar op programmeertaal dan op menselijke taal… Recent onderzoek: Al-Kati’s orale geschiedkunde uit Afrika komt via antropologen in Europa terecht.

Hoe zit het met de Arabische wetenschap na 1300? De Arabische (geestes)wetenschap heeft de wereld veranderd. Maar wat is er gebeurd na 1300? Veel manuscripten, maar vrijwel niets is ontsloten… Bedenk dat Bagdad in 1258 werd verwoest Dat we de Arabische wetenschap van voor 1300 kennen is vooral te danken aan de scholastische geleerden Toch veel Arabische kennis uit latere tijd Timboektoe, Egypte, Tunesie, zie bv Ibn Khaldun Periode 1400 tot 1850 vormt echter een zwart gat

Terug naar die “Fundamenten” In de Geesteswetenschappen hebben de Arabische wetenschappers niet alleen de ‘fundamenten’ gelegd (zoals in de natuurwetenschap) maar: (1) Ze hebben ook nieuwe disciplines en methoden ontwikkeld (die de Grieken nog niet kenden) (2) Deze methoden worden nog steeds gebruikt, en hebben een enorme toepassingsbereik Roger Bacon en de humanisten blijken scharnier te zijn (3) Hoogste tijd dat deze invloed verder wordt bestudeerd. Wat zit er allemaal nog meer in het vat…?

Wilt u het hele verhaal weten, lees dan: