EXAPTATIE ALS TAALVERANDERING Ludovic De Cuypere Taaldag 2004

Exaptatie = Begrip uit de evolutietheorie dat verwijst naar een bepaalde evolutionaire verandering.

Exaptatie en taal taalverandering taalvermogen

Exaptatie en taal taalverandering taalvermogen

Exaptatie is een onbruikbaar/triviaal concept in taalverandering

3 delen Exaptatie in evolutietheorie Exaptatie in taalverandering: R. Lass Exaptatie in taalverandering: andere mogelijkheden

1. Exaptatie in evolutietheorie

Charles Darwins Evolutietheorie Adaptatie Natuurlijke Selectie

Exaptatie Gould, S. J. & Vrba E. (1982). Exaptation. A missing term in the science of form. Paleobiology 8. 4–15.

Exaptatie Elizabeth Vrba and I have proposed that the restrictive and confusing word “preadaptation” be dropped in favour of the more inclusive term “exaptation” – for any organ not evolved under natural selection for its current use – either because it performed a different function in ancestors (classical preadaptation) or because it represented a non-functional part available for later co-optation. (Gould 1991b: 144fn.)

2 Types Wanneer een orgaan/structuur een andere functie krijgt Wanneer een niet-functionele structuur functioneel wordt

Type 1: Functionele Shift Voorbeeld: Evolutie van vleugels

Archaeopteryx 150 mlj jaar geleden (jura); primitief getande vogel Kon slechts moeilijk vliegen; vleugels voor warmte

Hypothese: Thermoregulatie >>> Vliegen Evolutie van Vleugels Hypothese: Thermoregulatie >>> Vliegen

Type 2: Functioneel worden Een niet-functionele structuur krijgt een functie.

Type 2: Functioneel worden Een niet functionele structuur krijgt een functie. Probleem: Wat is niet-functioneel?

Type 2: Functioneel worden niet-functioneel? - (noodzakelijk) bijproduct (= spandrel) Bijv.: rode kleur van bloed

Kritiek Dennett (1995:281): Every adaptation is one sort of exaptation or the other – this is trivial, since no function is eternal

Exaptatie in evolutie Er zijn functionele shifts en niet-functionele structuren kunnen functioneel worden, maar dat is niets ondarwiniaans en gebeurt niet zonder natuurlijke selectie.

2. Exaptatie in Taalverandering

Roger Lass (1990) Exaptatie verwijst naar het hergebruiken van morfologische junk Morfologische junk ontstaat wanneer het grammaticaal onderscheid dat gecodeerd wordt door middel van een morfologisch onderscheid wegvalt

Voorbeeld: Afrikaans Adj. -e/-Ø 17e eeuws Nederlands adj. -e/-Ø voornamelijk gebaseerd op het geslacht van het substantief.

Voorbeeld: Afrikaans Adj. -e/-Ø 17e eeuws Nederlands adj. -e/-Ø voornamelijk gebaseerd op het geslacht van het substantief. Vroeg Afrikaans (1652 – 1750): geslacht valt weg

Voorbeeld: Afrikaans Adj. -e/-Ø 17e eeuws Nederlands adj. -e/-Ø voornamelijk gebaseerd op het geslacht van head noun. Vroeg Afrikaans (1652 – 1750): geslacht valt weg Resultaat: gebruik -e/-Ø at random

Voorbeeld: Afrikaans Adj. -e/-Ø gebruik -e/-Ø at random > Junk Stage

Voorbeeld: Afrikaans Adj. -e/-Ø gebruik -e/-Ø at random > ‘Junk Stage’ -e/-Ø viel niet weg, maar werd opnieuw gebruikt in een nieuw systeem

2 Types Exaptatie Een orgaan/structuur krijgt een andere functie Een niet-functionele structuur wordt functioneel

2 Types Een orgaan/structuur krijgt een andere functie krijgt > ??? Een niet-functionele structuur wordt functioneel > Lass 1990

Enkel junk? Lass (1990:82): I do not want to claim that ANY change in the use of linguistic material can be seen as exaptive, which would reduce the concept to triviality.

2 Types Wanneer een orgaan/structuur een andere functie krijgt > Lass (1997) Wanneer een niet-functionele structuur functioneel wordt > Lass (1990)

1997: Non-junk exaptatie Non-junk exaptation refers to the exaptation of “useful” (or at least not marginal), decaying features. (Lass: 1997:318)

Voorbeeld Non-junk Exaptation OE. ‘V + present participle’ Functie > ambigue: o.a. progressief aspect ModE. ‘V + present participle’ Functie > verplicht voor progressief aspect ~ exaptatie van vleugels

Exaptatie in taalverandering Hergebruiken van morfologische junk Hergebruiken van niet-junk

3. Exaptatie in Taalverandering: nieuwe perspectieven

Exaptatie en andere taalveranderingen Hypoanalyse (Croft 2000) Degrammaticalisatie (Heine 2001, Norde 2001) Regrammaticalisatie (Traugott 2001, Vincent 1995) + Grammaticalisatie, …

1.Hypoanalyse [the reanalysis] of a contextual semantic/functional property as an inherent property of the syntactic unit. In the reanalysis, the inherent property of the context […] is then attributed to the syntactic unit, and so the syntactic unit in question gains a new meaning or function (Croft 2000)

Hypoanalyse Voorbeeld: umlaut – Duitse meervoud OHD: gast – mv. gast-i

Hypoanalyse Voorbeeld: umlaut – Duitse meervoud OHD: gast – gast-i MHD: gast – gest-e

Hypoanalyse Voorbeeld: umlaut – Duitse meervoud OHD: gast – gast-i MHD: gast – gest-e ModD: Baum – Bäume (OHD boum/boum-e)

Verschil Hypoanalyse abductie: verandering naar model Exaptatie geen abductie: logisch onmogelijk in evolutietheorie

2.De-/regrammaticalisatie Regrammaticalisatie: Verwijst naar een (mogelijke) laatste stap in een grammaticalisatieproces waarbij een morfeem geherinterpreteerd wordt in een nieuwe grammaticale functie. (Greenberg 1991) Degrammaticalisatie: Changes […] that result in a less grammatical status. (Norde 2001)

2.De-/regrammaticalisatie = hergebruiken van een grammaticale vorm voor een andere functie = non-junk exaptatie (Lass 1997)

3.Grammaticalisatie According to Lass (1997:318) exaptation may also lead to grammaticalization. (Norde 2001)

3.Grammaticalisatie According to Lass (1997:318) exaptation may also lead to grammaticalization. (Norde 2001) Exaptation can lead to grammaticization (Lass 1997)

3.Grammaticalisatie According to Lass (1997:318) exaptation may also lead to grammaticalization. (Norde 2001) Exaptation can lead to grammaticization (Lass 1997)

3.Grammaticalisatie Exaptation can lead to grammaticization Grammaticized = having become grammatically obligatory, syntacticized Grammaticalized = routinized, bleached, downgraded from lexical to grammatical status (Lass 1997:256n38)

Exaptatie grammaticization = ‘obligatorification’ (Lehmann 1995) = een van de parameters van grammaticalisatie

Exaptatie Exaptatie verwijst naar een taalverandering waarbij een taalvorm X met functie A of zonder functie, evolueert naar een taalvorm X’ met een andere functie B of een nieuwe functie A.

grammaticalisatie 1. Lexicaal ww > Hww OE willan (‘willen’) > ModE will (‘zullen’) 2. Znw > suffix OE līc (‘body’) > ModE -ly (adverbial)

grammaticalisatie 3. Ww > suffix Latin habēre > Frans fut. marker L Cantare habeo > Fr je chanterai

Grammaticalisatie 1. Lexicaal ww > Hww 2. Znw > suffix 3. Ww > suffix = Exaptatie

Exaptatie in taalverandering de-/regrammaticalisatie grammaticalisatie + 3. Elke semantische verandering kan beschouwd worden als een exaptatie.

Conclusie Exaptatie bestaat in taalverandering Zonder een arbitraire objectbepaling (bijv. hergebruiken van morfologische ‘junk’) is het concept te ruim om werkbaar te zijn. Exaptatie is een triviaal en onbruikbaar concept in taalverandering

Voorbeeld Non-junk Exaptation OE. ‘V + present participle’ ambigue: o.a. progressief aspect ModE. verplicht voor progressief aspect = exaptatie van vleugels

Kritiek Dennett (1995): Every adaptation is one sort of exaptation or the other – this is trivial, since no function is eternal George Mivart (1827–1900): waarom zou een halve vleugel ooit geselecteerd worden?

Mivarts probleem Gould: Functional shift biedt een oplossing voor Mivarts probleem. (Gould geeft dus impliciet toe dat er een probleem is)

Gradualisme Evolutie gebeurt in kleine, opeenvolgende en cumulatieve stappen. Voorbeeld: oog ‘Perfectie’ of 100% is relatief

Exaptatie in taalverandering Hergebruiken van morfologische junk Hergebruiken van niet-junk Waarom junk ?

JUNK Gould & Vrba (1982): repetitief DNA (‘junk’ DNA) Hypothese: repetitief DNA kan (?) terug functioneel worden > phenotypische expressie krijgen (niet-functionele structuur)

2 niveaus DNA: ‘gewoon’ / ‘junk’ Phenotypische structuur: functioneel / niet-functioneel Lass: Niet-functionele structuur = junk