Reflectie als interventie Prof.dr. Guy Widdershoven Department of Medical Humanities EMGO Instituut - Care and Prevention

Marcus Aurelius 121-180 n.C. Romeinse keizer (161- 180) Voerde veel oorlogen (o.a. in Germania) Schreef als filosoof ‘Persoonlijke notities’ tussen de bedrijven door EMGO Instituut - Care and Prevention

Opbouw Reflectie en handelen Moreel beraad als methodische reflectie Een voorbeeld uit de praktijk Reflectie op moreel beraad als proces EMGO Instituut - Care and Prevention 3

Opbouw Reflectie en handelen Moreel beraad als methodische reflectie Een voorbeeld uit de praktijk Reflectie op moreel beraad als proces EMGO Instituut - Care and Prevention 4

Filosofie als reflectie op het handelen ‘Je moet er helemaal niet meer over redeneren wat een goed mens is, maar er een zijn.’ (X, 16) EMGO Instituut - Care and Prevention 5

Handelen vóór denken Marcus Aurelius als staatsman en filosoof: reflectie in de legertent Beter begrijpen wat je doet en waarom Leven belangrijker dan redeneren Reflectie helpt mits op handelen gebaseerd en erop gericht EMGO Instituut - Care and Prevention 6

Kan iedereen filosoferen? ‘Heb eerbied voor je vermogen oordelen te vellen. Alleen daar hangt het van af dat geen oordeel dat niet in overeenstemming is met de natuur en met de aanleg van een redelijk wezen, je innerlijk kompas van streek brengt.’ (III, 9) EMGO Instituut - Care and Prevention 7

Filosoferen hoort bij het leven Filosofie is moeilijk: diepe vragen, fundamentele begrippen (natuur, redelijk wezen) Filosoferen doet iedereen altijd al: Waarom doe ik wat ik doe? Wie wil ik zijn? Wat is goed in mijn leven? Uitgaan van je vermogen om oordelen te vellen en letten op je innerlijk kompas EMGO Instituut - Care and Prevention 8

Filosofie als gesprek ‘Tot twee dingen moet je altijd bereid zijn. Ten eerste, alleen te doen wat het redelijk denken over regeren en wetgeven je zegt te doen, in het belang van de mensen. Ten tweede, van mening te veranderen als er iemand is die je corrigeert en van een verkeerd idee afbrengt. Die verandering moet echter altijd voortkomen uit de overtuiging dat het rechtvaardig is of in het algemeen belang. Alleen zulke redenen mogen je van mening doen veranderen, niet dat het aangenaam lijkt of goed voor je reputatie.’ (IV, 12) EMGO Instituut - Care and Prevention 9

Reflectie in gesprek Jezelf vragen stellen Kijken naar jezelf door de ogen van anderen Confrontatie met het perspectief van anderen Veranderen op basis van overtuiging Dialoog als versmelting van perspectieven (Gadamer) EMGO Instituut - Care and Prevention

Opbouw Reflectie en handelen Moreel beraad als methodische reflectie Een voorbeeld uit de praktijk Reflectie op moreel beraad als proces EMGO Instituut - Care and Prevention 11

Wat is moreel beraad? Gesprek tussen betrokkenen in de praktijk Over een reële casus, ingebracht door een van de deelnemers (retro- of prospectief) Focus op de morele vragen en ervaringen van de deelnemers Gezamenlijke reflectie 1 uur uur tot 1 dag (doorgaans ca. 2 uur) Volgens een gestructureerde methode Geleid door een facilitator (filosoof, getrainde zorgverlener of zorgontvanger) EMGO Instituut - Care and Prevention 12

Waar is moreel beraad? In het ziekenhuis (waaronder kinderen) In de GGZ In de zorg voor mensen met een verstandelijke handicap (waaronder jeugdigen) In de ouderenzorg Nog niet specifiek in de jeugdzorg EMGO Instituut - Care and Prevention 13

Waar is moreel beraad? Op de afdeling In de ethische commissie In het management team In de cliëntenraad EMGO Instituut - Care and Prevention 14

Wie doet moreel beraad? Artsen Verpleegkundigen Paramedici Managers Geestelijk verzorgers Familie Cliënten Ethici EMGO Instituut - Care and Prevention 15

Waarover gaat moreel beraad? Over grote beslissingen (levenseinde, transplantatie) Over alledaagse zorg (groeten, betrekken familie) Over omgang met collega’s (kritiek of niet?) Over geld (handhaven van van verlieslijdende activiteiten) Projectmatig (dwangreductie, omgaan met seksualiteit) EMGO Instituut - Care and Prevention 16

Opbouw Reflectie en handelen Moreel beraad als methodische reflectie Een voorbeeld uit de praktijk Reflectie op moreel beraad als proces als proces EMGO Instituut - Care and Prevention 17

Stap 1. begin met een casus De ethische commissie bezoekt een team van een zelfstandige woonvorm voor mensen met een verstandelijke handicap. Door het team is een casus voor moreel beraad ingebracht. Ook de familie is aanwezig. Harry, 19 jaar oud, is een jaar geleden overgeplaatst vanuit een woning in een naburig dorp. De woning moest worden verbouwd. Hem is verteld dat hij na de verbouwing weer terug kan naar zijn vroegere woning. EMGO Instituut - Care and Prevention 18

Stap 1. vervolg In zijn nieuwe woonomgeving gaat het goed met Harry; er is een tuin waar hij in kan werken, zijn vriendin woont in een huis tegenover, hij is graag gezien omdat hij iedereen helpt. In zijn oude omgeving had hij weinig om handen en was hij vaker het mikpunt van spot van dorpsgenoten. Harry zegt: ik wil terug naar mijn oude huis, want dat is me beloofd. EMGO Instituut - Care and Prevention 19

Stap 2. Formuleer het dilemma Doel: focus het gesprek op de kern van de zaak en wat er op het spel staat voor jezelf Het team formuleert het dilemma als volgt: A: We volgen de wens van Harry en laten hem terugverhuizen B: We laten Harry blijven waar hij nu woont EMGO Instituut - Care and Prevention 20

Stap 3. Ronde verhelderingsvragen Iedereen stelt een vraag over wat er is gebeurd, wat er is geprobeerd, enz. Doel: kennis van de context vergroten en betrokken raken Abstracte ideeën opzij zetten en je verplaatsen in de concrete situatie Bijv: Waarom wil Harry terug? Antw: hij is in dat dorp geboren en vindt dat hij daar hoort EMGO Instituut - Care and Prevention 21

Stap 4. Benoem waarden en normen Maak een lijst van betrokken stakeholders Onderzoek voor elke stakeholder de relevante waarden en normen Wat zijn fundamentele drijfveren en beweegredenen (waarden)? Hoe kunnen die vertaald worden in concrete handelingsvoorschriften (normen)? EMGO Instituut - Care and Prevention 22

Waarden en normen van het team Geluk: We moeten ervoor zorgen dat Harry zich happy voelt Autonomie: We moeten de wens van de Harry respecteren Participatie: We moeten bevorderen dat Harry actief is en meehelpt EMGO Instituut - Care and Prevention 23

Waarden en normen van Harry Zelfstandigheid: Ik moet kunnen meepraten over waar ik woon Hulpvaardigheid: Ik moet anderen kunnen helpen Eigenwaarde: Ik ben wie ik ben door waar ik ben geboren EMGO Instituut - Care and Prevention 24

Waarden en normen van de familie Betrokkenheid: Wij moeten op Harry letten Bescherming: Wij moeten voorkomen dat Harry zichzelf in de problemen brengt Eigenwaarde: Harry mag niet voor schut worden gezet EMGO Instituut - Care and Prevention 25

Waarden en normen instelling Zelfbeschikking: Onze cliënten moeten zoveel mogelijk zelf beslissen over hun leven Steun: Wij steunen cliënten in het realiseren van hun doelen Betrokkenheid netwerk: Wij moeten familie actief betrekken in de zorg EMGO Instituut - Care and Prevention 26

Stap 5. Maak een eigen keuze Kies voor jezelf tussen A en B Wat is voor jou de fundamentele waarde achter het alternatief dat je kiest? Wat is voor jou de fundamentele waarde achter het alternatief dat je opgeeft? Wat zou je willen/kunnen/moeten doen om aan die laatste waarde zoveel mogelijk recht te doen en de schade te repareren? EMGO Instituut - Care and Prevention 27

Eigen keuze Enkelen kiezen voor A Vanwege stelligheid Harry en zelfbeschikking als instellingswaarde Ondanks risico op vermindering geluk De meesten (waaronder familie) kiezen voor B Vanwege geluk Harry Ondanks zijn duidelijk andere wil EMGO Instituut - Care and Prevention 28

Stap 6. Dialoog en conclusie Vergelijk als groep de verschillen (in keuze, in waarden) Begrijp de relevantie van de verschillende perspectieven voor de situatie Beslis samen over de te volgen handelwijze Besteed aandacht aan de reparatie van schade Ga na welke vaardigheden/deugden je nodig hebt om de beslissing uit te voeren EMGO Instituut - Care and Prevention 29

Bevindingen Geluk, waardigheid en participatie zijn cruciaal We moeten Harry serieus te nemen, ook als we niet doen wat hij vraagt (niet ‘wachten tot het over gaat’) We moeten rekening houden met Harry’s notie van eigenwaarde (=anders is dan die van familie) Besluit: we zetten geen verhuizing in gang; we vragen aan de begeleider die Harry heeft beloofd dat hij terug kon hem uit te leggen dat dat niet verstandig was; we maken Harry prins carnaval van het dorp waar hij nu woont EMGO Instituut - Care and Prevention 30

Opbouw Reflectie en handelen Moreel beraad als methodische reflectie Een voorbeeld uit de praktijk Reflectie op moreel beraad als proces EMGO Instituut - Care and Prevention 31

Proces of methode? Gadamer (1960): Wahrheit und Methode Moreel beraad is een proces waarin de deelnemers gedragen worden door taal en interactie (waarheid) Ervaring van spel, feest, gevulde tijd Dat proces wordt bevorderd door toepassing van methodische stappen Niet of-of, maar en-en EMGO Instituut - Care and Prevention

Borging van processen Houdt het proces in beweging Mobiliseer brede steun in de organisatie Motiveer door positieve ervaringen (je moet het meemaken) Zorg voor regelmaat en eigenaarschap Blijf in beweging: evalueer en leer EMGO Instituut - Care and Prevention 33

Filosoof als ‘beweger’ Geen expert, wel expertise Theorie is nuttig, niet om oplossingen te formuleren maar om vragen te stellen Theorie verder uitbouwen op basis van ervaringen in de praktijk en in interactie met de praktijk Geen ‘ethicus met pieper’, maar ‘scholar’ die de ruimte voor reflectie helpt open te houden (Lindemann en Verkerk) EMGO Instituut - Care and Prevention 34

ICCEC 2011 Amsterdam: Moving Ethics EMGO Instituut - Care and Prevention

Marcus Aurelius Een pijl en ons denken bewegen zich niet op dezelfde manier. En toch gaat het denken niet minder recht op zijn doel af, zelfs wanneer het denken behoedzaam te werk gaat en zelfs wanneer het zijn object van alle kanten bekijkt.’ (VIII, 60) EMGO Instituut - Care and Prevention