Het ontbrekende hoofdstuk in het boek over Cradle to Cradle 1 1

Transitie naar een duurzame economie Noord-Nederland

Mineral resource exhaustion (New Scientist May 2007) Chrome Copper New Scientist May 2007 Aluminum Germanium Gallium Antimony Gold Zinc Hafnium Indium Uranium Lead Tin Nickel Tantalium Silver Rhodium Platinum Phosphorus Mineral resource exhaustion (New Scientist May 2007) 3 Nogmaals: jaren over bij gelijkblijvend gebruik, en nu ook wanneer de halve wereld gebruikt zoals de USA dat doet. Bron: New Scientist May 2007 http://www.newscientist.com/article/mg19426051.200-earths-natural-wealth-an-audit.html 3

World food production must increase by 70 percent by 2050, to nourish the human population. FAO is cautiously optimistic about the world’s potential to feed itself by 2050. The UN Food and Agriculture Organization

Food production requires fertilizers containing phosphorus, nitrogen and potassium. However modern agriculture is dependent on phosphorus derived from phosphate rock, which is a non-renewable resource and current global reserves may be depleted in 50–100 years. Swedish/Australian academic research 2009

Biodiversiteit Klimaat Drinkwater Energie Mineralen Vervuiling Urgentie Biodiversiteit Klimaat Drinkwater Energie Mineralen Vervuiling Overbevolking Sociaal onrecht Landbouwgrond Biologist E. O. Wilson estimated [6] in 2002 that if current rates of human destruction of the biosphere continue, one-half of all species of life on earth will be extinct in 100 years.[34] More significantly the rate of species extinctions at present is estimated at 100 to 1000 times "background" or average extinction rates in the evolutionary time scale of planet Earth.[35]

11 november 2011 Als de wereld op de huidige manier doorgaat met zijn energieverbruik, zal de temperatuur op aarde met 6 graden stijgen. Er is nog maar een paar jaar tijd om de opwarming tot 2 graden te beperken, zoals vorig jaar voorgenomen op de klimaat conferentie in Cancun.

Transitie naar een duurzame economie (brainstorm) EFFECT Statiegeld op grondstoffen Retourinstructies Onderzoek verbindings-technologie Stabilisatie Management seminars duurzame innovatie Regionale certificatie duurzame innovatie C2C Cadeaucultuur NEN norm innovatie-management Accelleratie C2C demonstratie-projecten Hou wortol?! Open Source publicatie DIA 2.0 O2 Noord Ontwikkeling DIA 1.0 Keten-transparantie Take off Voorontwikkeling Periodiek advies duurzaam inkopen Initiatief Hunesus Website C2C tentoonstelling Vandaag Workshops, Database good practices TIJD Duurzaam huishouden 8 CODIN De structurele maatschappelijke verandering naar duurzame innovatie duiden we aan als een transitie. Bij transities op deze schaal is doorgaans een patroon te herkennen dat met een S-curve weergegeven kan worden. Die curve geeft aan dat in het begin (voorontwikkeling) nog maar weinig echte transitie te zien zal zijn, ondanks voorbereidingen en inspanningen. Op een gegeven moment begint de transitie op gang te komen (take off): de trendsetters zijn ‘om’ en zetten een beweging in gang. Als er een kritische massa is gaat het snel (accelleratie) en in korte tijd schakelt ook de meerderheid om. Tenslotte volgen ook de voorzichtigen en kan de transitie geconsolideerd worden (stabilisatie). De transitie naar duurzame innovatie vindt plaats bij alle deelnemers aan de economie die met innovatie van doen hebben, dus alle maakbedrijven en hun klanten, hun leveranciers en hun kennispartners. Dat wil dus zeggen dat initiatiefnemers en aanjagers, zoals overheden en kennisinstellingen, zelf geen transitie ‘uitvoeren’. Ze geven er ook niet eens leiding aan want ze kunnen bedrijven en ketenpartners niet voorschrijven wat de inhoud van hun innovaties moet zijn. De transitie naar duurzame innovatie is dus geen top-down gestuurde ‘operatie Centurion’, maar een autonoom proces in een complex dynamisch systeem. De hefboom waar aanjagers en initiatiefnemers aan kunnen trekken is die van condities voor zelforganisatie in dat proces. Die condities kunnen verbeteren door te werken aan bijvoorbeeld economische prikkels, kennis, inspiratie, moreel appèl, voorbeeldfunctie en regelgeving. Werken aan condities kan heel goed projectmatig worden uitgevoerd. In dit schema zijn ten behoeve van de dialoog een serie projectideeën voor de transitie naar duurzame innovatie -op niet geheel willekeurige plaatsen- langs de S-curve geplaatst. Een deel van de projectideeën is afgetapt uit een brainstorm en heeft (nog) geen status. Dit betreft met name de ideeën die wat verderop op de curve liggen. Een ander deel is inmiddels door de stuurgroep van Cradle Kring Noord in gang gezet. Dit zijn met name de eerste projecten. Interessante vragen bij dit model zijn: - Is het model van een S-curve geschikt als beschrijving van de regionale ontwikkeling naar duurzame innovatie? Waar bevinden we ons op de curve? Kunnen de genoemde projecten een bijdrage leveren aan de transitie? In welke onderlinge volgorde? Waar op de curve zouden ze moeten staan? Welke andere projecten zijn denkbaar? Welke niet-projectmatige activiteiten of condities zijn denkbaar? Kan deze weergave bijdragen aan inzicht in en draagvlak voor de transitie? 8

Transitieaanpak – brute kracht Retourinstructies Onderzoek verbindings-technologie C2C demonstratie-projecten Statiegeld op grondstoffen Duurzaam huishouden Management seminars duurzame innovatie Regionale certificatie duurzame innovatie CODIN NEN norm innovatie-management O2 Noord Hou wortol?! C2C Cadeaucultuur Lokaal Ketenoverleg C2C tentoonstelling Periodiek advies duurzaam inkopen Workshops, Database good practices Website € 9 9

X € Proefprojecten Kennis bundelen in een handleiding Transitieaanpak – zelforganisatie Proefprojecten Kennis bundelen in een handleiding Open source verspreiden Gebruikers community faciliteren € X Lokaal Ketenoverleg Multidisciplinair Specifiek Kleinschalig + schaalbaar Goedkoop Relevant voor alle deelnemers 10 10

Transitieaanpak - niveaus Klimaatbeleid Regelgeving Macro Meso Micro Internationale samenwerking Stimuleringsbeleid Politiek en overheid Meerderheid Transition arena Samenwerkende wegwijzers Transition towns Lokaal Ketenoverleg Wij willen zon Eco Schools Collectieve initiatieven Slim Makkinga Visie, beweging Ik spring over Duurzaam huishouden Solar power Hybrid cars Fair trade Bio cotton Individuele consumenten en bedrijven Bio food Markt Wind power Bio food LED lighting

Mobiliseren – We hebben iedereen nodig! Motiveren – Die kant op! Transitieaanpak - mesoniveau Noord-Nederland Mobiliseren – We hebben iedereen nodig! Motiveren – Die kant op!

Duurzaam huishouden: inspiratie + cyclus = effect Visies Urgentie Missie Herkenning JAN MRT Missie Regio Provincie Gemeente Wijk Bedrijf Huishouden Instelling MEI Onderzoek Zaken doen JUN Doelen Resultaten OKT FEB Projecten DOORLOPEND Hoe kom je als regio, als overheid of als bedrijf verder met duurzame innovatie? Daar is een denklijn voor nodig. De denklijn van dit project begint er mee dat de aandacht van de mensen gevraagd moet worden. Die aandacht is nodig voor de urgentie om aan duurzame innovatie te werken. Die urgentie is veel mensen wel duidelijk en staat bovendien iedere dag in de krant. Aandacht is ook nodig voor visies op wat er gedaan kan worden. Op dit moment staat Cradle to Cradle centraal in de belangstelling. Verder wil je aandacht voor aansprekende voorbeelden die duidelijk maken dat de visie ook echt werkt en stand kan houden in een markteconomie. Dit zijn allemaal zaken die je van uit je huishouden, of dat nu de regio of een particulier huishouden is, kunt waarnemen. Urgentie, visie en voorbeelden staan voordurend in de krant.Maar nu moet je er zelf iets mee. Het eerst is dan dat je de missie van je eigen huishouden nog eens tegen het licht houdt. In die missie kun je uitdrukken wat je lange termijn werkrichting is voor duurzaamheid, de stip aan de horizon dus. Bijvoorbeeld, om het in C2C-termen te houden: “Wij willen het goede doen voor people, planet en profit, in plaats van het minder slechte”. Concreter hoeft het niet te zijn. Het moet natuurlijk niet bij een missie blijven, er moet iets gedaan worden en gedaan blijven worden. Dat begint met onderzoek naar de huidige positie, gevolgd door het stellen van realistische doelen voor de middellange termijn. Daar kan dan vervolgend in projecten aan gewerkt worden, waarna er nieuwe resultaten zijn waarmee de missie dichterbij komt. Met alleen deze verbetercyclus is het echter toch vaak moeilijk om de business case voor projecten rond te krijgen. Een andere manier van werken zal zich ook moeten vertalen in marktvraag. Om vraag naar duurzame producten te stimuleren is het van belang je eigen duurzaamheidsmissie te laten zien. Afnemers hebben immers tegenwoordig ook zo’n missie en willen selectief inkopen. Naar de kennismarkt geldt hetzelfde. Als huishouden met een duurzaamheidsmissie heb je er belang bij gelijkgerichte kennispartners te vinden. Dat stimuleert uitwisseling van kennis en ook vinden van medewerkers die van huis uit duurzaamheidskennis meebrengen. Als een toenemend aantal bedrijven en organisaties hun missie richten op duurzaamheid dan versterkt deze beweging zichzelf via de afzetmarkten en kennismarkten. Centraal is telkens dat iedere organisatie en ieder bedrijf een duurzaamheidsmissie kiest en uitdraagt, en daarmee aansluiting vindt bij gelijkgezinde afnemers en partners. Uit deze denklijn is nu af te leiden wat het project te doen staat. Dat is eenvoudigweg op alle onderdelen die hier vermeld staan stimulerende activiteiten ontplooien. ... volgende slide 13

Mobilise and motivate General information sector/branche products/services contact data Business Intention Mission statement Associations Mission Effort Research Objectives Projects Research Objectives Projects Results Products/services Certificates Reporting Publicity Results

Motiveren: richting = C2C Cradle to Cradle rather than Cradle to Grave 1. Use local materials 2. Closed biological and technological loops 3. Use energy from renewable sources 4. Saveguard social justice 5. Apply this upstream and downstream Waste equals food Consumption becomes temporary use Economical growth is sensible + Remaking the way we make things 15 Jaap: Bij dia 4 heb ik eerst in het kort de achtergrond van Braungart geschetst (voormalig Greenpeace, chemicus, 200 lichaamsvreemde stoffen in moedermelk, 4000 stoffen in een tv-toestel, tienduizenden in de atmosfeer, giftig speelgoed) 15

Motiveren: richting = C2C Cradle to Cradle in plaats van Cradle to Grave 1. Gebruik lokale materialen 2. Sluit biologische en technologische kringlopen 3. Gebruik hernieuwbare energie 4. Bewaak sociale rechtvaardigheid Pas deze principes in de hele keten toe Afval wordt voedsel Consumptie wordt tijdelijk gebruik Economische groei is zinvol + Uitdaging van de eeuw Vereist herontwerp van alle producten 16 Jaap: Bij dia 4 heb ik eerst in het kort de achtergrond van Braungart geschetst (voormalig Greenpeace, chemicus, 200 lichaamsvreemde stoffen in moedermelk, 4000 stoffen in een tv-toestel, tienduizenden in de atmosfeer, giftig speelgoed) 16

Groeten uit Bellingwolde Groeten uit Delfzijl Cradle to Cradle Anno 1850 Groeten uit Winsum Groeten uit Bellingwolde 17

C2C: Urgentie > Visie > Voorbeelden > Stappenplan Cradle to Cradle voorbeelden 18 Herman Miller: Mirra was designed from beginning to end to meet the strict requirements of Herman Miller's Design for Environment cradle-to-cradle protocol for safe material chemistry, disassembly, and recyclability. The chair is durable, made of a minimal number of parts, and is easy to disassemble for local recycling. Recycled content is 42 percent, and the chair is 96 percent recyclable. Latitude fabric is 100 percent recyclable. Mirra contains no PVC.. http://www.mymiller.nl/my-mirra.html Nike: The Nike Considered line utilizes materials found primarily within 200 miles (320 km) of the Nike factory which reduces the energy used for transportation, diminishing the resulting climate change impact. The manufacturing process reduces solvent use by more than 80% compared with Nike’s typical products. The leather comes from a tannery that recycles wastewater to ensure toxins are kept out of the environment, and it is colored using vegetable-based dyes. Hemp and polyester are used to make the shoe's woven upper and shoelaces. The mid-sole is cut to lock into the outer sole, reducing the need for toxic adhesives. The shoe's outer sole includes rubber made from recycled factory rubber waste.http://en.wikipedia.org/wiki/Nike_Considered Ford: De Ford Model U is een concept-auto zoals er velen zijn, maar Ford ziet in deze auto de start van een revolutie die vergelijkbaar is met die van de Model T in de vorige eeuw. Een revolutie waarbij de autofabrikant een auto ontwikkelt die volledig te recyclen is. De aandrijving van de auto wordt verzorgd door verbrandingsmotor die op waterstof loopt, en die zuiniger is dan de motoren die we nu kennen. De auto stoot 99 procent minder CO2 uit dan de auto’s die nu op de weg zijn. Veel onderdelen van de auto zijn samengesteld uit biomaterialen. Zo zijn de vullingen van de stoelen deels gemaakt van soya, en worden de banden voor een deel uit mais samengesteld. Maar het belangrijkste in het concept is dat deze auto uitbreidbaar en aanpasbaar is, waardoor er niet steeds een nieuwe auto hoeft worden aangeschaft. De auto kan meegroeien met de behoeften van de eigenaar. De auto kan groter worden gemaakt, of worden omgevormd naar een pick-up truck, allemaal vanuit hetzelfde basismodel. Ook kan de auto worden gepersonaliseerd, door bijvoorbeeld aanpassingen in het interieur. Het is nog niet bekend of en wanneer Ford de Model U in productie neemt.http://www.vpro.nl/programma/tegenlicht/afleveringen/30458986/items/30462746/ Connex: Kabelslurven van bioplastic op basis van eztmeel uit aardappelschillen. Productie in dezelfde mallen als bij gebruik van ‘gewoon’kuntstof, maar bij lagere temepreaturen en dus goedkoper. Kleurstoffen uit groenteafval. Levensduur 10 jaar, daarna composteerbaar. http://www.kabelcamouflage.nl/nieuws-10.html 18

Motiveren: richting = C2C Duurzame innovatie = innovatie richting Cradle to Cradle Grote sporngen en kleine stappen Stip aan de horizon Circulaire economie

Mobiliseren – We hebben iedereen nodig! Motiveren – Die kant op! Transitieaanpak - mesoniveau Noord-Nederland Mobiliseren – We hebben iedereen nodig! Motiveren – Die kant op! Opstellen – Krachten verdelen! Synchroniseren – 1-2-3! M 20

Betonmortel centrale Groningen Recycling Maatschappij Groningen Voorbeeld: Betonketenoverleg Mixer Cement X X Zand Schip voert grind aan Lossen X Afvoer betonmortel naar bouwprojecten Grind Betonmortel centrale Groningen Vrachtauto voert betonpuin aan Afvoer betongranulaat naar ... Betonpuin Wind shifter Breker Zeef 21 Recycling Maatschappij Groningen

Gemeente Beton-makers Bouwers Kennis-instellingen Recycling Bedrijven Voorbeeld: Betonketenoverleg Gemeente Beton-makers Grondstoffen Gemengde grondstoffen Mengen Mortel Bouwers Betonproducten 40 – 200 jaar Invoer Uitvoer Beton in gebouwen, wegen, bruggen, viaducten, rioolbuizen en andere toepassingen in de gemeente Groningen Recycling Bedrijven Kennis-instellingen Afval Achterlaten in de bodem Breker Wegen-bouwers Fundament voor wegen en viaducten Afval Zeef Recycling Downcycling >50% beton >90% beton Menggranulaat Hydraulisch Menggranulaat Mengen Betongranulaat Hoogovenslakken Betongranulaat 22

Voorbeeld: Betonketenoverleg Cementproductie veroorzaakt 5% van de CO2 uitstoot wereldwijd Regiegroep granulaatbeton: kan dit ook in Eindhoven? Agenda 2e ketenoverleg Welkom Wat is in de lokale betonketen het grootste duurzaamheidsprobleem? We storten beton op een manier dat het niet te recyclen is AgentschapNL: wij gaan reclame maken voor ketenoverleg Hergebruik van beton in de wegenbouw is downcycling Wat kan iedereen die hier is doen om dat probleem op te lossen, voor eigen rekening en zonder subsidie HBO: dat kunnen wij onderzoeken Bouwend Nederland: wij informeren onze leden Gemeente: wij gaan experimenteren met andere wegfundatie Rondvraag Sluiting Architect: dan zetten wij granulaatbeton in de bestekken Mortelcentrale: dan geven wij granulaatadvies aan aannemers Recyclingbedrijf: dan geven wij voorrang aan mortelcentrales

Principes van Lokaal Ketenoverleg Communicatie Website Free publicity Via netwerken Doel Ketenverduurzaming Sneeuwbaleffect Productketen Voeding Beton Bitumen, Kunststoffen Verf Hout Drukwerk etc. Werkwijze Specifiek doel Actiepakket Consultatie Intentieverklaring Evenement Effectmeting VRAAG KENNIS OVER- HEID AAN- BOD RECY- CLING Lokaal Ketenoverleg Kern- team Werkgebied Gemeente(n) Provincie(s) Rijk Organisatie Plenair - jaarlijks Kernteam - 2 maand Werkgroepen Sponsor Voorzitter Secretaris Procesbegeleider Deelnemers Aanbieders Afnemers Recycling Kennis Overheid Criteria Duurzame missie Zakelijk betrokken Achterban M 24

Lokaal Ketenoverleg ... van wie is dat?

Stappenplan opstarten lokaal ketenoverleg Introductiegesprek Interne besluitvorming Planninggesprek Bijeenkomst met 5 opinieleiders Kwartiermaker Vooronderzoek Voorzitter en secretaris vinden Presentatie en initiatief (besloten) Startbijeenkomst (met pers) 2e ketenoverleg 3e ketenoverleg OVER- HEID GO/NO-GO VRAAG AAN- BOD RECY- CLING OVER- HEID KENNIS GO/NO-GO VRAAG AAN- BOD RECY- CLING Kern- team OVER- HEID KENNIS GO/NO-GO Lokaal Ketenoverleg VRAAG AAN- BOD RECY- CLING Kern- team OVER- HEID KENNIS

Onderwijsopdracht Ketenoverleg Tekstmateriaal tbv opstellen studentopdrachten Overlegvorm voor verduurzamen van een productketen assisteren van de kwartiermaker Inlezen Workshop volgen Logboek bijhouden Kengetallen verzamelen

Materialen en Faciliteiten Handleiding Lokaal Ketenoverleg Sjabloon voor projectplan Voorbeeld rapport vooronderzoek Voorbeeld opdracht HBO-stage Formats voor uitnodiging, agenda en verslag Powerpoint en Prezi presentaties Voorbeelden actiepakketten Model intentieverklaring/convenant Propositie voor bedrijven Faciliteiten Digitale ledenlijsten, ook voor toepassing op website gemeente Groupware voor deelnemers ketenoverleg: discussie, filesharing, etc. Workshop voor kwartiermakers Indicatorenproject Communicatie Open Source

Kosten en opbrengsten Kosten Opbrengsten Tijdsbesteding Vrijwilligersvergoeding voorzitter/secretaris Vergaderfaciliteiten Digitale ledenlijst (CODIN/gemeente) Conceptontwikkeling (CODIN/LvDO) Procesbegeleiding (CODIN/gemeente) Opbrengsten Subsidievrije initiatiefruimte Aantrekkelijk voor vijf geledingen Doorgaande verduurzaming lokale verfketen Werkvorm ook inzetbaar voor andere ketens Profilering op duurzaamheid Lage kosten, groot bereik, permanent effect VRAAG KENNIS OVER- HEID AAN- BOD RECY- CLING Lokaal Ketenoverleg Kern- team VRAAG KENNIS OVER- HEID AAN- BOD RECY- CLING Lokaal Ketenoverleg Kern- team VRAAG KENNIS OVER- HEID AAN- BOD RECY- CLING Lokaal Ketenoverleg Kern- team

Andere Product-stromen Ketenoverleg - sneeuwbaleffect Andere Product-stromen Andere werkgebieden Eindhoven Grind Beton Groningen Cement Emmen VRAAG KENNIS OVER- HEID AAN- BOD RECY- CLING Lokaal Ketenoverleg Kern- team Langs de keten Betonwaren Bouwwerken Bitumen Verf Interieur Kunststoffen Apparaten Drukwerk Voeding Auto’s Drachten Tilburg 30

Foodketen in Fryslân Industrieel Lokaal Lokaal Voeding- bedrijven en winkels Consumenten- netwerken Afvalinzameling en lokale compostering

Wat kun je doen in een Foodketenoverleg? Lokaal/regionaal statiegeld op blikjes/flesjes (initiatief Jumbo) “Soerendonk afvalloos” – reductie restafval (NRVD, mei 2011) Verhuur schapruimte aan lokale producenten (‘Marqt A’dam’) Duurzaam dineren (diverse pizzagroottes/op menu: keuze ‘meer of minder’/ Wok Emmeloord: weggooien=bijbetalen) Ziekenhuis Eindhoven: van 40% naar 2% voedselafval door portiegroottekeuze patienten Verwerken van onverkocht fruit/groente van supermarkt + verkoop verwerkt product, evt. in dezelfde supermarkt Terugdringen marktaandeel overbodige verpakkingen

Wat kun je doen in een Verfketenoverleg? 4.1 Eisen aan verfsystemen 4.2 Grondstoffen voor verf 4.3 Productie van verf 4.4 Bedrijfsprocessen rond applicatie 4.5 Applicatie van verfsystemen 4.6 Verpakkingen 4.7 Reststofverwerking 4.8 Levensduurverlenging 4.9 Verwijdering 4.10 Grondstofterugwinning 4.11 Standaardisatie 4.12 Bedrijfsvoering algemeen

Trouw, 3 november 2011

Sneeuwbaleffect 35

Dank voor uw aandacht Bedankt! Vragen? www.codin.nl/ketenoverleg