Kinderen en jongeren helpen bij verlies en verdriet Manu Keirse Emeritus hoogleraar Faculteit Geneeskunde KU Leuven

Wat in de kinderjaren het herte boeit en tooit Wat in de kinderjaren het herte boeit en tooit, blijft eeuwig in ‘t geheugen en men vergeet het nooit. Als men ‘t eenvoudig liedje van mijn kindsheid zingt, dan denk ik aan de liefde waarmee ik was omringd. Virginie Loveling

Mijn eerste les over verlies en verdriet De eerste dag in het eerste studiejaar “De hulpmeester van de klas”

Er waren een drie bomen….

Wanneer je blij bent, schouw dan diep in je hart, en je zal zien dat enkel wat je smart gegeven heeft, ook vreugde brengt. Wanneer je verdrietig bent, blik dan opnieuw in je hart, en je zal zien dat je weent om wat je vreugde schonk. Kahlil Gibran

Kinderen verdriet besparen? Niet voor de school maar voor het leven leren wij.

Een groene leerkracht… Wat heb je daaraan als je verdriet bovenkomt in de les van wiskunde of aardrijkskunde en er een gele, een blauwe of een paarse leerkracht voor de klas staat?

Worden ze gezien? Niemand kwam voor Carmen. Aan Willem werd niets gezegd. Alle gesprekken een meter boven mijn hoofd. De meester vluchtte de klas in. Pieter had een witte zakdoek.

Verlies verwerken is rouwarbeid 4 taken 1. werkelijkheid van het verlies onder ogen zien 2. pijn van het verlies ervaren 3. aanpassen aan de nieuwe werkelijkheid 4. opnieuw leren houden van

1. Werkelijkheid onder ogen zien gevoel dat het niet waar is de overledene zien eerste opdracht = erkennen tweede opdracht = verstaan en begrijpen

Helpen bij eerste taak nauwkeurige uitleg uitleg meerdere keren herhalen antwoorden op alle vragen confrontatie met realiteit herhaald laten vertellen

Groeten van overledene meenemen weerstand laten uitspreken voorbereiden op aanblik voorbereiden op reacties van volwassenen concreet gedrag aanmoedigen aandacht voor details warmte en genegenheid

Informeren bij fatale ziekte in gezin ernstig ziek naam ziekte wat zal veranderen hoe zal worden gezorgd niet besmettelijk niemand schuldig

2. Ervaren van de pijn geen weg omheen omzeilen verlengt rouwproces bij alles dat herinnert aan verlies feestdagen zijn pijnlijke momenten

Uitingsvormen van pijn lichamelijke reacties pijnscheuten die komen en gaan boosheid en opstandigheid Schuldgevoelens schaamte

Ik heb geen verdriet. Ik ben verdriet!

Helpen bij tweede taak naam blijven uitspreken confrontatie niet ontlopen belangstellend vragen hoe het gaat op antwoord wachten pijn ervaren in zorgzaam contact gevoelens normaliseren goedkope bemoediging vermijden luisteren hoe het voelt

3. aanpassen aan de nieuwe realiteit verschillend voor elk, als een vingerafdruk meer dan verlies van persoon, maar alles wat die betekende aan contacten en ervaringen bij fatale ziekte verlies van veiligheid in het gezin idealisering

Helpen bij derde taak steeds opnieuw luisteren op verhaal komen in het leven door verhalen over beluisteren wat moeite kost

Wie luistert nog? pestkring gevormd ik kon bij niemand terecht: niet bij ouders,niet bij vrienden, niet bij leraars lerares in grootwarenhuis niemand op afspraakpunt schooldag na uitvaart

4. opnieuw leren houden van komen tot nieuwe verhouding met overledene mag ik nog vreugde beleven? durf ik nog houden van?

Verwerken van verlies is afwerken van de vier taken is niet “vergeten” betekent niet: “over en voorbij” komt terug op kruispunten in het leven als een schaduw

Als een schaduw na vijftig jaar denk ik er nog elke dag aan geen vader om verloofde aan voor te stellen moeder missen bij de geboorte van eerste kind Fabienne in de winkel

Komt terug op kruispunten van het leven Jakob had een B-attest. Laura liep wenend uit de turnles. Ouders van Jurgen kregen een C-attest.

Pieter met de witte zakdoek

Kinderen zijn nog niet opgegroeide volwassenen. Volwassenen zijn groot geworden kinderen.

Wat is anders bij kinderen?(1) persoonlijkheid en denken nog niet ontwikkeld letterlijk nemen capaciteit om gevoelens te verwoorden veiligheid nodig om verdriet te uiten slechts korte tijd met verlies bezig explosieve emoties

Wat is anders bij kinderen?(2) spelen is dagelijkse arbeid beleven verschillende relaties verdriet midden in het leven behoefte te passen in groep van leeftijd lijden onder bescherming van volwassenen verlies van ouder is vaak dubbel verlies

Tieners en adolescenten Noch kinderen, noch volwassenen. Neiging om zich stoer op te stellen. Verdriet = babyachtig. Willen bij de groep van leeftijdsgenoten horen. Spanningsveld tussen afstand en afhankelijkheid. Weerstand om beroep te doen op volwassenen.

Verdriet uit zich in Zich niet kunnen concentreren Niets kunnen onthouden Dalende schoolresultaten Irritatie, boosheid, agressie, moeilijk gedrag Uitgesteld verdriet Maar ook uitbundigheid, en zoveel meer…

Adequate reactie op verdriet van kinderen erkennen dat verdriet bestaat gevoelens ernstig nemen en accepteren troosten is niet zeggen dat ze zich zo niet mogen voelen Niet verwachten dat verdriet in tranen naar buiten komt

Echtscheiding is ook verlies 1/3 van de gezinnen en dus van de kinderen maken het mee.

Scheiding ergst voor kinderen = een mythe 1. opgroeien in een harmonieus gezin 2. een harmonieuze echtscheiding 3. een vechtscheiding 4. ganse jeugd in een conflictueus gezin

Echtscheiding Tijdig informeren Uitleggen waarom Informeren wat er zal veranderen Verschil tussen echtelijke liefde en ouderliefde Toelating boos en verdrietig te zijn Positief beeld van beide ouders bewaren

Wat moet ik zeggen?

Wat hebben zij vanuit hun verdriet te zeggen?

Jongeren leren iets te schrijven. Wat schrijven? Moeder van lerares sterft. Jongeren leren iets te schrijven.

Er bestaan geen recepten over hoe mensen moeten omgaan met verdriet wel sleutels die deuren openen

Sleutels die deuren openen Luisteren Informatie Warmte en genegenheid Herinneringen bewaren

De tijd geneest geen wonden Wel de uiting van het verdriet in een periode van de tijd en de ervaren ondersteuning.

Het graan groeit terwijl de boer slaapt Mijn leraar Latijn nam me af en toe eens 10 minuten apart in de bibliotheek om naar me te luisteren.

Een wiskundeleraar die bij het begin van de les kan zeggen: “Ik heb gisteren mijn oude moeder begraven”, heeft misschien meer mee gegeven dan in een uur wiskunde.

Kinderen voorbereiden op verlies Onderwerp ter sprake brengen. Helpen bezoek te brengen aan zieke. Deelname aan uitvaart. Sterven van lievelingsdier.

Het vertrouwen meegeven dat tranen worden gedroogd, niet voor altijd, maar altijd weer.

Leren over verlies is leren over liefde en geluk Is leren over verbondenheid en solidariteit is werken aan een wereld voor morgen waar meer plaats is voor verbondenheid tussen mensen en wereldvrede dan in de wereld van vandaag.