f.g.naerebout@hum.leidenuniv.nl www.oudegeschiedenis.info De oudheid als thematiek in de periode van de geluidsfilm, in het bijzonder het laatste decennium F.G. Naerebout f.g.naerebout@hum.leidenuniv.nl www.oudegeschiedenis.info

RECEPTIE Receptie is meer dan ‘traditie’, Nachleben, ‘invloed’, ‘erfgoed’  receptie = appropriatie (in de zin van toe-eigening)  actieve rol van de ‘ontvangende’ partij. Receptie gaat over de creatie van oudheidbeelden Receptie kan de vorm of de inhoud betreffen, of beide in wisselende combinaties  cinema is veelal poging tot re-creatie (zie de ‘realiteits-claim’), maar qua vorm slechts zeer partieel and secundair (de vorm ‘film’ is niet [ook] antiek) Receptie is een voortgaand proces: ‘de oudheid’ wordt ook in de oudheid gerecipieerd, en tot op de dag van vandaag; en tevens een cumulatief proces: ook de recepties worden gerecipieerd  in feite is het beter over ‘recepties’ te spreken, in het meervoud

De inspiratiebronnen van de oudheidfilm 1 Antieke bronnen teksten én archeologie, en de wetenschappelijke interpretatie daarvan (als het te pas komt...) 2 Historische romans Edward B. Lytton, The last days of Pompeii, 1834 Lew Wallace, Ben-Hur, 1880 Henryk Sienkiewicz, Quo vadis, 1896 en latere voorbeelden, als Howard Fast, Spartacus enz enz 3 Historieschilderkunst, met name de 19de-eeuwse academische kunst denk hierbij ook aan de massa-verspreiding als prent, fotogravure, boekillustratie, toverlantaarnplaatje enz 4 Theater in de ruime zin van het woord, dus ook lebende Bilder, tableaux animés/vivants, toga plays, grootschalige shows, spectacles, opera’s. 5 Film dat oudheidfilms oudheidfilms inspireren is nogal vanzelfsprekend; maar zoek het ook in andere hoek: bv de martial arts film, plus de nieuwere media: games enz NB: dit alles in voortdurende wisselwerking en onderlinge beïnvloeding!!

Genre De ‘oudheidfilm’ is een genre (met een set subgenres) een voor het publiek herkenbaar product dat voldoet aan de kijkersverwachtingen  boordevol conventies die slechts zelden doorbroken worden (Fellini, Pasolini, Cacoyannis; de peplumfilms van Italiaanse makelij, ca1950-1965, die de conventies opblazen, in beide betekenissen van het woord) Bijbelfilm, Jesus-film Epic, colossal Sword-and-sandal, peplum …

Asterix et les jeux Olympiques 2008 Agora 2009 NIEUW, OUD? Gladiator 2000 Quo vadis 2001 Scorpion King 2002 Ben-Hur 2003 Boudica 2003 Helen of Troy 2003 Alexander 2004 Passion of the Christ 2004 Troy 2004 Rome 2005-2007 L’inchiesta 2006 Clash of the Titans 2006-2007 Last Legion 2007 300 2007 Meet the Spartans 2008 Asterix et les jeux Olympiques 2008 Agora 2009 Spartacus, Blood & Sand 2010 Clash of the Titans 2010 Ben-Hur 2010 Centurion 2010 The Eagle 2011 Wrath of the Titans 2012

En nog meer van hetzelfde? Anabasis Cyrus Hercules Xerxes Arminius Hannibal Claudius Hadrianus Pompeii Nicolaas van Myra

De zwaartepunten (cirkelgrootte = relatief gewicht) Mythisch Griekenland Bijbel: OT ‘de rest’ Griekse wereld Mythisch Rome Rome Caesar / keizers Republiek joden NT christenen ‘mythisch’ Late oudheid barbaren

Narratieve conventies Kwaadaardig imperium tegenover onderdrukte minderheid (religieus, ethnisch/nationaal) Kwaadaardig imperium tegenover goedaardig imperium West tegenover Oost Waanzinnige heerser, eenzame wreker Strongman en (tragische) femme fatale Queeste (werken, nostos…)

Visuele conventies Filmisch weinig: de oudheidfilm volgt in camera en montage de algemene ontwikkelingen (zij het dat de oudheid-film overwegend wel zeer behoudend is) In de enscenering [de algehele aankleding, costuums, decors, de standaard-scenes als de circus, het amfitheater, het schip met galeislaven, de orgie, de kerker, het slagveld], zijn de conventies zeer sterk. Zo sterk dat je mag spreken van geconditioneerde kijkersverwachtingen. Symbool: de onhistorische maar alomtegenwoordige ‘polsbanden’! Met een signaalfunctie: oudheid!

vermaak + commercie kunst stichting/lering: religieus, ‘ideologisch’ De oudheidfilm is te beschouwen als een reservaat vol van negentiende-eeuwse beelden van de oudheid, ontleend aan de historische roman, de historie-schilderkunst, het toneel… maar die beelden en de narratie worden vaak gemanipuleerd teneinde de actualiteit te becommentariëren (met alle vragen vandien betreffende een bewuste receptie van dergelijke verwijzingen door het publiek)

Sneak UK (January 27, 2004)

Rolling Stones, Blinded by love Antonio Adamo, Zweden 2003 The Queen of the Nile She laid on her throne (…) And poor Mark Antony’s Senses were drowned And his future was doomed Rolling Stones, Blinded by love

een still uit Scipione l’Africano (Gallone, 1936)

Maar voor Rome als ‘evil empire’ wordt ook naar andere bronnen gegrepen:

Leni Riefenstahl, Olympia: Berlijnse scholieren bij de Olympiade van 1936, voor het Olympisch stadion

2012 Van Cabiria 1914 naar Wrath of the Titans 2012: een eeuw receptie van de oudheid in de film – en dat stemt niet noodzakelijkerwijs hoopvol vanuit het gezichtspunt van de oudhistoricus. Wat verandert, is de receptie, van oudheid en oudheidfilm, door filmmaker en publiek: de oudheidfilm zingt zich geheel los van een werkelijke verankering in de (kennis van de) wereld van de oudheid: de ooit vanzelfsprekende ‘klassieke vorming’, waar een negentiende-eeuwse historieschilder, romancier of toneelmaker nog van uitging, is niet meer De oudheidbeelden uit de film worden steeds minder aan andere beelden van de oudheid (bijvoorbeeld die van historici) getoetst: de kloof tussen ‘populaire’ en ‘wetenschappelijke’ beelden van de oudheid groeit

Troy (2004) In het script van David Benioff zijn verschillende hoofdpersonen dood wanneer zij volgens Homeros nog leven, of omgekeerd. Zoals: Menelaos, Agamemnōn, Achilleus, Ajax, Paris, Astuanax

Enkele gevolgen: Geen zelfmoord door Ajax Enkele gevolgen: Geen zelfmoord door Ajax. Geen bezoek aan Menelaos en Helena door Telemachos, zoon van Odysseus – helaas, geen Odyssee boek IV. Geen moord op Agamemnōn door diens vrouw Klytaimnestra en haar minnaar Aigistheus, en geen wraak voor deze moord door Orestes en Elektra -- helaas, geen Oresteia (Aischylos), geen Elektra (Sofokles, Euripides), geen Trojaanse Vrouwen of Andrōmache (Euripides). Vraag: hoe ver kan je gaan in het negeren van een heleboel cultuur? Antwoord: zo ver je wilt. Maar…

Quo vadis Regie: Jerzy Kawalerowicz 2001, Polen Regie: Jerzy Kawalerowicz Naar Henryk Sienkiewicz, Quo vadis, 1896