Onderzoeksgroep Ontwikkelingsstoornissen Aandachtsprocessen Herbert Roeyers Dieter Baeyens Onderzoeksgroep Ontwikkelingsstoornissen Diagnostiek in een veranderend onderwijsveld, Antwerpen, 13 december 2007

Theoretisch kader

Conceptualisatie van aandacht Geen universeel aanvaarde definitie Consensus: Aandacht is een multi-dimensioneel construct met verschillende functies Complexiteit vertaalt zich in uiteenlopende conceptualisaties van dimensies en functies

Automatische vs Gecontroleerde aandacht (1) Algemeen aanvaarde indeling van Schneider en Schiffrin (1977) Betreft niveau van bewustzijn van geselecteerde prikkels Tweedeling is niet absoluut, veeleer een continuüm dat reikt van loutere gerichtheid op prikkels tot selectieve aandacht in functie van taakopdrachten en zelfregulatie

Automatische vs Gecontroleerde aandacht (2) Automatische aandachtsprocessen: Doen geen/nauwelijks beroep op mentale processen Automatisering

Automatische vs Gecontroleerde aandacht (3) Automatisering: zonder bewuste beslissing of intentie Vb. zien van het woord “GROEN” resulteert in lezen en activeert betekenis en geassocieerde woorden GROEN …

Automatische vs Gecontroleerde aandacht (4) Automatische aandachtsprocessen: Doen geen/nauwelijks beroep op mentale processen Automatisering: zonder bewuste beslissing of intentie Vb. zien van het woord “GROEN” resulteert in lezen en activeert betekenis en geassocieerde woorden Vb. Stroop Taak meet het onderdrukken van automatisering, i.e. interferentie-effecten

Automatische vs Gecontroleerde aandacht (5) Stroop Taak: “Noem zo snel mogelijk de kleur” Fase 1 Fase 2 Fase 3 Automatische aandacht wordt sterk gestuurd door informatie die vervat zit in prikkels die onze zintuigen bereiken  nood aan filtermechanisme Rood Blauw Groen Geel Geel Rood Blauw Rood Blauw Geel Rood Groen Rood Blauw Groen Geel Geel Rood Blauw Rood Blauw Geel Rood Groen

Automatische vs Gecontroleerde aandacht (6) Automatische aandachtsprocessen: Doen geen/nauwelijks beroep op mentale processen Automatisering: zonder bewuste beslissing of intentie Vb. zien van het woord “GROEN” resulteert in lezen en activeert betekenis en geassocieerde woorden Vb. Stroop Taak meet het onderdrukken van automatisering, i.e. interferentie-effecten Pas na een periode van oefening en beroep doen op geheugen verschijnt automatisering Vb. lezen vs dyslexie

Automatische vs Gecontroleerde aandacht (7) Gecontroleerde aandachtsprocessen: Maken gebruik van beschikbare mentale processen Resultaat van bewuste keuze en gedreven vanuit denkprocessen, bewuste zoekstrategieën, hypothesen, etc. Mentale bronnen hebben een capaciteitslimiet: Moeilijk combineerbaar met andere gecontroleerde aandachtsprocessen Makkelijk combineerbaar met automatisch aandachtsproces vb. fietsen en praten overstijgt capaciteitslimiet niet maar wanneer plots moet geremd worden, valt het gesprek stil

Aandachtsfuncties (1) Een tweede conceptualisatie richt zich op verschillende functies die aandachtsprocessen vervullen: Selectieve aandacht: Wanneer de intensiteit waarmee een persoon zich richt op een welbepaalde stimulus of taak zo hoog is dat het bewustzijn van alle andere omgevingskenmerken wegvalt. Vb. jongere hoort tijdens gamen niet dat moeder hem aan tafel roept

Aandachtsfuncties (2) Gefocuste aandacht: Meer functionele vorm van selectieve aandacht Gecontroleerd en doelbewust uitfilteren van interfererende prikkels Vb. “Olivier” in een niet-gealfabetiseerde lijst zoeken door enkel te scannen op namen die beginnen met een ronde letter (naast O ook C, G, Q)

Aandachtsfuncties (3) Verdeelde aandacht: Aandacht focussen op verschillende aspecten van een taak Gerelateerd aan de capaciteitslimiet van beschikbare bronnen: Lager onderwijs: leerkracht geeft tijdens schrijfopdracht nog geen verdere instructies Secundair onderwijs: combinatie schrijven en luisteren wordt mogelijk voor kinderen

Aandacht en Omgevingsinvloeden Aandachtsprocessen kunnen beredeneerd gemanipuleerd worden: Rustpauzes inlassen: vb. speeltijd Aanbrengen van opvallende stimuli: vb. gevaarstickers op flessen met vergif, beertjes van Meichenbaum op lesbanken Motivatie manipuleren: vb. goed rapport levert een beloning op Verlenen van feedback verlengt de aandachtsfocus en -duur

Aandachtstheorieën (1) Focussen op de samenhang tussen verschillende aandachtsfuncties en de niveaus van bewustzijn Groeiend belang van de neurowetenschappen: link aandachtstheorieën en specifieke hersengebieden Meest dominante theorie: Tripartite Theory van Posner en Petersen (1990)

Aandachtstheorieën (2) Orienting Network OF het Posterior Attentional System Functie: verplaatsen van aandacht, weg van een eerdere focus richting een nieuwe informatiebron Tekorten bij schizofrenie

Aandachtstheorieën (3) Executive Network OF het Anterior Attentional System Functie: geheel aan processen die borg staan voor executieve controle van informatie, namelijk planmatig en doelgericht informatie verwerken in functie van een gekozen doelstelling Tekorten bij ADHD

Aandachtstheorieën (4) Alerting Network Functie: vermogen tot (continue) alertheid tijdens de verwerking van relevante prikkels Best gemeten aan de hand van een Continuous Performance Task (CPT)

Aandachtstheorieën (5) Continuous Performance Task (CPT) Verschillende varianten van deze PC-taak, voorbeeld CPT-AX G X M A L Drukken = commissiefout Drukken = correcte respons Niet drukken = omissiefout

Aandachtstheorieën (6) Alerting Network Functie: vermogen tot (continue) alertheid tijdens de verwerking van relevante prikkels Best gemeten aan de hand van een Continuous Performance Task Tekort bij ADHD vanuit hypo-activatie  hyperactiviteit als poging om de interne stimulatie en alertheid te verhogen (Zentall & Zentall, 1983)

Aandacht en informatieverwerking Zintuiglijke waarneming Aandacht(s-filter) Werk-geheugen + exectieve functies (motorische) Beslissing Aandacht vormt noch het begin noch het eindpunt van informatieverwerking

Ontwikkeling van aandacht Resultaat van aanleg en beïnvloeding door de omgeving Volgt mede de neurologische rijping van de hersenen Mijlpalen voor volwassen niveau 8 jaar: (motorische) impulscontrole 11-13 jaar: selectieve en volgehouden aandacht ten vroegste 12 jaar: executieve controle

Implicaties voor de diagnostiek

Aandacht meten? (1) Praten over globaal “zwakke” aandacht of algemeen aandachtsprobleem heeft niet zoveel zin Onderkennende diagnostiek: zo gedifferentieerd mogelijk beeld Probleem: aandacht wordt altijd indirect gemeten Invloed van aandacht kan alleen gemeten worden als het kind “iets” moet doen Maar dat “iets” zal ook andere cognitieve, perceptuele en outputsystemen mee gaan activeren die allemaal een invloed hebben op de prestatie Ook motivatie, begrijpen van de opdracht, faalangst, ....moeten in rekening worden gebracht Ook rekening houden met ontwikkelingsaspect

Aandacht meten? (2) Binnen de schoolcontext: leerkracht signaleert een probleem Eerste stap: vragenlijst Tweede stap: observatie door deskundige (eventueel) Indien vermoeden wordt bevestigd: aandachtstest Onderscheid tussen primaire en secundaire aandachtsproblemen (verklarende diagnostiek) Eventueel aangevuld met oudergesprek (o.a. m.b.t. ADHD), sensorisch of intelligentieonderzoek Indien testresultaten gedragsobservaties bevestigen: uitgebreid multidisciplinair onderzoek

Instrumenten

Vragenlijsten ASEBA-vragenlijsten hebben aandachtsschaal CBCL TRF Opletten voor de DSM-schaal ADHD! Ook ADHD-vragenlijsten VvGK AVL Voor meer gedifferentieerd beeld is een testafname in één-op-één situatie wenselijk

Aandachtstesten Bourdon-Vos: meest bekend Meet enkel selectieve aandacht Weinig aantrekkelijk Zwakke COTAN-beoordeling Diverse andere testen die slechts een aspect meten: d2-test Stroop Kleur-Woord Test Teltest TOVA Diverse testen die te weinig “zuiver” zijn: Trail Making Test Tower of London Complexe figuur van Rey Te uitgebreid, gespecialiseerd: ANT NEPSY(-II)

TEA-CH (1) Meest geschikt voor diagnostiek binnen kader van leerlingen- en onderwijsbegeleiding Voor kinderen van 6-16 jaar Niet-gecomputeriseerd Gestandaardiseerd Beoogt 3 aspecten van aandacht in kaart te brengen: Selectieve aandacht Volgehouden aandacht Aandachtscontrole Via dubbeltaken ook informatie over verdeelde aandacht Ook informatie over inhibitie

Subtest “Trollen tellen” - TEA-Ch - Copyright Harcourt Test Publisher

Subtest “Speurtocht” - TEA-Ch - Copyright Harcourt Test Publisher

TEA-CH (2) 9 subtests Afname van ca. 1 uur Parallelvorm maakt hertesten mogelijk Korte screening is ook mogelijk Recente Vlaams-Nederlandse normen sinds kort beschikbaar (via website Harcourt) Oorspronkelijke Australische normen zijn NIET bruikbaar!

Australische normen niet bruikbaar (Schittekatte et al., 2007)

TEA-CH (3) Sterke punten Zwakke punten Aantrekkelijke vormgeving Beperkte samenhang met intelligentie, geheugen en taalbegrip Zowel visuele als auditieve tests Validiteit en betrouwbaarheid is volgens auteurs goed (maar dient verder onderzocht) Zwakke punten Slordigheden in de handleiding Onduidelijkheden m.b.t. scoring Geen globale factorscores voor aandachtssystemen Geen gegevens over validiteit van screeningsversie

TEA-CH en ADHD Zeer voorbarig om uitspraken te doen over de waarde van de test binnen de diagnostiek van ADHD Zijn er bij ADHD wel aandachtsproblemen, los van executieve functies, motivatie en energetische factoren? Kinderen met ADHD doen immers het vaak goed op Orienting taken Selectieve aandachtstaken Volgehouden aandachtstaken Diagnostische criteria gaan over observeerbare dagelijkse gedragingen op school en thuis Niet over prestaties op cognitieve tests Die zijn wel nuttig om sterke en zwakke punten van een kind in kaart te brengen, maar hebben geen diagnostische waarde

Diagnostiek en advisering

Verstoorde aandachtsprocessen Secundair Iets doen aan oorzaak: bv. Slaapproblemen Primair Andere functies verstoord? Stoornis vastgesteld? ADHD Autisme Tourette ...... Vaak medicamenteuze aanpak Aandachtstrainingen of andere psychosociale behandelingen? Belang van gunstige leercondities

Conclusie

Conclusie (1) Aandacht als construct: kent verschillende functies en verschillende niveaus van bewustzijn wordt constant beïnvloed door de omgeving kent een langzame, gestage ontwikkeling slechts onderdeel van de informatieverwerking Diagnostiek van aandachtsproblemen bemoeilijkt door: verwevenheid aandacht en andere functies beperkte psychometrische kwaliteit van beschikbaar instrumentarium voor het Nederlandse taalgebied. Echter, positieve evolutie merkbaar.

Conclusie (2) Diagnostisch proces: Onderkennende fase: algemene annex functiespecifieke taxatie van aandachtsproblemen Verklarende fase: inventarisatie van causale en instandhoudende factoren van primaire of secundaire aandachtsproblemen Overstijgt mogelijkheden van schoolbegeleidingsteam Goede diagnostiek is de beste garantie voor efficiënte en effectieve behandeling!

Dank voor uw......... aandacht