(POST)INDUSTRIALISME EN LINKSE POLITIEK ALS VERKLARINGEN VAN GELOOF IN LEVEN NA DE DOOD EN GELOOF IN HEMEL EN HEL Een analyse van gegevens voor 31 (post)industriële samenlevingen uit de World Values Survey 1999/2000

HET LAATSTE PANEEL VAN EEN VIERLUIK OVER GODSBEELDEN EN OORSPRONGVERHALEN IN VOORINDUSTRIËLE SAMENLEVINGEN EN GODSBEELDEN EN EINDVERHALEN IN (POST)INDUSTRIËLE SAMENLEVINGEN NIENKE MOOR, ARIANA NEED, WOUT ULTEE LEIDEN, DAG VAN DE GODSDIENSTSOCIOLOGIE 28 MEI 2010

EEN PROEVE VAN GODSDIENSTSOCIOLOGIE EN ALGEMENE SOCIOLOGIE LENSKI 1970: ECOLOGISCH EVOLUTIONISME ALS ALGEMENE THEORIE SAMENLEVINGEN BESCHIKKEN OVER TECHNOLOGIEËN, VOORAL KENNIS OVER BENUTTING VAN DE OMGEVING VOOR HET OVERLEVEN EN ZE HEBBEN IDEOLOGIEËN, ZOALS GODSDIENSTEN, DIE GEBRUIK VAN DIE KENNIS RECHTVAARDIGEN EN WAARDEN EN NORMEN ONDERSTEUNEN

ECOLOGISCH EVOLUTIONISME EN MAATSCHAPPELIJKE ONGELIJKHEID ALS EEN HOOFDVRAAG VAN DE SOCIOLOGIE ULTEE, ARTS & FLAP 1992 HOE HOGER HET TECHNOLOGISCH PEIL VAN EEN SAMENLEVING, DES TE GROTER DE ONGELIJKHEDEN HOE ACTIVISTISCHER DE IDEOLOGIE VAN EEN SAMENLEVING, DES TE KLEINER DE ONGELIJKHEDEN

ECOLOGISCH EVOLUTIONISME LEIDT VOOR DE GODSDIENSTSOCIOLOGIE TOT EEN PROBLEEMVERSCHUIVING VAN: WAAROM HEEFT ELKE SAMENLEVING ÉÉN OF ANDERE GODSDIENST? NAAR: WAAROM VERSCHILLEN SAMENLEVINGEN IN GODSBEELDEN? (ER KOMEN NOG TWEE PROBLEEMVERSCHUIVINGEN)

GOD IN EEN BEKEND OORSPRONGVERHAAL MICHELANGELO, VATICAAN, SIXTIJNSE KAPEL, DETAIL JUDAÏSME, KATHOLICISME, PROTESTANTISME: GOD VORMDE KLEI NAAR ZIJN EIGEN AANGEZICHT, BLIES DE VORM LEVEN EN DE MENS WAS DAAR

VIER SOORTEN GODSBEELDEN VOLGENS LENSKI, HUMAN SOCIETIES, FIRST EDITION 1970, PAGE 134, BERUSTEND OP MURDOCKS ETNOGRAFISCH ATLAS

BESTAANSWIJZEN: JAGEN EN VERZAMELEN EENVOUDIGE TUINBOUW ONTWIKKELDE TUINBOUW AKKERBOUW INDUSTRIE EVOLUTIONAIRE ZIJPADEN: VISSERIJ ZEEVAART VEEHOUDERIJ

EVOLUTIONAIRE GODSDIENSTSOCIOLOGIE OP HET MACRONIVEAU: ALS DE BESTAANSWIJZE VAN EEN SAMENLEVING MEER INGRIJPEN IN DE NATUUR BEHELST, IS DE KANS GROTER OP HET IDEE DAT ÉÉN GOD HET SAMENLEVEN STUURT EVOLUTIONAIRE GODSDIENSTSOCIOLOGIE OP MET MICRONIVEAU: IDEEËN OVER OORSPRONG EN EINDE DER WERELD ALS EEN BIJPRODUCT VAN DE MENSELIJKE TENDENS OM IN ANALOGIEËN TE REDENEREN

HEDENDAAGSE EVOLUTIONAIRE BIOLOGIE: PINKER 1991 DENKEN IN ANALOGIEËN EN ANTROPOMORFISME ALS UNIVERSALIA WILSON 2002 MISKENT REDENEREN IN ANALOGIEËN ALS TEGENGAS VOOR BLINDE VARIATIE DAWKINS 2006 HET WAANBEELD VAN EEN WELDADIGE EN ALMACHTIGE GOD ALS EEN BIJPRODUCT VAN DE TENDENS OM ACHTER ELK GEBEUREN ÉÉN OF ANDER DOEL TE ZIEN

HUME 1757 ANTROPOMORFISME: HET IDEE DAT MENSEN VAN GOD HEBBEN IS HET EVENBEELD VAN HENZELF DURKHEIM 1912 SOCIOCENTRISME : MENSEN KUNNEN ZICH DE WERELD ALLEEN VOORSTELLEN ALS EEN AFBEELDING VAN DE SAMENLEVING WAARIN ZE LEVEN BETER BEGIN BUITEN DE BIOLOGIE

BESTE BEGIN BUITEN DE BIOLOGIE: TOPITSCH 1954 MENSEN BEGRIJPEN HET ONBEKENDE NAAR ANALOGIE MET HET BEKENDE SEKSUELE HANDELINGEN ALS EERSTE BEKENDE - BIOMORFISME TECHNISCHE VONDSTEN ALS TWEEDE BEKENDE - TECHNOMORFISME MAATSCHAPPELIJKE INSTELLINGEN ALS DERDE BEKENDE - SOCIOMORFISME ONBEKENDE: OORSPRONG EN EINDE

LENSKI’S BESTAANSWIJZEN VERBONDEN MET DE TYPEN ANALOGIEËN VAN TOPITSCH : JAGEN BIOMORFISMEGEEN SCHEPPERGOD VISSERIJ BIOMORFISMEGEEN SCHEPPERGOD EENVOUDIGE BIOMORFISMENIET-ACTIEVE SCHEPPERGOD TUINBOUW ONTWIKKELDE TECHNOMORFISMENIET-MORELE SCHEPPERGOD TUINBOUW AKKERBOUW SOCIOMORFISMEMORELE SCHEPPERGOD VEEHOUDERIJ SOCIOMORFISMEMORELE SCHEPPERGOD

MURDOCKS ETNOGRAFISCH ATLAS HEEFT EEN CODE VOOR DE AANWEZIGHEID VAN VOLTIJDSE AMBACHTSLIEDEN - EEN MODEL VOOR TECHNISCHE ANALOGIEËN EN EEN CODE VOOR DE AANWEZIGHEID VAN ÉÉN HEERSER - EEN MODEL VOOR MAATSCHAPPELIJKE ANALOGIEËN

ONTWIKKELDE TUINBOUW GAAT GEPAARD MET VOLTIJDSE AMBACHTEN, LANDBOUW OOK MET HEERSERS IN LOGISTISCHE REGRESSIEMODELLEN WORDT HET EFFECT VAN LANDBOUW OP DE AANWEZIGHEID VAN EEN MORELE SCHEPPERGOD INDIRECT NA TOEVOEGEN VAN EEN MAAT VOOR DE AANWEZIGHEID VAN AMBACHTEN EN EEN MAAT VOOR DE AANWEZIGHEID VAN EEN HEERSER

EEN TWEEDE PROBLEEMVERSCHUIVING IN DE EVOLUTIONAIRE GODSDIENSTSOCIOLOGIE: VAN VRAGEN OVER GODEN DIE SOMS SCHEPPEN NAAR VRAGEN OVER VERHALEN AANGAANDE DE OORSPRONG VAN DE WERELD, DIE SOMS NAAR EEN SCHEPPERGOD VERWIJZEN BRON VOOR OORSPRONGVERHALEN: HUMAN RELATIONS AREA FILE GEVONDEN VOOR 116 VAN MURDOCKS 186 VOOR-INDUSTRIËLE SAMENLEVINGEN

MEER TYPEN EN SUBTYPEN ANALOGIEREDENINGEN ONDERSCHEIDEN BIJ CODEREN OORSPRONGVERHALEN SANDAY 1981 MANNELIJKE EN VROUWELIJKE INVLOEDMODELLEN TOPITSCH 1988 VERWANTSCHAPMODELLEN EN HEERSERMODELLEN COBB 2006 MODELLEN VAN SPONTAAN ONTSTAAN

A society’s subsistence technology Analogies in a society’s creation stories Hunting and gathering – Spontaneous creation analogies, sexual reproduction analogies – Kinship analogies, female influence analogies Fishing – Spontaneous creation analogies, sexual reproduction analogies – Kinship analogies, female influence analogies Simple horticulture – Sexual reproduction analogies – Kinship analogies, female influence analogies Advanced horticulture – Sexual reproduction analogies – Technical analogies – Kinship and ruler analogies, female influence analogies Agriculture – Technical analogies – Ruler analogies, male dominance analogies Herding – Technical analogies – Ruler analogies, male dominance analogies HYPOTHESEN

EERSTE TOETSING AANWEZIGHEID VAN EEN VROUWELIJKE SCHEPPER IN OORSPRONGVERHALEN VOOR 116 VOORINDUSTRIËLE SAMENLEVINGEN NAAR HUN BESTAANSTECHNOLOGIE Percentages (absolute aantallen tussen haakjes) Subsistence technology Female creator present Female creator not present hunting and gathering/fishing 36 (15)64 (27) simple horticulture23 (3)77 (10) advanced horticulture 29 (9)71 (22) agriculture/herding10 ** (3)90 (27)

TWEEDE TOETSING AANWEZIGHEID VAN EEN OUDER-SCHEPPER EN HEERSER- SCHEPPER IN OORSPRONGVERHALEN VOOR 116 VOORINDUSTRIËLE SAMENLEVINGEN NAAR HUN BESTAANSTECHNOLOGIE percentages (absolute aantallen tussen haakjes) Subsistence technology ParentRuler YESNOYESNO hunting and gathering/fishing 41 (17)59 (25)17 (7)83 (35) simple horticulture31 (4)69 (9)8 (1)92 (12) advanced horticulture 26 (8)74 (23)23 (7)77 (24) agriculture/herding13 ** (4)87 (26)23 (7)77 (23)

Subsistence technology Spontaneous creation Sexual reproduction Technical achievement Command yesnoyesnoyesnoyesno hunting and gathering/ fishing 21 (9)79 (33)33 (14)67 (28)33 (14)67 (28)14 (6)86 (36) simple horticulture 23 (3)77 (10)46 (6)54 (7)46 (6)54 (7)39 * (5)61 (8) advanced horticulture 10 + (3)90 (28)32 (10)68 (21)26 (8)74 (23)23 + (7)77 (24) agriculture/ herding 23 (7)77 (23)13 * (4)87 (26)30 (9)70 (21)30 * (9)70 (21) DERDE TOETSING AARD VAN DE OORSPRONG IN OORSPRONGVERHALEN VOOR 116 VOORINDUSTRIËLE SAMENLEVINGEN NAAR HUN BESTAANSTECHNOLOGIE percentages (absolute aantallen tussen haakjes)

SOMS WEERLEGGINGEN VAN HYPOTHESEN MAAR: TECHNISCHE ANALOGIEËN WORDEN GETROKKEN VOOR DE KOMST VAN VOLTIJDSE AMBACHTEN HEERSERANALOGIEËN WORDEN GETROKKEN VOOR HEERSERS STERK ZIJN

NAAST VRAGEN OVER IDEEËN AANGAANDE GOD IN VOOR- INDUSTRIËLE SAMENLEVINGEN TEVENS VRAGEN OVER INDUSTRIALISERING EN SECULARISERING

TWEE OORZAKEN VOOR DE NEERGANG VAN ALOUDE ANALOGIEËN VOLGENS DE EVOLUTIONAIRE GODSDIENSTSOCIOLOGIE MET DE OVERGANG VAN LANDBOUW NAAR INDUSTRIE ALS BESTAANSTECHNOLOGIE BOETEN ANALOGIEËN MET VOORTPLANTING EN AMBACHTEN AAN BELANG IN DEMOCRATISERING ALS IDEOLOGISCHE VERANDERING TAST HEERSERANALOGIEËN AAN

Godsbeeld naar land, European Values Survey ( %) personal godabstract godagnosticatheist N Austria Belgium Denmark Finland France Ireland Italy Netherlands Portugal Spain Sweden Great Britain West-Germany

EUROPEAN VALUES SURVEY 1999/ WESTEUROPESE LANDEN BEVESTIGDE UITSPRAKEN OVER GELOOF IN PERSOONLIJKE / ABSTRACTE GOD EEN BAAN IN DE LANDBOUW EN EEN HOGER PERCENTAGE WERKZAAM IN DE LANDBOUW VERHOGEN DE KANS OP GELOOF IN EEN PERSOONLIJKE GOD EEN HOGERE OPLEIDING VERKLEINT DE KANS OP GELOOF IN EEN PERSOONLIJKE GOD LINKS STEMMEN VERKLEINT DE KANS OP GELOOF IN EEN PERSOONLIJKE GOD STEUN VOOR STERK LEIDER VERGROOT DE KANS OP GELOOF IN EEN PERSOONLIJKE GOD

EEN DERDE PROBLEEMVERSCHUIVING IN DE HEDENDAAGSE GODSDIENSTSOCIOLOGIE DOOR ECOLOGISCH EVOLUTIONISME: VAN VRAGEN OVER GOD NAAR VRAGEN OVER LEVEN NA DE DOOD EN HEMEL EN HEL JEROEN BOSCH, 1510 HET PANEEL OVER DE HEL, DRUILUIK, MADRID, PRADO

WORLD VALUES SURVEY 1999/2000, 31 LANDEN BEVESTIGDE UITSPRAKEN OVER LEVEN NA DE DOOD KANS OP GELOOF IN LEVEN NA DOOD KLEINER ALS MINDER KERKGANG, GEEN LID KERKGENOOTSCHAP GEEN GELOOF IN PERSOONLIJKE GOD BAAN BUITEN DE LANDBOUW, HOGERE OPLEIDING LINKSER, MEER AFKEURING STERKE LEIDER OPGEGROEID ONDER COMMUNISME OORLOG MEEGEMAAKT GEEN ANDERE CONTEXTEFFECTEN

Godsdienst naar bestaanswijze land (%) akkerbouwIndustriepost- industrieel etasig Elke week kerk ** Geloof in god n.s. Geloof in hemel * Geloof in hel *** Norris & Inglehart 2004, page 57; 74 landen volgens de World Values Surveys

TABEL DOOR NORRIS & INGLEHART NIET GESPELD EFFECT BESTAANSWIJZE OP GELOOF IN GOD GERING EFFECT OP GELOOF IN HEMEL STERKER EFFECT OP GELOOF IN HEL NOG STERKER NORRIS & INGLEHART GAAN AAN DE SLAG MET EEN VRAAG WAAR WEINIG WAAR WEINIG MUZIEK IN ZIT!

GELOOF IN HEMEL EN HEL NAAR BESTAANSWIJZE(%) landbouwIndustriepost-industrieel Geloof in hemel én hel Geloof in hemel, niet in hel Geloof in hel, niet in hemel Geen geloof in hemel, geen in hel N WORLD VALUES SURVEY , 74 landen, eigen berekeningen ER ZIJN NAUWELIJKS MENSEN DIE WEL IN DE HEL GELOVEN, MAAR NIET IN DE HEMEL

ALS GODSDIENST BELONINGEN BELOOFT IN LEVEN NA DE DOOD, WAAROM ONTSTOND DAN OOIT IDEE DAT GOD MENSEN SOMS STRAFT DOOR ZE NAAR DE HEL TE STUREN? TOPITSCH : ALS HET ONBEKENDE OP HET BEKENDE LIJKT, EN ALS MET DEMOCRATISERING EN INDUSTRALISERING MATERIËLE ONZEKERHEID AFNEEMT, NEEMT GELOOF IN HEL MEER AF DAN GELOOF IN HEMEL

WORLD VALUES SURVEY 1999/2000, 31 LANDEN BEVESTIGDE UITSPRAKEN OVER GELOOF IN HEMEL ÉN HEL VERSUS GELOOF IN ALLEEN HEMEL KANS OP GELOOF IN H+H KLEINER ALS MINDER KERKGANG, GEEN LID KERKGENOOTSCHAP GEEN GELOOF IN PERSOONLIJKE GOD BAAN BUITEN DE LANDBOUW, HOGERE OPLEIDING LINKSER, MEER AFKEURING STERKE LEIDER OPGEGROEID ONDER COMMUNISME OORLOG MEEGEMAAKT LAGER PERCENTAGE WERKZAAM IN DE LANDBOUW

MOGELIJKE GODSDIENSTIGE IDEEËN: ER BESTAAT EEN MORELE SCHEPPERGOD GOD SCHIEP EENS DE WERELD ER BESTAAT EEN PERSOONLIJKE GOD ER IS LEVEN NA DE DOOD ER BESTAAT EEN HEMEL ER BESTAAT EEN HEL EEN CENTRAAL IDEE WORDT ALS LAATSTE OPGEGEVEN

VERVOLGVRAAG: HEBBEN FACTOREN ALS DEMOCRATISERING EN INDUSTRIALISERING EEN KLEINER EFFECT OP DE MEER CENTRALE IDEEËN VAN EEN GODSDIENST?