De maatschappelijke impact van crisis BT thema ochtend 31 maart

OPBOUW CRISIS & DE MENS CRISIS & MAATSCHAPPIJ WAARHEID & COMMUNICATIE CONCLUSIES

WE BEGINNEN MET EEN OEFENING Dit zijn zinnen uit een folder over crisisbeheersing. GEEF KRITIEK DE MAATSCHAPPELIJKE BEELDVORMING VORMT DE CONTEXT WAARBINNEN EEN INCIDENT PLAATSVINDT ALS DE ONRUST EN ONLUSTGEVOELENS NIET TIJDIG WORDEN OMGEBOGEN LIGT EEN BESTUURLIJKE CRISIS IN HET VERSCHIET IN HAAR ROL ALS BEHANDELAAR MOET DE OVERHEID OPTREDEN MAAR TEGELIJKERTIJD GEDOGEN

Deel 1 CRISIS & DE MENS Waarom er in een crisis byzondere dingen gebeuren en Welke dat zijn

Onderzoek naar menselijk gedrag bij rampen NIBRA (2005) Zelfredzaamheid en fysieke veiligheid van burgers [geeft goed overzicht] Gwynn & Galea (2002) slecht 5% van gedrag bij evacuatie is irrationeel. Zie ook Wood (1990) Proulx & Sime (1991) relevante factoren bij ontruimingen Drabek, Thomas (1986) Human System Responses to Disaster: An Inventory of Sociological Findings. London. Springer-Verlag –Boek dat zeer veel onderzoek over rampen etc., op zeer heldere wijze samenvat Weil, (1973) : –1. Crowd panic, that is, headlong and terror-stricken flight, is a very rare occurrence in disasters. –2. Looting is a relatively minor problem in most disasters. –3. There are very few instances of a breakdown in moral codes. –4. Populations which have been struck by a disaster are not a dazed, helpless crowd. –5. Disaster victims are seldom reduced to the level of thinking only of their personal survival. –6. Disaster-stricken people generally do not exhibit outbursts of hysteria, screaming and weeping. –7. Emotional and physical reactions are fairly widespread following a disaster, but they tend to be temporary. –8. There is no clear evidence that disasters produce an increase in neurosis, psychosis and other mental illnesses. However, prolonged stresses may produce or evoke psychological disturbances, especially in predisposed individuals. –9. Children generally do not cause special problems, especially if they are not separated from their parents

Wat is een crisis? Crisis is niet dat er veel kapot gaat, mensenlevens verloren gaan, wetten en normen in het gedrang dreigen te komen, mensen vluchten, et cetera. Dat is gewoon: WERK Crisis is dat het besturende systeem het niet meer aan kan, overzicht verliest en de moed opgeeft. Crisis heeft dus met bestuur te maken, niet met gebeurtenissen Wonderlijk is: Achteraf is er altijd wel te bedenken hoe er gereageerd had moeten worden Dan moet het vooraf ook lukken!

Gevolgen van crisis Omdat onze maatschappij in hoge mate georganiseerd is, is ze zeer gevoelig voor crisis –Alles hangt met alles samen –Er zijn nog maar enkele grootschalig bruikbare energiebronnen (electriciteit, gas, olieproducten, een beetje hout) –Er zitten nog maar weinig overbodigheden in, dus ook weinig speelruimte. [die zit in: redundantie, voorraden, veel personeel, lage productiviteit] –We zijn in vergaande mate gespecialiseerd –Hierdoor zijn de moderne mensen minder flexibel wat het overleven betreft. (Een leven zonder GSM, TV, plastic, auto’s, Albert Heyn, etc. is ondenkbaar) –Weinigen zijn nog op de hoogte van “natuurtechniek”

Subsystemen Een Crisis van enige omvang treft: Logistiek (vrachtwagens, treinverkeer, privé-vervoer, havens, overslag, pijpleidingen) Energievoorziening (electriciteit, gas, tankstations, batterijen) Gezondheidszorg (dokters, paramedici, zieken- en verpleeg- huizen, bejaardenzorg, kinderzorg) Communicatie (telefoon, internet, andere systemen) Semi-publieke instellingen (vliegvelden, stations, kantoren, ministeries, justitiële instellingen) Financiële en verzekeringsinstellingen Overheid (landelijk, provinciaal, plaatselijk) En zeker ook: Het crisismanagement systeem zelf

EEN CRISIS IS MENSENWERK CRISES HANGEN NAUW SAMEN MET BETROKKENHEID VAN MENSEN –DIT ZOWEL VAN DE MENSEN DIE HET SOCIALE SYSTEEM VORMEN, ALS VAN DE MENSEN DIE HET CRISISBEHEERSINGS SYSTEEM VORMEN CRISES WORDEN IN STAND GEHOUDEN DOOR MENSEN –DIT ZOWEL DOOR DE MENSEN DIE HET SOCIALE SYSTEEM VORMEN, ALS DOOR DE MENSEN DIE HET CRISISBEHEERSINGS SYSTEEM VORMEN CRISES WORDEN OPGELOST DOOR MENSEN –DIT ZOWEL DOOR DE MENSEN DIE HET SOCIALE SYSTEEM VORMEN, ALS DOOR DE MENSEN DIE HET CRISISBEHEERSINGS SYSTEEM VORMEN Lessen uit de psychologie zijn daarom niet onbelangrijk

© 2006 JP van de Sande RuG De mens reist langs twee sporen NATUUR Voortplanting Kinderzorg Erbij horen Verkennen Status Agressie Communicatie Eten/Drinken Voorraad maken Territorium maken Jagen Bouwen Ruilen Lichaamsverzorging Uitrusten Migratie Spel CULTUUR RELATIES EN OPVOEDING MANIEREN VAN SAMENLEVEN (bv. Organisatietypen of Stad vs platteland) IDEALEN, WAARDEN, WAARDERINGEN HELDEN, VERHALEN, SPROOKJES REGERING, POLITIEK SYSTEEM, RECHTSPRAAK REGELS, NORMEN, GEWOONTES, FOLKLORE WETENSCHAP, GODSDIENST, FILOSOFIE OORLOGVOERING, VESTINGBOUW TAAL, POËZIE, ROMANS ETEN, DRINKEN, GENIETEN, FESTIVALS TECHNIEK, GENEESMIDDELEN, APPARATEN, WAPENS KUNST, GEBOUWEN, SIERADEN HANDEL, BANKWEZEN KLEDING, COSMETICA, BADEN VERHOUDINGEN MET ANDERE GROEPEN MENSEN, VACANTIE SPELLETJES,SCHAKEN, GAMING, SPORT

Een crisis is een systeem Een systeem is een organisatie met sturing en producten Kenmerkend voor systemen is dat ze bij uitstek gehoorzamen aan de wet van Murphy Deze luidt: als er iets vout kan gaan, gebeurdt dat ook We moeten dus streven naar systemen waarin niets fout kan gaan. Dat gaat zeker niet lukken door grote, ingewikkelde en strakke organisaties te creëren Een eenvoudige oplossing zou zijn om niets te verwachten en geen doelen of beleid te hebben Dit lijkt nogal onrealistisch. We moeten dus de capaciteit om fouten op te vangen maximaliseren, zonder verwachtingen, doelen en beleid af te schaffen: Flexibiliteit ofwel resilience Resilience wordt sterk bevorderd door zelfsturende groepen Zie ook:

CRISISLEIDERSCHAP Crisis: Ernstige verstoring van normale gang van zaken en organisatievormen. Per definitie niet goed voorbereid Gevolg: Nieuwe normen en organisatievormen zijn nodig. Ieder doet wat hem goed dunkt. Dit resulteert meestal in CHAOS. In crisis is richting nodig en elke richting is beter dan geen. In crisis zoeken mensen daarom naar leiderschap: voorwaarde voor EEN richting Leider moet geschikt zijn voor identificatie: Vertrouwen! Als leider als ‘een van ons’ en dus als sterk, betrouwbaar en eerlijk wordt gezien, is hij effectief tegen geruchten In crisis onmogelijk om snel juiste info te krijgen, daarom wordt informatie van leider die ‘een van ons’ is, geloofd

Charismatisch leiderschap. Freud’s visie (1921) Basisidee –Mens heeft ingeboren sociale mechanismen –Deze komen helder tot uiting in de “oerhorde” –Moderne groepen vertonen nog vele kenmerken van oerhorde Uitgangseisen –Leider heeft of verwerft bijzondere competenties in woord en daad en fascinatie met idee –Leider heeft Narcistische persoonlijkheid –Leider heeft voor alle onderschikten persoonlijke belangstelling –Leider is minder geïnteresseerd in omgang met hogeren of gelijken Ontwikkeling –Op grond van zijn competenties verwerft leider crediet –Leider heeft door Narcisme grote behoefte aan zelfbevestiging –Crediet wordt door leider gezien als steun voor narcistische keuze –Volgers merken dat hun steun de leider sterker maakt –Volgers beginnen zich door libidineuze mechanismen te identificeren met leider –Deze identificatie bevestigt narcistische keuze verder Gevolgen: –Door identificatie wordt wens leider als eigen wens gevoeld –Leider wordt steeds sterker –Elke volger heeft idee van persoonlijke band met leider

Enkele narcisten

Deel 2 CRISIS & MAATSCHAPPIJ Welke maatschapijvormen er zijn en Hoe die op crisis reageren

© 2006 JP van de Sande RuG De samenleving kent ook twee sporen NATUUR Niets dierlijks is ons vreemd Instincten en emoties Hedonisme Langzame ontwikkeling Samenleving: Gemeinschaft Behoefte aan erbij horen Groepsdoelen Plicht; Eer; Traditie Conservatief; Stabiliteit Religie; Magie Strong ties Specifieke reacties op crisis Sociale steun zoeken/geven Toename cohesie KT:Strijd zoeken met vijand LT:Acceptatie van lot CULTUUR Ratio beïnvloedt gedrag Normen & Waarden Kosten-Baten analyse Snelle planning Samenleving: Gesellschaft Behoefte aan vrijheid Individualistische doelen Vrijheid; Geld; Vernieuwing Progressief; Schijnverandering Ideologie; Techniek Weak ties Specifieke reacties op crisis Steun professional zoeken Toename isolement KT:Zoeken rationele oplossing LT:Verzet tegen lot

VRIEND VIJAND ONTKOOMBAAR ONONTKOOMBAAR DOELGERICHT SPEELS Drie dimensies, acht soorten incidenten

Verschuivende interpretaties Vriend-vijand –Overheid kan sterker als vijand gezien worden –Dan: versterking cohesiviteit bij anderen –Coalities tegen overheid infrequent Speels-Serieus –Katjesspel kan serieus conflict worden –Serieuze mensen dienen serieus behandeld Ontkoombaar-Onontkoombaar –Situatie met speelruimte kan plotseling dwingend worden –Hoge dwingendheid: desperate maatregelen of bevriezing

De wet van Pleuris P = VRM² P= pleuris-sterkte V= verwijtbaarheid R= relevantie M= mediageniekheid

INDEXEN VOOR VERWIJTBAARHEID Is er een persoon of instantie die de schuld kan krijgen? Bezit deze ook formele verantwoordelijkheid? Is deze verantwoordelijkheid juridisch te onderbouwen? Hebben verantwoordelijken een persoonlijk belang? Hebben verantwoordelijken Idiosyncratisch crediet (draagvlak) Is er door verantwoordelijken in het verborgene gehandeld? Houdt men nog steeds dingen achter? Was gebeurtenis voorzienbaar? Is zoiets al eens eerder gebeurd? Is er achteraf een betere oplossing denkbaar?

PROBLEEMOPLOSSEN voor crisismanagers

INDEXEN VOOR RELEVANTIE Sluit gebeurtenis aan op belangrijke ontwikkelingen? Tast de gebeurtenis de belangen van mensen aan? Is gebeurtenis symbolisch voor andere zaken? Toont de gebeurtenis inherente fouten in organisatie? In hoeverre is er maatschappelijke onrust waar gebeurtenis op aansluit? Tast gebeurtenis vertrouwen van burger aan? Leidt gebeurtenis tot ontstaan van een vijandbeeld? Wat zijn kosten die met gebeurtenis samenhangen? Hoe groot is geografische en psychologische afstand?

INDEXEN VOOR MEDIAGENIEKHEID Hebben de verantwoordelijken een hoge positie? Hebben de verantwoordelijken eerder fouten gemaakt? Ernst van gevolgen: hoeveel slachtoffers en schade? Zijn er saillante details die beklijven kunnen? Mogelijkheden tot identificatie? Mooie plaatjes met symboolfunctie? Is het probleem op begrijpelijke wijze uit te leggen? Is er überhaupt informatie te krijgen (foto’s, interviews, toegang terrein) Worden de media door andere hypes gedomineerd?

Deel 3 WAARHEID & COMMUNICATIE Waarom er zoveel meningen over alles zijn En Waarom men in een crisis het snel eens is

© 2006 JP van de Sande RuG Wat is waarheid? Twee visies Immanuel Kant: waarheid bestaat wel (das Ding an sich), maar we kunnen hem niet kennen Daarom zijn vele verschillende meningen over één zaak mogelijk Daarom is zorgvuldige toetsing van meningen nodig Wetenschap reduceert chaos maar lost niet op Thomas: Things that people believe to be real, are real in their consequences Waarheid is daarom een te abstract begrip Waarheid is eerder een waarde dan een feit Feiten kunnen dus meer of minder waar gevonden worden De verwachte consequenties spelen hierbij een grote rol 2 dimensies beinvloeden waarheids-gevoel sterk: Angsten en Wensen

© 2006 JP van de Sande RuG Twee manieren van denken

communicatie Communicatie is overbrengen van informatie Grootste deel normale communicatie betreft “IK” Informatie kan van alles zijn: –Emoties: stemming, verdriet, woede, vreugde –Concepten: feiten, data, opinies, analyses –Regels: Normen, beloning of straf, calibrering, mode Communicatie vindt in netwerken plaats, dus binnen WIJ In deze netwerken zitten ‘sterren’: Two step flow Deze sterren worden ‘gatekeepers’ genoemd

Verspreiding van informatie: TOEN

Verspreiding van informatie: NU

© 2006 JP van de Sande RuG Door conflict wederzijds vijandbeeld VRIEND VIJAND MENS ROBOT VERZETSSTRIJDER TERRORIST HELD GEK of ROEKELOZE goed slecht dapper laf sterk zwak MAAR GEVAARLIJK taai koppig WIJZIJ

Goed Bezig

CONCLUSIES & AANBEVELINGEN Voor Verschillende groepen Het draait altijd om hetzelfde en het herhaalt zich steeds

© 2006 JP van de Sande RuG Conclusies tav maatschappij De maatschappij is geen geheel en zal dat nooit worden De media zijn geenszins de spreekbuis van de maatschappij Aan een maatschappij valt weinig te sturen Er is belangrijk verschil in korte en lange termijn Media spelen grote rol, maar vnl op korte termijn De samenlevingsvorm van het relevante publiek is belangrijk Maar: De menselijke natuur is nog veel belangrijker

CONCLUSIES OVER CRISIS 1.Een crisis is een systeem waarin de regels niet meer werken 2.Een flexibel, of resilient systeem is in crisissituaties te prefereren 3.Een systeem is flexibeler naarmate de componenten autonomer zijn 4.Een systeem met massale groepen mensen levert zelden grote problemen: zelf organiserend vermogen is groot 5.Maar als problemen ontstaan breekt zeker de pleuris uit 6.Kenmerkend voor een crisis is dat hij onverwacht is en dus om improvisatie vraagt 7.De belangrijkste taak van de leiding ligt vooraf: in het vormgeven van het systeem 8.Maar belangrijk is eigenlijk het inspireren van vertrouwen, zodat improvisatie plaats kan vinden. 9.Het beducht zijn voor het uitbreken van de pleuris is een normale en te respecteren motivatie

Enkele aanbevelingen voor crisismanagers U kunt zich niet op alles voorbereiden Wel kunt u zich voorbereiden op kritiek achteraf Maar: Hoe meer u bezorgd bent voor uw eigen baan, hoe meer die gevaar loopt HOE BETER GEORGANISEERD EEN SYSTEEM IS, HOE KWETSBAARDER VOOR VERSTORINGEN De enigen die echt iets kunnen uitrichten zijn zij die met publiek/tegenpartij in contact zijn CCTV en communicatiemiddelen zijn hiervoor geen vervanging Een crisis is een systeem met fasering, bedenk steeds wat systeem is en in welke fase het is

Enkele aanbevelingen voor bestuurders Huidige maatschappij aanzienlijk softer dan ooit Burgers zijn er aan gewend geraakt dat staat voor alles zorgt (Leviathan) Staatsmacht berust vooral op regels Dan wordt persoonlijke macht zwakker Regels zijn niet aan te spreken, de α wel De α dat bent U Aanvallen door burgers op overheid ontstaan door Wij-Zij gevoel Dat nemen we niet weg door mooie woorden Besturen lijkt op paardrijden: alleen door identificatie lukt het een beetje Dus: Er op uit, zoek de identificatie! Ga kijken!

En tenslotte Als alles faalt, kunt U altijd nog iets nemen