LICHAAM en GEEST: Het STRESS-SYSTEEM als ‘DRAAISCHIJF’ B LICHAAM en GEEST: Het STRESS-SYSTEEM als ‘DRAAISCHIJF’ B. Van Houdenhove K.U.Leuven

Inleiding Vroeger stond de psychische geneeskunde (de psychiatrie) tegenover de somatische geneeskunde Modern neurowetenschappelijk onderzoek toont aan dat beide aspecten van de geneeskunde veel dichter bij elkaar staan dan vroeger werd gedacht

Het stress-systeem vormt een verbinding tussen psychiatrie en somatische geneeskunde

OUTLINE Stress: een neurobiologisch ‘tweesnijdend zwaard’ De ontwikkeling van het stress-systeem: risico’s en kansen Stress, depressie, en lichamelijke ziekten: een vicieus samenspel Wat kunnen we zelf bijdragen tot een gezonde ‘oude dag’?

1. Stress: een neurobiologisch ‘tweesnijdend zwaard’

Wat is stress ??? stress verwijst naar reële, of gepercipieerde bedreiging van ons fysiek /psychisch evenwicht

We hebben een neurobiologisch stress-systeem dat ons helpt… ...om in evenwicht te blijven ondanks steeds wisselende fysieke en psychische omstandigheden ‘allostasis’ (B.S. McEwen)

Allostasis ‘Gelijkblijven doorheen voortdurende verandering’ ‘Dynamische aanpassing aan steeds wisselende fysische en psychische omstandigheden’

Ons brein bestuurt ons stress-systeem… …via een onderlinge interactie van stresshormonen, neurotransmitters, neuropeptiden, immuuncellen, cytokines…

Belangrijke hersenstructuren van het stress-systeem De amygdala brengt de stress-respons op gang (alarmbel) De hippocampus zorgt vooral voor het afsluiten van de stressrespons het stress-geheugen De prefrontale cortex houdt de stressrepons in toom (hogere mentale functies)

Sleutelhormonen van het stress-systeem Sympathisch (LC-NA) systeem produceert adrenaline / noradrenaline, die zorgen voor de onmiddelijke reactie op bedreiging (vecht/vlucht respons) HPA-as produceert cortisol, die zorgt voor volhouden van de stress-respons (coping)

De stress-respons verloopt in drie fasen…

(1) ‘alarm’ fase : locus coeruleus sympathisch zenuwstelsel amygdala / hippocampus locus coeruleus sympathisch zenuwstelsel adrenaline / noradrenaline: bereiden lichaam voor op ‘vechten of vluchten’

(2) ‘coping’ fase cortisol: houdt ‘brandstof’op peil amygdala / hippocampus hypothalamus- hypofyse- bijnierschors (HPA-as) cortisol: houdt ‘brandstof’op peil om vol te houden

(3) herstel fase amygdala / hippocampus HPA-as feedback cortisol (stopmechanisme) cortisol

Het stress-systeem beschermt, maar kan ook beschadigen… Bij fysieke of mentale druk of belasting… helpt het stress-systeem ons evenwicht te vrijwaren, maar… datzelfde systeem kan zich in bepaalde omstandigheden tegen ons keren ….en ons ziek maken

Allostasis kan omslaan naar ‘allostatische belasting’…

Waarom kan stress ons ziek maken ? ‘hoewel we al eeuwenlang cultuurwezens zijn… reageert ons stressfysiologisch systeem nog steeds alsof we in het oerwoud leven…’ ‘als je elke dag ervaart als een spoedgeval, zal je vroeg of laat de prijs betalen...’ Robert Sapolsky

ons stress-systeem heeft nog steeds een - evolutionair gezien - primitief karakter ons stress-systeem heeft een dwingend karakter (wordt geactiveerd ook al is er geen levensbedreiging) bottom-up circuits (limbisch systeem  hersenschors) zijn sterker ‘bedraad’ dan top-down circuits (hersenschors  limbisch systeem) ons stresssysteem is vooral voorzien op acute (niet op chronische) bedreigingen

Hoe kan het stress-systeem ons ziek maken ? Stress kan pathogene effecten uitoefenen via: psychofysiologische mechanismen (spierhypertonie, sympathische arousal, hyperventilatie, slaapstoornissen…) verstoring van hormonale, immunitaire, en pijncontrole systemen

Voorbeeld van hormonale stress-respons waarbij ‘bescherming’ door cortisol omslaat naar ‘beschadiging’: de zalmen story

Een belangrijk mechanisme van ‘allostatische belasting’… is een te langdurig / te hoog cortisol niveau

Volumeverandering van de hippocampus van chronisch gestresste apen, onder invloed van hoge cortisolniveau‘s pre post Kortere en minder vertakte dentrieten

Ook bij de mens beschadigt teveel of te langdurig cortisol de hippocampus, met als gevolg Minder goed afsluiten van de stressrespons, met meer kans op angst, depressie Geheugenproblemen Lichamelijke nadelige gevolgen van langdurig hoge cortisolniveau’s: verhoogde vatbaarheid voor infecties meer abdominaal vet hartinfarct, diabetes…

In welke omstandigheden is stress het meest ziek-makend ? wanneer chronisch, of te intens hulpeloosheid / hopeloosheid (geen controlegevoel, geen uitzicht op beterschap) gebrek aan familiale/sociale steun (inclusief ‘slechte start in het leven’) gepaard met negatieve levensstijlfactoren

Vicieuze cirkel tussen stress en negatieve levensstijl snoepen roken weinig bewegen Stress alcohol vijandig-heid Weinig slapen workaholisme

Stress ongezonde leefgewoontes, bijvoorbeeld: Snoepen als men zich gefrustreerd voelt Roken om spanning kwijt te raken Alcohol om depressieve gevoelens weg te spoelen Te weinig slapen door te blijven piekeren Passief liggen zappen om problemen te vergeten Werken om te verwerken…

nefaste invloed op het stress-systeem ….maar ook omgekeerd : onevenwichtig eten roken teveel alcohol te weinig slaap te weinig beweging vijandige attitude roofbouw plegen op het lichaam … nefaste invloed op het stress-systeem

Dit alles kan leiden tot… “ Stress- en levensstijlgebonden ziekten “

2. De ontwikkeling van het stress-systeem: risico’s en kansen

De kwaliteit van het ouderlijk gezinsmilieu bepaalt (‘programmeert’) – in samenspel met genetische factoren – de veerkracht en prikkelbaarheid (‘setpoint’) van het zich ontwikkelende stress-systeem van het kind

Dieronderzoek… Ratjes die veel gelikt werden… ...waren later ‘moediger’ (probeerden langer op een drijvend plankje te kruipen) …en ‘slimmer’ (vonden beter hun weg in een doolhof) …en gingen minder vroeg dood …dan hun ‘ongelikte’ soortgenootjes

De mate van gelikt worden … …beïnvloedt de genetische expressie van de cortisol-receptoren op hippocampus die instaan voor afsluiting van stress-respons Meaney MJ, Szyf M. Environmental programming of stress responses through DNA methylation: life at the interface between a dynamic environment and a fixed genome. Dialogues Clin Neurosci. 2005;7:103-23.

Onderzoek bij de mens… Stress-gerelateerde somatische ziekten ? Fysieke/emotionele verwaarlozing of geweld en/of seksueel misbruik leidt tot een hoger risico op angsttoornissen, (waaronder posttraumatische stress-stoornis) depressie cognitieve stoornissen, te wijten aan atrofie van de hippocampus Stress-gerelateerde somatische ziekten ?

Niet alleen postnatale, maar ook prenatale problemen (stress/angst/depressie) bij de moeder …kunnen blijvende sporen kan nalaten in het zich ontwikkelende stress-systeem van het kind

Maternal and fetal cortisol (Gitau et al., 1997) r = 0.58, p<0.01, n=51 200 100 Fetal cortisol (nmol/l) 250 500 750 1000 1250 1500 Maternal cortisol (nmol/l)

“ Een slechte start in het leven… is misschien wel de voornaamste oorzaak van een voortijdige dood” Felitti et al. Relationship of childhood abuse and household dysfunction to many of the leading causes of death in adults. The Adverse Childhood Experiences (ACE) Study. Am J Prev Med 1998; 14: 245-258.

3. Stress, depressie en lichamelijke ziekten …een vicieus samenspel

Depressie is pathofysiologisch gebaseerd op ‘op hol slaan’ van stresshormonen (vooral cortisol) Hierdoor raken de stemmingsregulatiemechanismen in het limbisch systeem, (met neurostransmitters zoals serotonine, noradrenaline en dopamine) uit balans

Ook genetische gevoeligheid speelt mee… Recent werd een polymorfisme in het serotoninetransporter-gen ontdekt dat de kwetsbaarheid voor het depressogene effect van negatieve life events bepaalt twee lange varianten: weinig kwetsbaar twee korte varianten: zeer kwetsbaar lange en korte variant: matig kwetsbaar Caspi A. et al., Science, 2004

Glucocorticoid cascade hypothese (Sapolsky & McEwen) beschadiging hippocampus / prefrontale cortex CRH HPA-as tekortschietende negatieve feedback chronisch verhoogd cortisol

via hoge cortisolspiegels leidt onbehandelde depressie tot nadelige effecten op: hersenfunctie (atrofie van hippocampus en prefrontale cortex) immuunsysteem (infecties, kanker?) metabolisme (buikvet, type 2 diabetes, osteoporose) cardiovasculair systeem (hypertensie, atherosclerose, hartinfarct, CVA) ‘Depression is a disease of the mind, the brain, and the body’ (P. Gold & D. Charney)

Er ontstaan vaak vicieuze cirkels tussen chronische, onbehandelde depressie en diverse lichamelijke aandoeningen Obesitas Hartinfarct Type 2 diabetes Infecties CVS/fibromyalgie Cognitieve achteruitgang…

metabole aandoeningen cerebrale dysfunctie Stress / depressie immuun- gerelateerde aandoeningen cardiovasculaire aandoeningen metabole aandoeningen

Acute hartziekte psychosociale stress, depressie gebrekkig controlegevoel vijandigheid, negatieve affectiviteit, introversie, type A… inadequate stress-coping (roken, teveel alcohol, onevenwichtige voeding, slaaptekort…) inactiviteit adrenaline /cortisol obesitas (vooral intra-abdominaal vet) hypertensie, stijging van fibrinogeen, atherosclerose... genetische factoren (depressie, diabetes) hartziekte

Obesitas Hoge cortisol niveau’s dragen bij tot opstapeling van abdominaal vet en versterken de effecten van onevenwichtige of vetrijke voeding

“Globesitas” “Diabesitas” Ernst van het probleem wordt weerspiegeld in nieuwe termen: “Globesitas” “Diabesitas”

4. Wat kunnen we zelf bijdragen tot een gezonde ‘oude dag’ ?

Hoe ons stress-systeem ‘in goede doen’ houden ? Onze genetische basis kunnen we niet wijzigen… Desalniettemin kunnen we allostatische belasting in grote mate vermijden, en zo voorkomen dat we reeds op relatief jonge leeftijd geïnvalideerd woden door stress- en levensstijl gerelateerde psychische of lichamelijke ziekten

Indicatoren van ‘allostatische belasting’ Te hoge bloeddruk Lendenomtrek (buikvet) HDL/LDL cholesterol ratio >5 Te hoog glycosyleerd hemoglobine Te hoog cortisol in urine Te hoog adrenaline in urine

Allostatische belasting kan worden voorkomen of verminderd door (1) Gezonde levensstijl nastreven (2) Familiaal/sociaal leven verzorgen (3) Stressniveau laag houden, controlegevoel hoog houden

“The finding that obesity and type 2 diabetes are associated with cognitive decline and mood disturbances is not widely acknowleged by the general public. Nor is there a great public awareness that significant lifestyle changes can modify the risk of dementia and depression in later life…” Hendrickx, McEwen & van der Ouderaa. Metabolism, mood and cognition in aging: the importance of lifestyle and dietary intervention. Neurobiol Aging 2005, 26S, S1-S5

a) Beweeg !

Van homo sapiens… naar homo “zappiens”…

de hersenontwikkeling Ratten onder stress die verplicht werden te bewegen, vertoonden positieve effecten op de hersenontwikkeling produceerden meer neurotrofines (BDNF en NGF) in de hippocampus met gunstig effect op neurogenese het immuunsysteem. betere activiteit van lymfocyten en macrofagen

Larson EB et al. Exercise is associated with reduced risk for incident dementia among persons 65 years of age and older. Ann Intern Med 2006; 144: 73-81. CONCLUSION: These results suggest that regular exercise is associated with a delay in onset of dementia and Alzheimer disease, further supporting its value for elderly persons.

“ Toen mijn oma 60 werd besloot ze elke dag 5 km te gaan wandelen ze is nu 75 en we weten bij God niet waar ze zit ” Affiche in het bejaardentehuis van mijn schoonmoeder zaliger

“No sports, just whisky and cigars” (Winston Churchill) …maar hij betaalde een levenslange zware prijs onder de vorm van zware depressies

b) Eet gezond !

Uit proeven met ratten bleek dat combinatie van stress en vetrijk dieet… cortisol spiegels sterker verhoogde herstel van de HPA-as na stress verstoorde leidde tot verstoorde glucose tolerantie

Eet gevarieerd, vermijd verzadigd vet Vermijd overgewicht Eet gevarieerd, vermijd verzadigd vet Wees kritisch tegenover ‘voedingshypes’, vitaminesupplementen, kruidenmengsels, ontgiftingskuren… Zwarte thee zou beschermen tegen hartaandoeningen (minder inflammatie en plaatjesactivatie) ??? (Steptoe A et al. Artheroslerosis, 2006; Psychopharmacology, 2006) Koffie zou beschermen tegen type 2 diabetes ??? (Smith B et al. Diabetes Care 2006)

c) Rook niet en wees matig met alcohol !

Afgezien van de gekende risico’s voor longkanker … …drijft nicotine het sympathisch systeem en HPA-as op ...en versterkt op lange termijn de risico’s voor hart- en vaatziekten, en diverse andere kankers

Matig alcoholgebruik beschermt tegen hartziekte, en mogelijk ook tegen Alzheimer… Alcoholverslaving gaat echter gepaard met duidelijk gestoord functioneren van HPA-as (eerst over-activiteit, later onder-activiteit)

d) Slaap voldoende !

Een verstoord slaappatroon is een belangrijke ‘stressor’ die leidt tot verhoogde sympathische (en verlaagde parasympathische) tonus verhoogd cortisol s’avonds verminderde immuunfunctie verstoord mentaal herstel (REM slaap) en fysiek herstel (non-REM slaap)

wat remmend werkt op neurogenese ter hoogte van de hippocampus Uit dieronderzoek blijkt dat slaapdeprivatie leidt tot verhoging van corticosterone wat remmend werkt op neurogenese ter hoogte van de hippocampus E. Gould et al. Proceedings of the National Academy of Sciences, 2007. et al.

e) Verzorg uw relatie- en gezinsleven !

Familiale en sociale steun is een belangrijke ‘talisman ’ tegen risico’s op depressie… …maar ook tegen stressgerelateerde cardiovasculaire, metabole en immuun-aandoeningen (B.S. McEwen)

Dieronderzoek: Jonge apen met veel ‘speelkameraden’ hadden lagere cortisolniveaus Humaan onderzoek: Bij publieksoptreden... hadden sprekers een minder sterke cardiovasculaire respons wanneer een steunende figuur in publiek aanwezig was Epidemiologische studies toonden aan: koppels leven langer dan singles getrouwde mannen (in mindere mate ook getrouwde vrouwen) leven langer dan ongetrouwde…

Wondgenezing verliep de helft trager bij koppels die op vijandige manier met conflicten omgingen… Kiecolt-Glaser JK et al. Hostile marital interactions, proinflammatory cytokine production, and wound healing. Arch Gen Psychiatry. 2005;62:1377-84.

Recent onderzoek wijst erop dat eenzaamheid een factor is die het risico op de ziekte van alzheimer doet toenemen Wilson RS et al. Loneliness and risk of Alzheimer disease. Archives of General Psychiatry, 2007; 64: 234-240

f) Stressniveau laag, controlegevoel hoog !

Er worden steeds duidelijker verbanden gevonden tussen hoge mate van neuroticisme negatieve affectiviteit introversie en diverse vormen van somatische morbiditeit (cardiovasculaire, vroegtijdige hersenveroudering…) en hogere mortaliteit Denollet J et al. Am J Cardiol 2006 Wilson RS et al. Neurology, 2003

Optimisme en gezond oud worden… Nun study Bij intrede in klooster maakten nonnen ‘levensscript’ Decennia later bleek er een correlatie tussen levensduur en aantal ‘optimistische’ woorden Zutphen study Bij 1000-tal bejaarden werd correlatie gevonden tussen dispositioneel optimisme …en depressie, en mortalititeit (speciaal cardiovasculaire mortaliteit) Danner DD et al. J Pers Soc Psychol 2001; Gilthay EJ et al, Arch Intern Med 2006; Steptoe A et al. Br J Health Psychol, 2006

‘Vuistregels’… Stel realistische doelen Streeft basale tevredenheid na Relativeer Wees optimistisch Bekijk veranderingen als uitdagingen Wees vriendelijk, eerlijk en open Wees geëngageerd Werk hard maar hou controle Let op de signalen van uw lichaam…

g) Zoek tijdig professionele hulp !

Onbehandelde depressie… Chronische stress Onbehandelde depressie… leiden niet alleen tot veel emotionele ellende… maar tot reële gezondheidsrisico’s, via hoge (of te lage) cortisolniveau’s... ...die kunnen vermeden worden met adequate therapeutische aanpak

Hulp bij stress-en levensstijl gerelateerde aandoeningen Palliatief /ondersteunend : Relaxatie / ademhalingstherapie Mindfulness meditatie Beweging, fitness, sport… Anxiolytische /antidepressieve medicatie  benzodiazepines / SSRIs /SNRIs… Probleemgericht: Psycho-educatie Psychotherapie, b.v. cognitieve gedragstherapie (CGT), activiteiten management, counseling, relatietherapie…

‘Take-home messages’ Stress is inherent verbonden met leven en overleven Het stress-concept maakt een scherpe scheiding tussen lichaam en geest overbodig

Ons stress-systeem helpt ons psychisch én lichamelijk in evenwicht te blijven, ondanks continu veranderende omstandigheden Het stress-systeem kan zich ook tegen ons keren en onze gezondheid ondermijnen

Chronische stress en een ongezonde levensstijl vormen vaak een vicieuze cirkel De ontwikkeling van ons stress-systeem wordt – al van in de moederschoot – gestuurd door een samenspel van genen en ervaringen

Depressie begint vermoedelijk met een overbelasting van het stress systeem (in combinatie met genetische kwetsbaarheid) En dit mondt uit in een kettingreactie van neurobiologische verstoringen met psychische en lichamelijke weerslag

Door de toenemende vergrijzing zullen stress- en levensstijlgebonden ziekten in de toekomst een steeds groter probleem vormen We kunnen zelf bijdragen (en ons zonodig laten helpen) tot het optimaal functioneren van ons stress-systeem, … en zo onze kansen vergroten op een gezonde oude dag