College Historische Fonologie 1

Overzicht Diachrone vs. synchrone klankleer Nederlands als Germaanse taal Indogermaans Oudgermaanse vocalen Germaanse klankverschuiving De wet van Verner Hoogduitse klankverschuiving Oudnederlandse vocalen Oudgermaanse consonanten Oudnederlandse consonanten

Diachrone taalkunde vs. Synchrone taalkunde 19e eeuw: vooral diachrone taalkunde opstellen van klankwetten voorbeeld MNed. Rijmpaar: lief - schrijf Voorloper synchrone taalkunde: Baudouin de Courtenay (1845-1929) introduceerde foneem (fonologische oppositie) tak - dak

Diachrone taalkunde vs. Synchrone taalkunde Ferdinand de Saussure (1916): Cours de Linguistic Générale introduceerde verschil langue - parole systeem - gebruik (fonologie) (fonetiek)

Diachrone taalkunde vs. Synchrone taalkunde Ferdinand de Saussure (1916): Cours de Linguistic Générale onderscheid maakte synchrone fonologie als studie mogelijk te onderscheiden van diachrone fonologie, waarin de historische ontwikkeling van het klanksysteem wordt bestudeerd

Nederlands Het Nederlands is een Germaanse taal Gaat terug op het Germaans (zelf uit Indogermaans) geen documenten wel plaats- en eigennamen (bij klassieke schrijvers) runeninscripties (van latere tijd) Het Germaans was toen al uiteengevallen in een aantal dialecten Ek Hlewagastiz Holtijaz Horna Tawido – ‘ik, Hlewagast, zoon van Holt, heb de hoorn gemaakt’ (ca. 400 na Chr.)

Runen

Runen

Runen

Indogermaans Indogermaans Satem (100) Centum (100) Indisch Hettitisch Iraans Tochaars Armeens Grieks Slavisch Italisch Albanees Germaans Baltisch palatale/velaire klanken ￫ spiranten palatale klanken samengevallen met velaire

Indogermaans Indogermaans Satem (100) Centum (100) Indisch (Hindi, Bengaals) Hettitisch Iraans Tochaars Armeens Grieks Slavisch Italisch Albanees Germaans Baltisch (Letland, Litouwen) palatale/velaire klanken ￫ spiranten palatale klanken samengevallen met velaire

Germaans Nederlands Duits Engels Zweeds vgl. Frans arm Arm arm arm bras hoofd Haupt head huvud tête ster Stern star stjärna étoile eten essen eat äta manger

Germaans vs Romaans Nederlands Duits vgl. Latijn Frans Italiaans vader Vater pater père padre broer Bruder frater frère fratello drie drei tres trois tre toch verwantschap verschillen zijn te verklaren als produkten van klankveranderingen die met grote regelmaat in verschillende talen hebben gewerkt

Andere oorsprong Finno-Oegrische talen: Fins, Hongaars Baskisch: in Pyreneeën Semitische talen: Hebreeuws, Aramees, Arabisch Altaïsche talen: Turks, Mongools Sino-Tibetaanse talen: in China, Tibet Maleise & Polynesische talen: in Indonesië, Filippijnen, Hawaï Koreaans & Japans Australische talen Indianentalen Eskimotalen

Germaans Germaans Noord/West Oost Noord West *Gotisch *Burgundisch Noors Engels *Lombardisch Deens Fries *Wandalisch Zweeds Duits *Rugisch IJslands Nederlands Faroers Afrikaans *Norn

De vocalen van het IPA                         front central back close          close-mid       open-mid            open

De vocalen van het Nederlands front central back close () () ()     close-mid   () ()  () open-mid   open

Oudgermaans Vocalen Zelforganisatie? Oudnederlands   :      Front Central Back Close   :  Close-mid   Open-mid   Open Zelforganisatie? Oudnederlands

Oudgermaanse Vocalen Opmerkelijk: het ontbreken van // Verklaring: indogermaanse // ￫ Germaanse // Latijn octo ￫ Nederlands acht hostis gast longus lang Het Latijn (geen Germaanse taal) heeft de verandering // ￫ // niet ondergaan

Oudgermaanse Vocalen Eveneens opmerkelijk: het ontbreken van /:/ Verklaring: indogermaanse /:/ ￫ Germaanse /o:/ Latijn mater ￫ Nederlands moeder (oorspr. moder) frater broeder Het Latijn (geen Germaanse taal) heeft de verandering /a:/ ￫ /o:/ niet ondergaan vraag: Hoe passen we dat in in de moderne gemarkeerdheidstheorieën?

Oudgermaanse Vocalen Eveneens opmerkelijk: het ontbreken van /:/ Verklaring: indogermaanse /:/ ￫ Germaanse /o:/ Latijn mater ￫ Nederlands moeder (oorspr. moder) frater ￫ broeder Het Latijn (geen Germaanse taal) heeft de verandering /a:/ ￫ /o:/ niet ondergaan waarom niet pater ￫ vo(e)der (maar: vader)? antw.: oorspr. korte vocaal // (itt onze Hollandse uitspraak met /a:/)

De diftongen van het Oudgermaans front central back close   close-mid  open-mid  open Oudnederlands

Germaanse Klankverschuiving Eerste Germaanse Klankverschuiving (Wet van (Jakob) Grimm): Stemloze plofklanken worden gespirantiseerd (behalve na /s/) [-son; -cont; -vce; -sp.gl.] ￫ [+cont] (behalve na /s/) stare (L)￫ staan (N) I /p/ ￫ // pater (Lat.) ￫ father (Eng.) vader (Ned.) /t/ ￫ // tres ￫ three drie (Ned) /k/ ￫ // cor ￫ heart /k/ ￫ // quod (Lat.) ￫ what (Eng.)

Germaanse Klankverschuiving Eerste Germaanse Klankverschuiving (Wet van (Jakob) Grimm): Stemhebbende plofklanken worden stemloos [-son; -cont; +vce; -sp.gl.] ￫ [-vce] II /b/ ￫ /p/ labium (Lat.) ￫ lip (Ned.) /d/ ￫ /t/ decem (Lat.) ￫ tien (Ned.) // ￫ /k/ ager (Lat.) ￫ akker (Ned.)

Germaanse Klankverschuiving Eerste Germaanse Klankverschuiving (Wet van (Jakob) Grimm): Geaspireerde stemhebbende plofklanken worden continuant [-son; -cont; +vce; +sp.gl.] ￫ [+cont; -sp.gl.] III /b/ ￫ // later: ￫ /b/ /d/ ￫ // ￫ /d/ // ￫ // ￫ //

De Wet van Verner Karl Verner (1875): complicatie bij Eerste Germaanse Klankverschuiving Wanneer stress volgt op plofklank in Oudgrieks en Sanskriet (met indogermaans stresspatroon) veranderen indogermaanse /p, t, k/ niet in stemloze varianten (regel I) maar in stemhebbende /, , /, later weer herleid tot /b, d, g/ Grimm: [-son; -cont; -vce; -sp.gl.] ￫ [+cont] (behalve na /s/) daarna: Verner: [-son; +cont; -vce; -sp.gl.] ￫ [+vce] / X __ Y [+stress]

De Wet van Verner Grimm: [-son; -cont; -vce; -sp.gl.] ￫ [+cont] (behalve na /s/) daarna: Verner: [-son; +cont; -vce; -sp.gl.] ￫ [+vce] / X __ Y [+stress] Sanskriet Oudengels Infinitief vártate weorþan Preteritum sg vavárta wearþ Preteritum pl vavrtimá wurdon Volt. Deelw. vavrtaná worden

De Wet van Verner Grimm: [-son; -cont; -vce; -sp.gl.] ￫ [+cont] (behalve na /s/) daarna: Verner: [-son; +cont; -vce; -sp.gl.] ￫ [+vce] / X __ Y [+stress] Sanskriet Latijn Germaans bhrátar frater broþar matár mater modar pitár pater fadar

De Wet van Verner vgl. ook modern Engels: ábsolute [] absólve [] éxcellent [] exám []

Rotacisme Sommige sisklanken gaan in het Germaans trillen ￫ /r/ Nog altijd te zien in onze taal: keuze keur verliezen verloor verkiezen uitverkoren vriezen vroor wezen waren Gotisch: maiza Nederlans: meer uskunþs ‘bekend’ oorkonde

Geminaat /tt/ Indogermaanse /tt/ (geminaat-t) spirantiseerde tot /ss/ in het Germaans (na lange vocaal tot /s/) wijs (oorspr. Gewiss) wit + ta ￫ wissa ￫ wisse ￫ wiste ￫ wist

Hoogduitse klankverschuiving Voor het begin van de 8e eeuw: Germ anlaut inlaut auslaut Got Ned Dts p pf f pf - paard Pferd slepan slapen schlafen - stomp Stumpf t ts s ts taikns teken Zeichen itan eten essen salt zout Salz k  brikan breken brechen

Germaanse Klankverschuiving Wanneer heeft de eerste Germaanse klankverschuiving plaatsgevonden? Volgens sommigen 1000 v. Chr. Volgens anderen 1e eeuw na Chr. Waarschijnlijk voor 400 v Chr. Argumentatie gebaseerd op persoons- en plaatsnamen, rivieren en stammen bij Romeinse en Griekse schrijvers (echter: vaak verbasterd; Keltische invloeden)

Relatieve chronologie Absolute chronologie moeilijk vast te stellen (per germaanse taal verschillend) Verschillende periodes in Germaanse talen worden relatief weergegeven met de termen Oud- (volle vocaal in auslaut) Middel- (schwa in auslaut) en Nieuw- (slotvocaal geapocopeerd) Middelnederlands (schriftelijke bronnen: 1190-1550) gelijktijdig met Oudnoors IJslands heeft nu nog steeds volle vocalen in auslaut

Relatieve chronologie Verschillende periodes in Germaanse talen worden relatief weergegeven met de termen Oud- (volle vocaal in auslaut) Middel- (schwa in auslaut) en Nieuw- (slotvocaal geapocopeerd) Oud-(germaans) Middel- Nieuw- Gotisch Middelnederlands Nieuwnederlands 4e eeuw (Wulfilla) 1190-1550 1550 < Nederlands badi bedde bed hana hane haan hairto harte hart

Oudnederlands Oudnederlands leek niet te zijn overgeleverd 1931: ontdekking in een oud Latijns handschrift (2e helft 11e eeuw) in Oxford, Eng. van een probatio pennae si bona sit Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic anda thu (waarom Oudnederlands?) Daarnaast: abent omnes volucres nidos inceptos nisi ego et tu Foutje: abent i.p.v. habent schrijver onzeker over h (cf. hic i.p.v.ic)

Oudnederlands ‘Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic andu thu. Wat unbidan we nu?’ (Hebben alle vogels nesten begonnen behalve ik en jij. Wat wachten wij nu?)

Oudnederlands Oudnederlands leek niet te zijn overgeleverd Is Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hic anda thu inderdaad het enige Oudnederlandse zinnetje? (zie J.M. de Smet, 1954; M.C. van den Toorn, 1974) Nee: N. van der Sijs (2001) Chronologisch woordenboek (910 woorden van vóór 1200) A. Quak & J.M. van der Horst (2002) Inleiding Oudnederlands Inst. voor Ned. Lexicologie Leiden werkt sinds 2000 aan Oudnederlands woordenboek

Oudnederlands Eerste woord: wad (Tacitus 108 na Chr.: Vada, nu: Wadenoijen Gelderland) Toen nog West-Germaans (grotendeels eenheid) Na Germ. volksverhuizingen in 5e eeuw ontwikkelen zich de voorlopers van het Engels, Duits, Fries en Nederlands uit het West-Germaans Vanaf toen zijn enkele runeninscripties bekend: haþuwas ann kusjam loguns (> ge-onnen (MNed) > gunnen)

Oudnederlands Lex Salica, de Salische wet (509-511) uit de tijd van Clovis (466-511) (uit de familie der Merovingen; heerste over de Franken 430-751) Latijnse tekst; in versie 751-768 Frankische vertalingen: Malbergse glossen (= aantekeningen) mallobergus (gerechtsplaats; heuvel waar recht gesproken wordt) (Oudhoogduits mahal: vergadering; gerecht) *akrabrasta het wederrechtelijk omploegen van iemands akker *latmosid diefstal van een halfvrije gristo beer (mannetjesvarken) hano haan hengist hengst Oudnederfrankisch/Oudnederlands fogal vogel

Oudnederlands Lex Salica in Malbergse glossen (509-768) eerste Oudnederlandse zinnetje (vier eeuwen voor hebban olla vogala): Maltho thi afrio lito (ik maak je vrij, halfvrije) du (jij) vrij laat (rechtsterm), halfvrije Oudnederfrankisch/Oudnederlands

Oudnederlands Naast glossen en losse woorden in Latijnse oorkonden (vanaf 8e eeuw): Utrechtse doopbelofte (eind 8e eeuw, tijd van de kerstening): Forsachistu diabolae. & respondeat. ec forsacho diabolae. end allum diobol gelde respondeat. end ec forsacho allum diobolgelde. end allum dioboles uuercum respondeat. end ec forsacho allum diaboles uuercum and wordum thunaer ande uuoden ende saxnote ende allvm them unholdum the hira genotas sint. 'Verzaak je aan de duivel? En hij geve ten antwoord: ik verzaak aan de duivel. en aan alle duivelsdienst? hij geve ten antwoord: en ik verzaak aan alle duivelsdienst. en aan alle werken van de duivel? hij geve ten antwoord: en ik verzaak aan alle duivelswerken en -woorden, aan Donar en aan Wodan en Saksnoot en aan alle demonen die hun gezellen zijn'.

Oudnederlands Verder ook: bezweringsformules (eind 9e eeuw): visc flot aftar themo uuatare (een vis dreef over het water) en plaatsnamen: Almelo (1157) (alm ‘olm’; lo ‘bos’) Ewijk (855) (e ‘waterloop’; wijk ‘nederzetting’) langere teksten: Wachtendonkse psalmen (10e eeuw) Leidse Willeram (1100) Mittelfränkische Reimbibel (begin 12e eeuw)

Oudnederlands Laatste zinnetje in Oudnederlands: Klooster Munsterbilzen (1130): Tesi samanunga was edele unde scona Deze gemeenschap was edel en mooi uitgang schwa uitgang volle vocaal /a/ verder nog wat losse glossen persoonsnamen en losse woorden Vanaf tweede helft 12e eeuw: Middelnederlands

Vocalen Oudnederlands front central back close        close-mid    open-mid   open Opmerkelijk: lange en korte tegenhangers Oudgermaans

Diftongen Oudnederlands front central back close        close-mid     open-mid   open /io/ ￫ /i/ ￫ nu: /i/; /i:/ ￫ nu: // <ij> MNed: lieden-liden geen rijmpaar Oudgermaans

Waar komen de nieuwe vocalen vandaan? Klankverandering en -ontlening // ontstaat na een periode waarin // en /u/ korte tijd allofonen zijn: phoneme split // ontstaat ook uit /u/ cf. spelling met <u> in hut, put /a:/ ontstaat waarsch. uit /e:/ (via //) /y:/ onstaat uit /u/ door palatalisatie (meer voorin de mond) niet in alle dialecten: cf. Gronings <hoes> stoer stuurs loeren gluren (ge+loeren) snoet snuit (na diftongering /y/ ￫ //)

Monoftongering Germaanse diftong /u/ ￫ Oudnederlands /o:/ Gotisch Duits Oudnederlands hauhs hoog galaubjan glauben geloven zaubern toveren hist. klankleer symbool <ô> ter onderscheiding van <ō> (resultaat van rekking van // of /u/) In het MNed waren deze twee lange o’s nog niet samengevallen: ik hoop <ō> op een hoop <ô> regen

Monoftongering Germaanse diftong /i/ ￫ Oudnederlands /e:/ Gotisch Duits Oudnederlands stain steen haitan heissen heten hails heel hist. klankleer symbool <ȇ> ter onderscheiding van <ē> (resultaat van rekking van // of //) schip-schepen <ē> weg-wegen <ē> In de 17e eeuw zijn deze twee lange e’s in het Hollands samen- gevallen (niet in alle dialecten) In de vooroorlogse spelling nog: steenen; roode vs. schepen; mode

Monoftongering Daarnaast: Germaanse diftong /i/ ￫ Oudnederlands /i/ Gotisch Duits MNed Ned skaidan scheiden clene klein bede beide Stein <ei> [i] Bein <ei> [i] NB. gereed - bereid Heemstede - Sassenheim eekhoorn - eik

De consonanten van het IPA bilabial labiodental dental alveolar postalveolar retroflex palatal velar uvular pharyngeal glottal plosive              nasal        trill    tap or flap   fricative                       lateral fricative   approximant (w)      lateral approximant    

Oudgermaanse Consonanten bilabial labiodental dental alveolar postalveolar retroflex palatal velar uvular pharyngeal glottal plosive    nasal    trill  tap or flap fricative       r    lateral fricative approximant w  lateral approximant  // =bilabiale tegenhanger van /f/; // van /v/ (Spaans: Havana []) // =interdentale tegenhanger van /s/; // van /z/ (Eng.: thin vs. this) // =labiovelaire tegenhanger van // (Eng.: where vs. were)

Consonantisme De interdentale // en // verdwijnen ergens in de Oudnederlandse periode (arg. spelling plaatsnamen) Thenremunde ￫ Dendermonde <th> [] ￫ <d> epenthetische <d> (eufonie) metathesis <re> ￫ <er> <u> ￫ <o> than ￫ dan tha:r ￫ daar that ￫ dat thi:n ￫ dijn thuo ￫ doe De bilabiale // en // worden de labiodentale fricatieven /f/ en /v/ Oudned & Mned: bilabiale /w/

Consonantisme Reflex van een oud verschil tussen interdentalen (fricatieven) en dentalen: wat is-tat; op-tie manier (normaal bij stops regressief: huizdeur; baddoek; wat iz dat; obdie manier) Deze variant van progressieve assimilatie van stem is alleen mogelijk bij oorspr. interdentalen (fricatieven) Bij fricatieven is assimilatie progressief: jaszak [s]; lachgas []

Consonantisme // ￫ /h/ (in anlaut) woordinterne /h/ (uit //) verdwijnt Latijn Got. Dts. Ned. (dial.) pecus faíhu vee decem taíhun zehn tien aqua ahva /aa/ Aa Breda Gouda De oude // duikt soms nog op in ww-vervoegingen: gedijen-gedegen (MNed: diën-deech-gedeghen)

Consonantisme /t/ cluster blijft bestaan: nacht; dacht; licht velarisatie in het Oudnederlands (voor 1200) /f/ ￫ // /_ /t/: luft ￫ lucht kraft ￫ kracht heften ￫ hechten stiften ￫ stichten after ￫ achter graft (cf. graven) ￫ gracht verkoft ￫ verkocht sanft (￫saft) ￫ sacht In het Fries bleef /ft/ bewaard, evenals aanvankelijk in het Hollands In het Engels // ￫ /f/: enough; laugh; rough vgl. Westvlaams: genoef ingweonisme

Consonantisme /s/ cluster werd vereenvoudigd tot /ss/ en /s/: Dts Mned Sachsen Sassen Fuchs vos wachsen (vol)wassen sechs zes dachs das

Consonantisme Het Oudnederlands kent nog geminaten vgl. Spaans: carro (auto) caro (duur) Het nieuw Nederlands niet meer: Schönfeld echter: geaffecteerd verschrikkelijk! dialecten: enkelvoud meervoud boom [bo:m] [bo:mm] boon [bo:n] [bo:nn] ring [] []

Consonantisme 1 Oudnederlandse geminaten ontstaan via assimilatie ombe; umbe ￫ omme lamber ￫ lammeren 2 ontstaan uit geminatiewet (verdubbel consonanten voor een /j/) Gotisch Oudnederlands bidjan ￫ bidden infinitiefsuffix –jan verdween sitjan ￫ zitten 3 geminatie voor /r/ en /l/: waken-wakker; bijten-bitter; akker (uit Got. akrs); fakkel (uit fakel uit Latijnse facula)

Rekking (Bimoraïciteitseis) In Oudnederlands en Vroegmiddelnederlands: weg - wegen gebed - gebeden dak - daken rekking vond niet plaats voor een geminaat daarom nu nog: pad - padden (uit padde) naast pad - paden dak - dakken (had ook gekund cf. Oudgriekse dialecten Steriade 1982) waarom niet?

Rekking dak - daken Proces gemorfologiseerd; niet meer productief In Oudnederlands en Vroegmiddelnederlands: dak - daken Proces gemorfologiseerd; niet meer productief (I-podisering ?) In de vroegmiddel-nederlandse periode verdwenen de geminaten Nu geen verschil meer in [p] in: liepen - lippen Na degeminatie geen rekking meer in open lettergrepen (proces niet meer productief)

Compensatierekking Deletie van /n/ vinf (vgl. Dts fünf)  vi:f  vijf Deletie van /n/ Compensatory lengthening van /I/  /i/ Diftongering van /i/  // IJmuiden, Arnemuiden, Genemuiden (mond/mund (riviermonding)  muden [:] (deletie /n/ + CL)  muiden (diftongering)) Portsmouth, Dartmouth

Verkorting te zware lettergrepen (VV + CC(C)$) konden lichter worden gemaakt door verkorting van de vocaal: vriend  vrind Daarbij kan ook de structuur van een volgende syllabe een rol spelen: wijngaard  wingerd /a:/  //  // /n/ // in de samenstelling beïnvloedt als geheel de vocaal /i:/  /I/ bongerd (< boomgaard)

Verkorting boomgaard  bongerd wijngaard  wingerd boomgaard  bongerd vennoot (< veemnoot veemgenoot = uit hetzelfde veem, hetzelfde handelsgenootschap) later: vennoot  vent likdoorn; litteken (< li:k lijk, lichaam) /i:/ is verkort tot /I/ voor consonantcluster later: li:k  lijk (diftongering) (ook suffix –lijk) Hoe verklaar je de /t/ in litteken (teken op het lichaam)? Wat betekent vriendelijk, vijandelijk ?

Umlaut Umlaut = vocaalwisseling mbt de stam van een woord fonologisch geconditioneerd (vgl. ablaut morfologisch geconditioneerd)