Prairiebeplanting ‘een evenwichtige, natuurlijk ogende en arbeidsextensieve aanplant met een hoge esthetische waarde’ 13 december 2012 Maarten Vansteenhuyse

Inhoudstafel Waarom ‘prairieplanten’ toepassen? Wat is een prairie? Wat zijn prairieplanten Voor- en nadelen Voorbeelden prairieplanten Opbouw border Onderhoud Voorbeeldprojecten / praktijkvoorbeelden

Bloemenrijk grasland naturalistische tuin en/of ecologische tuin. natuurlijke tuin = voortvloeiing uit het bestaande, omringende landschap of herinterpretatie van een verdwenen landschap. 3

Mixed border formele tuin en/of klassieke vaste plantenborder veel ‘uitheems’ plantmateriaal. continue veredeling voor grotere en fellere bloemen, herfstkleur, vrucht, uniform plantmateriaal,… 4

Prairietuin naturalistische tuin veel ‘uitheems’ plantmateriaal. continue veredeling voor sterke planten, lange bloeitijd, natuurlijk uitzicht,… uitheemse soorten, vaak uit N-Amerika uit de prairie zijn zeker niet nieuw in Europese tuinen. 5

Natuur en tuinen vandaag = planten met een natuurlijk karakter toegepast in door de natuur geïnspireerde beplantingsplannen.

Wat is een prairie Het bekendste prairiegebied is de Great Plains, een vlakte ten oosten van de Rocky Mountains. Vroeger bestond het uit duizenden ha grasvlaktes. Vandaag rest slechts nog een fractie (1%) van de oorspronkelijk oppervlakte.

Wat is een prairie Prairies bestaan uit : hooggrasprairies en laaggrasprairies op zowel droge als natte bodems. Oorspronkelijke prairies bestaan het merendeel uit grasachtigen, zeggesoorten en vaste planten met een klein aandeel bol- en knolgewassen. 8

Wat is een prairie In Amerika = tuinieren met prairieplanten, het toepassen van inheemse planten ↔ In Europa = dit ‘uitheems’ plantmateriaal. Men kent er naast de toepassing in private tuinen ook organisaties én universiteiten die zich specifiek bezighouden met het herstel van de oorspronkelijke prairies. Prairies brandden vaak af op natuurlijke wijze door blikseminslagen of ze werden in brand gestoken. Door diepe wortels waren de meeste planten droogte- en hittebestendig. Sommige grassen uit de hooggrasprairie, bereiken een diepte van 5 - 7 meter.

Wat is een prairie Vele prairieplanten die oorspronkelijk uit N-Amerika komen zijn echter al vele jaren in gebruik in Europa. Vooral de prairieplanten uit de hooggrasprairie voelen zich hier goed op de rijke, vochtige bodems in ons klimaat.

Wat zijn prairieplanten Botanisch gezien bestaan planten uit een groep ‘warm season’ en een groep ‘cold season’ planten.

Wat zijn prairieplanten ‘Cool season’ planten (= gematigde planten) ontwikkeling = snelst in de lente en vroege zomer wanneer koude nachten volgen op warme dagen. bij bodem-C° vanaf 4 a 7 C° en dag-C° tussen 18 en 23 C° komen de planten tot ontwikkeling. groeipiek in het eerste groeijaar 12

Wat zijn prairieplanten ‘Warm season’ planten, vormen dikke aaneengesloten ‘plaggen’ ontwikkeling = snelst tijdens de zomer wanneer warme nachten volgen op hete dagen beginnen pas volop te groeien wanneer de bodem-C° boven de 15 a 18 C° uitstijgt. ze groeien het best bij een dag-C° tussen 24 en 27 C° groeipiek pas na 3 a 5 jaar

tijdstip van groei / bloei HOOGGRASPRAIRIE LAAGGRASPRAIRIE habitus / vorm WARM SEASON COLD SEASON tijdstip van groei / bloei droog nat

Voordelen ecologisch waardevol en inpasbaar in de ‘natuurlijke tuin’ Een prairie bezit verschillende lagen (bodembedekkers, maaiveld, planten en struiken) die zeer bepalend en attractief zijn voor zoogdieren, vogels, insecten, reptielen en amfibieën winterbeeld door o.a.extra inbreng van siergrassen, aanwezigheid van zaaddozen,… onderhoudsvriendelijk en pesticidenvrij geen bodemverbetering en meststoffen nodig geen begieting nodig. Prairieplanten (grassen en vaste planten) hebben een diep wortelgestel naargelang de regenval en zijn droogtebestendig. Daarenboven houden ze met hun diep wortelgestel de bodem zeer goed vast. 15

Nadelen kostprijs ligt bij de aanplant hoger dan een klassieke border. (extra inbreng siergrassen, bloembollen, grotere plantdichtheid,...) extra lentebloei gebeurt door inbreng van bloembollen. verkiezen steeds volle zon. Oost, west en zuidgerichte tuinen zijn mogelijk. Voor noordgerichte gronden is de toepassing van prairieplanten niet mogelijk. 16

‘Warm Season’ planten Ratibida pinnata (Asteraceae), hoogte 175cm, bloei juli – september, kleur geel, vlinderplant, invasief ?, Ratibida pinnata ‘Birgit’ Zon – halfschaduw, frisse bodem, kalkrijk

‘Warm Season’ planten Phlox (C) Liatris (W) Aster (W) Trycyrtis Panicum (W) … Solidago ‘Loysder Crown’ (Asteraceae), hoogte 120cm, bloei augustus - oktober, kleur geel Zon – halfschaduw, droge - frisse bodem

‘Warm Season’ planten Vernonia crinita (Asteraceae), hoogte 200cm, Aster (W) Eupatorium (W) Helianthus (W) Calamintha Molinia … Vernonia crinita (Asteraceae), hoogte 200cm, bloei september - november, kleur purper – violet Vernonia crinita ‘Alba’, Vernonia gigantea Zon – halfschaduw, frisse bodem

‘Warm Season’ planten Verbena (W) … Bouteloua gracilis (Poaceae), hoogte 80cm, bloei juni - oktober, kleur groen - bruin Zon – halfschaduw, frisse bodem

‘Warm Season’ planten Sporobolus (W) Pastinaca … Liatris pycnostachya (Poaceae), hoogte 80cm, bloei juli - september, kleur purper, Liatris spicata ‘Alba’ Zon – halfschaduw, neutrale tuinbodem 21

‘Warm Season’ planten Echinacea (W) Rudbeckia (W) … Sporobolus heterolepis (Poaceae), hoogte 80cm, bloei augustus - oktober, kleur groen - bruin Zon – halfschaduw, goede tuinbodem

‘Warm Season’ planten Sedum Clematis recta Kalimeris ‘Madiva’ (Asteraceae), hoogte 90cm, bloei juli - oktober, kleur lichtlila naar wit, Kalimeris mongolica Zon, goede tuinbodem 23

‘Warm Season’ planten Eryngium yuccifolium (Apiaceae), Echinacea ‘Alba’ Liatris (W) Agastache (W) … Eryngium yuccifolium (Apiaceae), hoogte 120cm, bloei juli - september, kleur groen-wit Zon, goede tuinbodem, droog 24

‘Cool Season’ planten Allium (C) Liatris (W) Veronicastrum (C) Knautia … Amsonia tabernaemontana (Apocynaceae), hoogte 100cm, bloei juni - juli, kleur paars, Amsonia hubrichtii Zon, goede tuinbodem

‘Cool Season’ planten Eryngium (C) Lupinus (C) … Baptisia australis (Fabaceae), hoogte 150cm, bloei juli - augustus, kleur blauw, B. alba ‘Pendula’, B. ‘Purple Smoke’ Zon, frisse bodem

‘Cool Season’ planten Sisyrinchium striatum (Iridaceae), hoogte 50cm, bloei mei - juni, kleur zwavelgeel Zon, droge bodem, wintergroen

‘Cool Season’ planten Phlox (C) Echinacea (W) … Thermopsis lanceolata (Fabaceae), hoogte 75cm, bloei juni - juli, kleur geel Zon - halfschaduw, goede tuinbodem

‘Cool Season’ planten Camassia (C) … Melica ciliata (Poaceae), hoogte 50cm, bloei mei - juni, kleur grijs - groen Zon, goede tuinbodem

‘Cool Season’ planten Aquilegia Persicaria Allium (Alliaceae), hoogte variabel, bloei mei - juli, Zon, goede tuinbodem 30

Opbouw van de border vertrek van onkruidvrij maaiveld ↔ bloemenweiden en bloemenrijke graslanden waar vertrokken wordt vanuit een bestaand grasland in principe geen compost. Planten worden gekozen om te groeien volgens de bodemsoort aanplanting in de lente is goed voor het vermeerderen van grassen (scheuren) Aanplanting in de winter vormt geen probleem voor containerplanten borders opgebouwd met prairieplanten verkiezen een zonnige standplaats; competitie met boomwortels dient vermeden te worden

Opbouw van de border inzaaien = lagere slaagkans en het feit dat men pas na een vijftal jaar het beoogde effect zal bereiken. Planten = effect reeds in het eerste groeiseizoen duidelijk. in kunstmatig aangelegde prairietuinen bestaat het assortiment uit: 10% grassenfamilie 25% Aster familie (Asteraceae) 15% bonen familie (Fabaceae) 5% rozen, munt, salie, lelie, ... binnen een natuurlijke prairiebeplanting heerst er een sterke natuurlijke concurrentiestrijd. Hierdoor zijn het vooral de verticaal groeiende planten die best tot ontwikkeling komen. We kunnen uitgaan van een plantdichtheid tussen de 6-9 planten/m².

Opbouw van de border wolken - drifts de aanplant in drifts of wolken = +/- natuurlijke verschijningsvorm. = een klein aantal grassoorten (4/5 soorten) in grote hoeveelheden + groot aantal vaste planten (10/20) maar in kleine hoeveelheden per soort. in natuurlijke groeiomstandigheden = alles gemengd

Opbouw van de border B. blokken repetitief karakter = gemakkelijke toepassing eenvoudige aanplanting d.m.v. uitzetten van een raster waarbinnen de plantvakken opgevuld worden. C. conclusie drifts/wolken of vakjes/blokken. herhaling = goede leidraad. verticale opbouw van de border blijft belangrijk.

Opbouw van de border Structuurplanten (5-10%) Vb Eupatorium / Sporobolus / ... Aspectplanten (45-50%) Vb Echinacea / Rudbeckia / Solidago / ... Begeleidplanten (40-45%) Vb Liatris / Salvia / Amsonia / Origanum / ... Pendelplanten (5%) Vb Ratibida / Verbena / Verbascum / Achillea / ... Strooiplanten (surplus) Vb Allium / Oenothera /

Onderhoud Eerste jaar wieden frequent (2-3 weken) (het eerste groeijaar voorzien prairieplanten 2/3 van hun groei in hun wortelsysteem. De maximale groei kan het eerste jaar achterwege blijven. Onderhoud en bestrijden van onkruid in dit eerste groeijaar van cruciaal belang.) 1 maaibeurt / afbranden (Maaien is aangewezen bij kleine siertuinen, afbranden bezorgt nutriënten aan de bodem, het moet gebeuren nadat de zaden zijn gevallen of voor de vroege lente, het opkomen van de bloembollen) Tweede jaar wieden frequent (2-3 weken) (idem) Daarop volgend wieden sporadisch

Onderhoud Aanplanten van de prairieborder zonder bedekking van de bodem heeft dezelfde nadelen als een klassieke vaste plantenborder. Onkruid schiet massaal op, het onderhoud verhoogt prairiebeplanting heeft langere levensduur er wordt niet elk jaar verjongd, bijgeplant en gescheurd de bodem bijkomend bedekken met een inert materiaal kan dit stimuleren

Onderhoud Inert materiaal is vaak prijzig, maar wordt terugverdiend door een vermindering van het onderhoud. Lava- kalk- of granietgesteente Ze geven ‘s nachts de warmte af Mineralen uit het gesteente worden afgegeven, planten gebruiken de voedingsstoffen Verdichting wordt tegengegaan bij intensieve betreding 38

Onderhoud siergrint – lavagesteente – natuursteen wit – geel – oranje – rood – bruin – groen – beige – grijs – bont – zwart kalksteen (comblanchien) – lava - basalt – dolomiet – mijnsteen – kalkzandsteen (Jura) - kwarts (lahn) – rolgrind (mignonette) – silex kaliber – 3-5mm – 5-8mm – 8-16mm

Praktijkvoorbeelden Millenium Park (publiek park) Piet Oudolf Hermannshof (onderzoekscentrum) Jan Spruyt (vaste plantenkwekerij – rotonde Anzegem) Montreal (publiek domein) LBBW Diegem (kantoorgebouw) Roularta Roeselare (grens publiek en privaat domein) Chris Ghyselen & Henri Claeys) Herfstborder park Beervelde The High Line New York Piet Oudolf Battery Park New York Piet Oudolf

Lurie Garden – Millenium Park Chicago Stadstuin van 1 hectare - centrum van Chicago - ontworpen door Gustafson Guthrie Nichol Ltd, Piet Oudolf en Robert Israel. 26.000 stuks vaste planten - 250 soorten - hoogtepunt tss. juni en oktober 60% van het plantenbestand is inheems uit de staat Illinois (Chicago). Twee gescheiden kleurzones - één met felle, contrasterende bloemkleuren, de andere opgebouwd uit matte kleuren. Eén grote daktuin met een substraatlaag voldoende om er de vaste planten + kleine bomen te laten groeien. Er onder ligt een spoorwegemplacement en parkeergarages.

Lurie Garden – Millenium Park Chicago Hoogtepunten: Lente: Allium christophii (sierui), Paeonia lactiflora (pioen), Salvia pratensis (salie),... Zomer: Digitalis ferruginea (vingerhoedskruid), Echinacea pallida (zonnehoed), Liatris spicata (lampenpoetser),... Herfst / winter: Eryngium yuccifolium (kruisdistel), Panicum virgatum (vingergras), Tricyrtis formosana (padlelie),... 42

Hermannshof in het duitse Weinheim - observatie door Cassian Schmidt (1500m² - 350variëteiten) sinds 2002 nieuwe tendensen in natuurlijke beplantingsschema’s. geïnspireerd op plantenassociaties in de natuur. + esthetische dimensie aan toegevoegd. deze aandacht voor kleur en vorm is van even groot belang als het ecologische aspect.

Hermannshof De doelstellingen van de research is drieledig, namelijk: Het observeren van de onderlinge competitie tussen planten gerelateerd aan de bodemcondities. Het creëren van esthetische plantcombinaties door harmonie en contrast in kleur en structuur te zoeken. Bevorderen van permanente plantengemeenschappen die weinig onderhoud vergen en een hoge attractieve waarde hebben. 44

Hermannshof het onderzoeksprogramma op de N_Amerikaanse prairiebeplanting wil antwoorden formuleren over: groeiomstandigheden – onderhoud – groeikracht – esthetische kwaliteiten in Midden Europese groeiomstandigheden - cultivars (cultuurvormen) die de natuurlijke proporties en de elegantie van de wilde ouders hebben kunnen behouden, worden toegelaten.

Jan Spruyt prairie van Jan Spruyt bevat naar verhouding meer vaste planten dan de natuurlijke biotoop in Noord-Amerika. vele planten worden reeds lang op de kwekerij aangeboden + minder bekende soorten zoals Andropogon, Schizachyrium en Ratibida. de promotie van de prairiebeplanting in het openbaar groen is een streefdoel en gemakkelijk toepasbaar.

LBBW Diegem de ‘kantoortuin’ bestond vroeger uit gras en een parking > heraanleg schaduwwerking van het gebouw is een bijkomende opgave binnen het beplantingsconcept. binnen het kleurenspectrum zowel in de schaduw als de volle zon bloei te voorzien. kleurvakjes vertegenwoordigen 6 a 10 planten van dezelfde soort. enkele ‘drifts’ zijn te herkennen; ze gaan van rood-paarse tinten vooraan in de zon naar groen-wit achteraan in de schaduw.

Bronvermelding www.vasteplant.be www.upress.umn.edu www.midwestprairies.com http://www.michigandnr.com/publications/pdfs/huntingwildlifehabitat/Landowners_Guide/Habitat_Mgmt/Grassland/Warm_Grass.htm http://www.shef.ac.uk/landscape/staff_minisites/james/research/past/establishment_by_sowing/prairie_grasses.htm http://plantpost.blogspot.com/2007/10/natuurlijk-ontwerpen-met-vaste-planten.html www.thehighline.org http://www.extension.umn.edu/distribution/horticulture/DG6748.html Prairietuinen, Laurence Machiels, stichting Kunstboek www.botanischergarten.uni-frankfurt.de www.sichtungsgarten-hermannshof.de www.millenniumpark.org/artandarchitecture/lurie_garden.html www.oudolf.com www.epimedium.be www.hetwilgenbroek.be Gardens Illustrated