Zachte Wetenschap Harde Kennis: Alfa-ontdekkingen die de wereld hebben veranderd Rens Bod Universiteit van Amsterdam Institute for Logic, Language and Computation

De Alfawetenschappen (Letteren) hebben een imagoprobleem Voormalig minister van OCW, Ronald Plasterk, liet zich eens ontvallen: Alfa’s schrijven de geschiedenis maar beta’s maken de geschiedenis Getuigt Plasterks opmerking van een vooroordeel, of heeft hij gelijk?

Alfahelden Inzichten en doorbraken in de alfawetenschappen hebben onze wereld radicaal veranderd en “geschiedenis gemaakt” Deze blijken onbekend te zijn of vergeten, of op conto van de betawetenschappen geschreven Vandaar mijn recente boek “De Vergeten Wetenschappen” Eerste overkoepelende geschiedenis van de alfawetenschappen

Werkdefinitie: Alfawetenschap NWO rapport Duurzame Geesteswetenschappen (2008): De alfawetenschappen “bestuderen uitingen van de menselijke geest” Taal, Tekst, Muziek, Kunst, Literatuur, Theater, … Het maakt niet op welke wijze deze producten van de menselijke geest worden bestudeerd Met logische, historische, grammaticale, filosofische, wiskundige, computationele middelen – het is om het even (tenminste tegenwoordig, maar zie Dilthey 1911)

Waar gaat deze lezing over? Op welke wijze heeft de Studie van Taal, Tekst, Muziek, Kunst, Literatuur, Theater etc. de wereld veranderd? Welke kennisbenuttingen hebben deze studies teweeg gebracht? We moeten ons realiseren dat het terminologische onderscheid tussen alfa- en betawetenschap uit de 19e eeuw stamt

Studie van taal: notie van “Grammatica” (600 v. C.) Een van de grootste ontdekkingen aller tijden is de notie van een regel-systeem voor menselijke taal geweest, ofwel ‘grammatica’ Met een eindig aantal regels kan een oneindig aantal zinnen worden beschreven (en voorspeld) De Indiase taalkundige Panini ontwikkelde in 6e eeuw v. Chr. zo’n regel-systeem voor het Sanskriet aan de hand van Recursie! +voc  +len /- +voc +savarNa rAma-s- + ShaShTha  rAma-Sh-ShaShTha ya-t- + nAsti  ya-n-nAsti etc.

Recursie in taal en wiskunde Dankzij recursie kan met eindig aantal regels oneindig aantal verschijnselen worden afgedekt Bv in de zin: Ik zie de man die de kat slaat die door de hond wordt gebeten die door de fotograaf wordt gespot … (etc) Bijzinsregel wordt steeds opnieuw aangeroepen door de bijzinsregel zelf! Immense invloed op wiskunde en informatica Panini’s formalisme heeft model gestaan voor eerste hogere programmeertalen (ALGOL60)

Muziektheorie: Pythagoras (6e v. Chr.) Pythagoras bestudeerde niet alleen de wiskunde, maar ook de perceptie van muziek Zijn ontdekking: harmonische samenklanken (‘consonanten’) komen overeen met eenvoudige getalverhoudingen: octaaf=1/2, kwint=2/3, kwart=3/4 Terts was volgens Pythagoras niet consonant, viel buiten zijn notie van “eenvoudige getalverhoudingen”. De terts wordt nu algemeen als consonant ervaren

“Geest en natuur bestaan uit getallen” Pythagoras idee om muziek in termen van getallen te vatten, heeft een mogelijk nog grotere uitwerking op de wereld gehad dan de ontdekking van ‘grammatica’ Leidt tot het inzicht dat de wereld (zowel geest als natuur) is te vatten in getallen! Dit wereldbeeld komt voort uit de Studie der Muziek, die lange tijd als ‘kosmologisch’ werd gezien

Studie van tekst: De ontdekking van L. Valla Filologie: aan de hand van overeenkomsten en fouten in varianten van overgeleverde teksten kan het origineel worden gereconstrueerd De filologie is ontstaan in Alexandrie in de 3e eeuw v. Chr., maar geperfectioneerd in de Arabische wereld en humanistisch Italie De filoloog Lorenzo Valla toont in 1440 op aan dat het document “Donatio Constantini” (“De Schenking van Constantijn”) een vervalsing is Volgens dit document zou keizer Constantijn in de 4e eeuw het West-Romeinse rijk hebben geschonken aan de Paus!

Invloed van Valla’s ontdekking Valla’s ontdekking veroorzaakte een enorme schok in 15e en 16e eeuws Europa Het werd opgepakt door Maarten Luther en anderen, en was een van de aanleidingen tot de Reformatie Ook: de empirisch-filologische manuscript-vergelijking heeft vele eeuwen later de biologie beinvloed (o.m. DNA analyse)

Kunsttheorie: Leon Battista Alberti Eerste beschrijving van het lineair perspectief (1435) Een weergave van de werkelijkheid wordt bereikt aan de hand van denkbeeldige lijnen die het oog van de kunstenaar verbinden met de onderwerpen in het afgebeelde en die, wanneer doorsneden door een vlak, de afgebeelde compositie opleveren. Alberti’s analyse van perspectief leidde tot nieuwe ontwerp- technieken in de architectuur. En: afbeeldingen die niet voldoen aan lineair perspectief, nemen we tegenwoordig waar als ‘fout’

Geschiedkunde: Joseph Scaliger Formalisatie van de historische tijdrekening aan de hand van principe van oudste bron (1606) Scaliger ontdekt in oude Egyptische bronnen dat er farao’s waren die al leefden voor de christelijke schepping (die werd geschat op 4000 v. Chr.) Dit leidt tot een debat over de Bijbel als ‘ware’ bron, wat via ondermeer I. Vossius, La Pereyre en Spinoza uitmondt in de Verlichting

Wisselwerking theorie en empirie (de empirische methode) De empirische studie van tekst, muziek en kunst leidt tot een nieuwe, kritische kijk op de wereld: De empirie krijgt het laatste woord, hoe mooi de theorie ook is Samenklanken in muziektheorie, perspectief in kunsttheorie, en tekstreconstructie in filologie beinvloeden de studie der natuur bij Galileo, Kepler, Newton, Snellius e.a.

Interactie humanisten en natuurwetenschappers Galileo’s vader, Vincenzo, heeft met zijn muzikale snaarexperimenten de combinatie van experimentele en wiskundige aanpak rechtstreeks overgedragen aan Galileo De ontdekking van de empirische cyclus staat op conto van de 15e en 16e eeuwse humanisten (alfawetenschappers avant la lettre) die muziek, kunst en teksten analyseerden

Nogmaals Taalkunde: Ontdekking van het Indo-Europees Ontdekking klankverschui- vingswetten (Grimm,1822) Hypothese van Indo-Euro- pees (1835) Evolutionaire taalboom (1850) Mogelijk Darwin beinvloed Eeuw later: bevesti- ging door genetisch onderzoek, Cavalli-Sforza.

Klankverschuivingswet van Grimm p b f t d θ k g x ↓ ↓ ↓ f b p θ t d x k g b f p d z t g x k Cyclus van stemloze naar stemhebbende medeklinkers en weer terug naar stemloze medeklinkers Grimms wet werd geperfectioneerd door Verner

De Computationele Wending in de alfawetenschappen Voorbeeld: Computationele taalkunde is onze wereld aan het veranderen: Automatische spraakherkenning (e.g. Dragon speech) Automatisch vertalen (bv. Google Translate, Systran) Volautomatisch is te moeilijk, maar uitstekende halffabrikaten (bv. Europees Parlement) De Digital Humanities zijn de Letteren ingrijpend aan het veranderen met vele toepassingen

Alfa-Ontdekkingen die de Wereld Hebben Veranderd Taalkunde: Panini’s Grammatica  Programmeertalen Muziektheorie: Pythagoras’ harmonische perceptie  wiskundige benadering van de werkelijkheid Filologie: Valla’s ontmaskering vervalsing van historisch document  Reformatie Kunsttheorie: Alberti’s lineair perspectief  revolutionaire ontwerptechnieken in bouwkunde Geschiedkunde: Scaligers ontdekking dat aarde ouder is dan volgens de bijbel  Verlichting Alle alfawetenschap: Ontdekking wisselwerking tussen theorie en empirie  Wetenschappelijke Revolutie Taalkunde : Formele taalkunde  Informatietechnologie en Internetrevolutie Computationele Alfawetenschap: Comp. toepassingen  o.a.Spraakherkenning

Impact van de Alfawetenschap De Alfawetenschappen hebben (mede) de Reformatie, Verlichting, Wetenschappelijke Revolutie Informatietechnologie en Internetrevolutie teweeg gebracht…

Meer kennisbenuttingen der alfa’s Bronnenkritiek: Historische waarheidsvinding Genocide-onderzoek Gebruikt door o.m. Internationaal Gerechtshof Kabinet Kok II is gevallen door historisch onderzoek Foute vader van Maxima is ermee buiten de deur gehouden Bronnenkritiek is breder benutbaar en doceerbaar dan nu wordt gedaan!

Stijlanalyse Kunstgeschiedenis: Toeschrijvingen schilderijen mbv stilistische, iconologische en infrarood-analyse Dagelijks gebruikt in de kunsthandel Rembrandt Research Project Stilistische analyse enigszins in onbruik geraakt in de hedendaagse kunstgeschiedenis Zelfde geldt voor stijlanalyse en auteurattributie in de literatuurwetenschap De filologische (stemmatische) analyse is veel breder inzetbaar dan tot heden is gedaan

Conclusies Inzichten in de alfawetenschappen hebben de wereld veranderd Deze inzichten zijn breed toepasbaar: van (computer)taalkunde en geschiedkunde (bronnenkritiek) tot kunstgeschiedenis en literatuurwetenschap (stijlkritiek) Toch worden grote alfa-inzichten afgeserveerd door alfawetenschappers zelf… Erg jammer: we blijven immers ook Newtoniaanse mechanica toepassen ook al is deze niet 100% correct Gouden oude technieken in de filologie, historische bronnenkritiek, stijlanalyse, formele grammatica moeten blijven gedoceerd en toegepast Dit gebeurt wel maar meestal in alleen in academische omgeving

Alfakennis is bruikbaar buiten de academia, zie: