Openbaar vervoer H01I6A Verkeerskunde basis Ben Immers Traffic and Infrastructure Department of Civil Engineering Faculty of Engineering Katholieke Universiteit Leuven

Waarom Openbaar Vervoer Achterliggende beleidsdoelstellingen Het bieden van basismobiliteit voor iedereen Het bieden van optimale mogelijkheden voor economisch belangrijk personenvervoer Het minimaliseren van de bijdrage van het personenvervoersysteem aan de aantasting van het leefmilieu Het optimaliseren van de kosten-batenverhouding van het personenvervoersysteem H01I6A Verkeerskunde basis

Functies van het Openbaar Vervoer Sociale functie Substitutiefunctie Commerciële functie Informatie gewenst over: Aanbodindicatoren Vraagindicatoren H01I6A Verkeerskunde basis

Functies van het openbaar vervoer Sociale functie Aanbodindicatoren Gemiddelde snelheid per O.V. voor niet-autobezitters Aantal verplaatsingen niet-autobezitters op relaties waar geen O.V. aanwezig is Vraagindicatoren Aantal verplaatsingen per O.V. door niet-autobezitters H01I6A Verkeerskunde basis

Functies van het openbaar vervoer Sociale functie (basismobiliteit); slecht ter been Aanbodindicatoren Gemiddelde snelheid O.V. voor niet-autobezitters Aantal verplaatsingen niet-autobezitters op relaties waar geen O.V. aanwezig is Gemiddelde voor- en natransportafstand niet-autobezitters Vraagindicatoren Aantal verplaatsingen per O.V. door niet-autobezitters H01I6A Verkeerskunde basis

Functies van het openbaar vervoer Substitutiefunctie; economische invalshoek Aanbodindicatoren Gemiddelde VF-waarde voor autobezitters op congestiecorridors in de spits Vraagindicatoren Aantal verplaatsingen van autobestuurders op corridors in de spits H01I6A Verkeerskunde basis

Kwaliteit openbaar vervoer Verplaatsingstijdfactor: VF-waarde Totale verplaatsingstijd per openbaar vervoer VF = -------------------------------------------------------- Totale verplaatsingstijd per auto De verplaatsingstijdfactor kan gebruikt worden als maat voor de vaststelling van het aandeel van het openbaar vervoer op het totaal aantal verplaatsingen op en bepaalde relatie H01I6A Verkeerskunde basis

H01I6A Verkeerskunde basis Relatie tussen waarde verplaatsingstijdfactor en aandeel openbaar vervoer (voor wo-we verplaatsingen) H01I6A Verkeerskunde basis

H01I6A Verkeerskunde basis Streefwaarde voor de waarde van de verplaatsingstijdfactor, gedifferentieerd naar verschillende O.V.-stelsels Stelsel verplaatsingsafstand Streefwaarde VF1) Naar hoofdcentrum Naar subcentrum Verbindende stelsels: Internationaal Nationaal Interregionaal Regionaal Ontsluitende stelsels2 300 – 800 km 150 – 300 km 80 – 150 km 50 – 80 km 30 – 50 km 15 – 30 km 10 – 15 km 5 – 10 km 0,8 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,6 1,7 1,5 1,9 2,0 VF = de totale verplaatsingstijd per openbaar vervoer gedeeld door de totale verplaatsingstijd per auto Bij ontsluitende stelsels worden geen harde eisen gesteld aan de verplaatsingstijd omdat deze ondergeschikt is aan de eisen met betrekking tot de beschikbaarheid naar plaats H01I6A Verkeerskunde basis

Functies van het openbaar vervoer Substitutiefunctie; milieu-invalshoek Aanbodindicatoren Gemiddelde VF-waarde voor autobezitters gedurende een etmaal in het studiegebied Vraagindicatoren Aantal verplaatsingen autobestuurders gedurende een etmaal H01I6A Verkeerskunde basis

Functies van het openbaar vervoer Commerciële functie Aanbodindicatoren OV-kosten Vraagindicatoren OV-opbrengsten H01I6A Verkeerskunde basis

Kwaliteitselementen Openbaar Vervoer Rijtijd Beschikbaarheid naar plaats, gerelateerd aan: Voortransporttijd Natransporttijd Beschikbaarheid naar tijd, gerelateerd aan: Frequentie Exploitatieperiode Overstappen, waarbij onderscheid wordt gemaakt naar: Aantal overstappen Tijd benodigd voor de overstap Comfort; binnen en buiten voertuig Informatievoorziening: beschikbaar, correct, relevant Tariefsysteem Betrouwbaarheid H01I6A Verkeerskunde basis

Kwaliteitskenmerken openbaar vervoer Infrastructuur gebonden halteafstand maaswijdte omwegfactoren Dienstregeling gebonden aantal overstappen intervaltijd (frequentie) synchroniteit H01I6A Verkeerskunde basis

Kwaliteitskenmerken openbaar vervoer Voertuig gebonden comfort (wordt deels ook door kwaliteit halteplaats bepaald) rijkarakteristieken (max. snelheid, versnelling, etc.) Dienstuitvoering gebonden stiptheid regelmaat H01I6A Verkeerskunde basis

Kosten Openbaar Vervoer Investeringskosten Exploitatiekosten vaste kosten tijdsafhankelijke kosten kilometerafhankelijke kosten H01I6A Verkeerskunde basis

H01I6A Verkeerskunde basis Ontwerpvariabelen Haltedichtheid Netdichtheid Lijndichtheid Frequentie Bovenstaande eigenschappen zijn min of meer uniform binnen een stelsel Aantal stelsels H01I6A Verkeerskunde basis

H01I6A Verkeerskunde basis Halte dichtheid Beïnvloedt (positief) de beschikbaarheid naar plaats, c.q. de voor- en natransporttijd Beïnvloedt (negatief) de rijtijd Beïnvloedt (indirect, negatief) de voertuigdichtheid (aantal voertuigen per oppervlakte-eenheid dat gelijktijdig in dienst is) Hoge haltedichtheid Lage haltedichtheid H01I6A Verkeerskunde basis

H01I6A Verkeerskunde basis Netdichtheid Beïnvloedt (positief) de rijtijd (omwegfactor) Beïnvloedt (negatief) de voertuigdichtheid (teneinde per schakel dezelfde kwaliteit te kunnen bieden) Hoge netdichtheid Lage netdichtheid H01I6A Verkeerskunde basis

H01I6A Verkeerskunde basis Lijndichtheid Beïnvloedt (positief) overstaptijd en aantal overstappen Beïnvloedt (negatief) de voertuigdichtheid Hoge lijndichtheid Lage lijndichtheid H01I6A Verkeerskunde basis

H01I6A Verkeerskunde basis Frequentie Beïnvloedt (positief) de wachttijd en beschikbaarheid naar tijd Beïnvloedt (negatief) de voertuigdichtheid H01I6A Verkeerskunde basis

Stelselmatige opbouw van netwerken betere afstemming van (infrastructuur)aanbod op de wensen van de gebruiker; efficiëntere bedrijfsvoering van de exploitant; geen verstoring kwaliteit door gebruiker uit andere segmenten (bijv. regionale files op nationale wegen); overige baten zoals veiligheid, comfort en robuustheid. H01I6A Verkeerskunde basis

Beperking aantal te onderscheiden stelsels omvang van de vraag; er dient voldoende vraag te zijn per onderscheiden stelsel; duidelijkheid van het systeem voor de gebruiker; indien er te veel stelsels zijn, leidt dit tot onduidelijkheid; versnippering van het landschap; te veel stelsels kunnen tot een grotere versnippering van het landschap leiden; ook het ruimtebeslag kan dan onevenredig toenemen; hogere kosten; o.a. door het wegvallen van schaalvoordelen. H01I6A Verkeerskunde basis

Invloed ontwerpvariabelen op kwaliteit en kosten - Aantal stelsels Haltedichtheid Netdichtheid Lijndichtheid Frequentie Voertuig dichtheid Beschikbaarheid naar plaats/ Voor- /natransport Rijtijd Overstappen naar tijd Wachttijd Kosten elementen Ontwerp variabelen Kwaliteits- + - + = positieve invloed - = negatieve invloed H01I6A Verkeerskunde basis

H01I6A Verkeerskunde basis Ontwerpdilemma’s Beschikbaarheid naar plaats versus rijtijd Rijtijd versus beschikbaarheid naar tijd Overstappen versus beschikbaarheid naar tijd Beschikbaarheid naar plaats en korte rijtijden versus beschikbaarheid naar tijd H01I6A Verkeerskunde basis

Beschikbaarheid naar plaats versus rijtijd Hoge haltedichtheid Hoge beschikbaarheid naar plaats, lange rijtijden Lage haltedichtheid Lage beschikbaarheid naar plaats, korte rijtijden H01I6A Verkeerskunde basis

Rijtijd versus beschikbaarheid naar tijd Hoge netdichtheid Korte rijtijd Lage frequentie Lage netdichtheid Lange rijtijd Hoge frequentie H01I6A Verkeerskunde basis

Overstappen versus beschikbaarheid naar tijd Hoge lijndichtheid Overstapvrij Lage frequentie per lijn Lage lijndichtheid Overstap noodzakelijk Hoge frequentie per lijn H01I6A Verkeerskunde basis

Dilemma’s bij het ontwerpen van OV-netwerken Tegenstrijdige ontwerpeisen Ontwerpdilemma Dilemma 1 Beschikbaarheid naar plaats versus Korte rijtijden Hoge haltedichtheid of Lage haltedichtheid Dilemma 2 Beschikbaarheid naar tijd Hoge netdichtheid, lage frequentie Lage netdichtheid, hoge frequentie Dilemma 3 Weinig overstappen Hoge lijndichtheid, lage frequentie Lage lijndichtheid, hoge frequentie Dilemma 4 en korte rijtijden Veel stelsels, lage frequentie Weinig stelsels, hoge frequentie H01I6A Verkeerskunde basis

Verbindende en ontsluitende stelsels Ontsluitend stelsel: Stelsel waarvan de haltedichtheid direct volgt uit de gehanteerde ontsluitingseis (eis aan de beschikbaarheid naar plaats) Verbindend stelsel Stelsel waarvan de haltedichtheid volgt uit een minimalisatie van de verplaatsingstijd H01I6A Verkeerskunde basis

Totaaloverzicht systeemopbouw Indeling naar schaalniveau Indeling naar bebouwingsstructuur Openbaar Vervoersysteem Basissysteem; voor iedereen altijd en overal beschikbaar Aanvullende diensten Gericht op doelgroepen Ontsluitende stelsels Haltedichtheid bepaald door maximale loopafstanden Verbindende stelsels Haltedichtheid bepaald door snelheidsfuntie Interregionaal stelsel Nationaal stelsel Internationaal stelsel Lokale ontsluitende stelsels Regionale Lokale/agglomeratieve verbindende stelsels H01I6A Verkeerskunde basis

Onderscheiden stelsels en bijbehorende operationele snelheid Schaalniveau (Stelsel) Collectief netwerk Individueel netwerk Operationele snelheid Internationaal C-4 >200 km/u Nationaal C-3 I-3 100 - 120 km/u Regionaal, stadsgewestelijk C-2 I-2 50 - 70 km/u Lokaal C-1 I-1 30 km/u Lopen I-0 4 km/u H01I6A Verkeerskunde basis

Koppeling individueel en collectief vervoer Internationaal C-4 Nationaal I-3 C-3 Regionaal I-2 C-2 Lokaal I-1 C-1 I-0 H01I6A Verkeerskunde basis

H01I6A Verkeerskunde basis Toegangspunten Aansluiting/stalling: koppeling tussen individuele netwerken van verschillende niveaus Station: koppeling tussen collectieve netwerken van verschillende niveaus Transferium: koppeling tussen een individueel netwerk en een collectief netwerk van een gelijk of lager niveau Halte/P+R: koppeling tussen een collectief netwerk en een individueel netwerk van lager niveau H01I6A Verkeerskunde basis

H01I6A Verkeerskunde basis Toegangspunten H01I6A Verkeerskunde basis

Ruimtelijke schaalniveaus Schaalniveau (afmeting gebied) minimaal inwonertal voor zelfstandig stedelijk gebied benaming niet-stedelijk element zelfstandig stedelijk element component van stedelijk element R = 100 m 100 inw. buurtschap stratenblok R = 300 m 1.000 inw. kleine kern buurt R = 1 km 10.000 inw. middelgrote kern wijk R = 3 km 100.000 inw. stad stadsdeel R = 10 km 1 miljoen inw. streek agglomeratie R = 30 km 10 miljoen inw. Regio metropool R = 100 km n.v.t. landsdeel R = 300 km Laagland R = 1000 km Noordwest-Europa H01I6A Verkeerskunde basis

Ruimtelijke schaalniveaus voor België H01I6A Verkeerskunde basis

Indeling vervoersystemen schaalniveau organisatie van het aanbod individueel eigen vervoer individuele vervoerdienst collectief collectieve vervoerdienst < 10 km/u buurt I-0 Lopen, fiets 10 – 30 km/u wijk, middelgrote kern, stad(sdeel) I-1 fiets, skeeler, auto op wijk-/stedelijk wegennet ID-1 witte fiets, deelauto/ taxi op wijk-/stedelijk wegennet CE-1 carpoolen op wijk-/ stedelijk wegennet C-1 stadsbus, stadstram, treintaxi 30 – 80 km/u agglomeratie, streek, regio I-2 brommer, stadsauto, auto op agglomeratief/ regionaal wegennet ID-2 deelauto/taxi op agglomeratief/ regionaal wegennet CE-2 carpoolen op agglomeratief/ regionaal wegennet C-2 metro, light rail, stoptrein, streekbus, interliner, CVV (coll. vraagafh. vervoer) 80 – 200 km/u landsdeel, laagland I-3 auto op auto(snel)weg ID-3 deelauto/taxi op auto(snel)weg CE-3 carpoolen op auto(snel)weg C-3 sneltrein, intercity > 200 km/u NW Europa C-4 hogesnelheidstrein, vliegtuig H01I6A Verkeerskunde basis

Kenmerken ontwerpmethodiek wegennet Elk stelsel wordt afzonderlijk ontworpen Van hoog naar laag schaalniveau H01I6A Verkeerskunde basis

Ontwerpstappen per stelsel Verstedelijkingsniveau Kernen hiërarchie Gewenste verbindingen Ideaaltypisch net Analyse bestaand net Ontwerp reëel net H01I6A Verkeerskunde basis

Ontwerpstappen Openbaar Vervoernet overnemen van de kernen van het hoger schaalniveau indeling van het studiegebied in nodale gebieden opstellen van een rangorde van nodale gebieden bepalen van het aantal haltes checken van de ontsluitende functie opnemen van haltes buiten het studiegebied ideaal net compromisnet H01I6A Verkeerskunde basis

Kernen van een hoger schaalniveau H01I6A Verkeerskunde basis

Nationale nodale gebiedsindeling H01I6A Verkeerskunde basis

Kernenhiërarchie (nationale schaal) Deze werden aangevuld met de volgende ontsluitende kernen H01I6A Verkeerskunde basis

Aantal verplaatsingen van nodale gebieden H01I6A Verkeerskunde basis

Invloedsgebieden van de primaire kernen H01I6A Verkeerskunde basis

Invloedsgebieden van de primaire en ontsluitende kernen H01I6A Verkeerskunde basis

Opnemen van haltes van buiten het studiegebied Nederland : Breda Eindhoven Maastricht Duitsland : Aken Luxemburg : Luxemburg Frankrijk : Rijsel H01I6A Verkeerskunde basis

Ideaal netwerk (nationaal) H01I6A Verkeerskunde basis

Compromisnet (nationaal) H01I6A Verkeerskunde basis

Kernenhiërarchie (gewestelijk/regionale schaal) H01I6A Verkeerskunde basis

Opnemen van haltes van buiten het studiegebied H01I6A Verkeerskunde basis

Gewestelijke haltes met hun invloedsgebied H01I6A Verkeerskunde basis

Ideale gewestelijke netwerk Vlaanderen H01I6A Verkeerskunde basis

Compromisnet Vlaanderen H01I6A Verkeerskunde basis

Vaststelling optimale halteafstand Er wordt uitgegaan van een gelijkmatige verdeling van de haltes over het studiegebied. De snelheid en versnelling van voor-, hoofd-, en natransport zijn onveranderlijk. Bij grotere gemiddelde halteafstand stijgt de reistijd door het grotere aandeel van het tragere voortransport. Bij kleine halteafstand stijgt de reistijd omdat het hoofdtransport te dikwijls moet halteren. H01I6A Verkeerskunde basis

Dekking van het studiegebied door de invloedsgebieden van de haltes H01I6A Verkeerskunde basis

Ontsloten en niet-ontsloten delen van het studiegebied H01I6A Verkeerskunde basis

H01I6A Verkeerskunde basis Minimaal netwerk De haltes worden met elkaar verbonden zodanig dat een net met bijna minimale netlengte bekomen wordt. De belangrijkste kernen dienen wel goed verbonden zijn en mogen liefst niet op het uiteinde van een tak liggen. Vanaf nu wordt elke schakel die toegevoegd wordt weloverwogen. Het verlies aan middelen in de rest van het net mag niet opwegen tegen de algemene tijdswinst die geboekt kan worden met een kortsluitschakel. Eventueel kunnen kortere schakels vervangen worden door langere die dan wel een betere verbinding geven. H01I6A Verkeerskunde basis

Schematische weergave ontwerpmethodiek H01I6A Verkeerskunde basis

Schema ontwerpstappen (1) Definitie van/ontwerpdilemma Acties Resultaat Verstedelijkings-niveaus (per schaalniveau) verstedelijkingsniveaus trekken grenzen verstedelijkingsniveaus Verstedelijkings-niveaus op kaart Kernenhiërarchie (per verstedelijkings-niveau) maximale omvang kernen principe rangorde kernen ondergrens selectie criteria primaire, secundaire, tertiaire kernen criteria ontsluiting… overnemen kernen hoger schaalniveau vaststellen primaire, secundaire, tertiaire kernen op dit schaalniveau kernenhiërarchie op kaart Gewenste verbindingen (collectief, individueel) gewenste maaswijdte/netdichtheid maximale omwegfactor verbinden primaire kernen toevoegen verbindingen secundaire kernen toevoegen tertiaire kernen mits aan bestaande verbinding en max. omwegfactor niet bereikt gewenste verbindingen tussen kernen H01I6A Verkeerskunde basis

Schema ontwerpstappen (2) Definitie van/ontwerpdilemma Acties Resultaat Ideaaltypisch net (collectief, individueel) gewenste ontsluitingsruimte trekken cirkels om primaire en secundaire kernen bepalen hoofdstromen langs primaire kernen bepalen optimale ontsluitingsstructuur (trajecten langs kernen) verbinden ontsluitingsstructuren terugkoppeling maken naar gewenste omwegfactor/ maaswijdte kaart (los van bestaande infrastructuur) met ideale net Analyse bestaand net (collectief, individueel, op weg/baanvak-niveau) ontwerpeisen: minimale afstand tussen toegangspunten Ontwerpsnelheden eisen aan logische opbouw kijken welke bestaande verbindingen de functie van de gewenste verbinding vervullen checken ontwerpeisen per verbinding kaart met verbindingen op, boven of onder gewenst niveau en onlogische punten in netwerken H01I6A Verkeerskunde basis

Schema ontwerpstappen (3) Definitie van/ontwerpdilemma Acties Resultaat Ontwerp reëel net (per schaalniveau, collectief & individueel) uitgangspunten om positie op ontwerpassen te bepalen: hoeveelheid nieuwe infrastructuur mate scheiding tussen ontwerpniveaus mate verknoping collectief-individueel selectie tracés: volgens ideaal of bestaand kiezen hoofdrichting stromen (i.v.m. onlogische punten) selecteren toegangspunten voor individuele en collectieve net en voor verknoping beide nettten kaarten met ontwerpen (collectief en individueel, toegangs/ verknopingspunten, verschillende schaalniveaus) H01I6A Verkeerskunde basis

H01I6A Verkeerskunde basis