Antwerpen in een globaliserende wereld: onderwijsbeleid en migranten. Hoe te verstaan, wat te doen? By Rinus Penninx Coordinator of the IMISCOE Research Network

Overzicht in stappen (1): 1. Migratie als onderdeel van grote transformaties 2. Kijken naar integratieprocessen van nieuwkomers 3. Onderwijs als institutie geconfronteerd met veranderingen 4. Migranten-(kinderen) in het onderwijs: algemeen 5. Voorselecteren/doorstromen (tracking) in het onderwijssysteem: specifieke effecten voor migrantenkinderen

Overzicht in stappen (2): 6. Migranten-(kinderen) en toegang tot het onderwijs: theorie en praktijk van “schoolkeuze” 7. Problemen en oplossingen binnen de klas/school 8. Relatie school/leraren en ouders 9. Conclusies en aanbevelingen: Principiële keuzes: ja. Eenvormige oplossingen: nee.

Stap 1: Grote transformaties en hun samenhang: Globalisering: feitelijke verdichting van contacten en activiteiten over grenzen heen in financieel, economisch, cultureel en communicatief opzicht -Individualisering: verzwakking van oude verbanden; nieuwe netwerken -Ontkerkelijking: verzwakking instituties; nieuwe vormen van religiositeit -Welvaartstaat en gevolgen voor relatie individu-staat en collectiviteit-staat -Nieuwe diversiteit o.a. door immigratie De eerste transformatie is wereldwijd; de andere zijn meer specifiek Westeuropees. De eerste vier ontwikkelingen zijn ingezet vóór de grote migratiebewegingen.

Stap 2: Kijken naar integratieprocessen van nieuwkomers (1) • “Integratie is het proces waarin migranten een geaccepteerd (onder- deel) van de samenleving worden” • Het is een tweezijdig proces van interactie tussen de samenleving en immigranten • Het proces van een geaccepteerd onderdeel worden kent drie dimensies – De juridische/politieke dimensie – De sociaal-economische dimensie – De cultureel/religieuze dimensie.

Stap 2: Kijken naar integratieprocessen van nieuwkomers (2) • Dat proces van integratie speelt zich af op drie niveaus tegelijkertijd en in wisselwerking: – Het niveau van het individu – Het collectieve niveau van groepen en hun organisaties – Het institutionele niveau (o.a. in het onderwijsveld) • Integratie is vooral een contekstgebonden, lokaal proces: waarin integreren nieuwkomers? • Daarom zijn de uitkomsten in verschillende conteksten anders!

Stap 3: Onderwijs als institutie geconfronteerd met veranderingen Toegenomen aandacht voor individu(ele leerlingen) heeft twee verschillende uitwerkingen die (deels) tegenstrijdig zijn: Op het niveau van het educatief systeem: a)Egalitair: Gelijke kansen, streven naar gelijke uitkomsten → achterstandsbestrijding / late selectie → generieke toelatingsnormen → herkansen en stapelen b) Elitair: Meritocratie, optimale ontplooiïng → vroeg voorsorteren /talentprogramma’s → toelating op basis van prestaties/talent → differentiatie in opleidingen Op het niveau van onderwijsfilosofie/ professionele ethiek zien we dat weerspiegeld

Stap 4: Migranten(-kinderen) in het onderwijs: algemeen • Zij-instromers: taalkennis en onderwijservaring → schakelen • Onder-instroom vanuit ander taal- en gewoontemilieu → anticiperen • Ouders als co-educatoren: verwachtingen, kennis, participatie • Opgroeiende jongeren tussen school, thuis en peer-group: vroege verschillen tussen jongens en meisjes • Andere startpositie en de lange(re) weg door het onderwijs

Stap 5: De werking van het onderwijssysteem voor migranten(-kinderen) • Voorselecteren/doorstromen (tracking) is cruciaal voor migrantenkinderen • Vergelijking van Europese onderwijssystemen leert dat - hoe jonger de beginleeftijd van (verplicht) onderwijs, en - hoe later de keuze van niveaus van vervolgonderwijs, - hoe hoger het eindniveau van immigrantenleerlingen. • Vergelijk Frankrijk/ Zweden met Duitsland/Oostenrijk. • Bovendien zijn omwegen belangrijk: `stapelen’.

Stap 6: (1) Migranten-(kinderen) en toegang tot het onderwijs: theorie en praktijk van “schoolkeuze” • Vrije keuze van ouders wordt beperkt door keuzes van scholen (aannamebeleid, selectie op ‘wereldbeschouwing’ of ‘pedagogische principes’, extra inspanningen van ouders vragen, etc.) binnen systemen: keuze-assortiment voor ouders `gegeven’. • Keuzebeperkingen van scholen op zijn beurt bepaald door landelijk onderwijsbeleid. • Vanuit perspectief van ouders spelen praktische zaken een grote rol: – de `kennis’ van scholen en schoolsystemen – nabijheid/bereikbaarheid van (aanbod van) schoolvoorzieningen • ‘Schoolsegregatie’ = woonsegregatie plus selectieve schoolkeuzeprocessen -‘witte vlucht’ (keuze van de een beperkt keuze van de ander) -mogelijk zichzelf versterkend proces

Stap 6: (2) Concentratiescholen: op zichzelf hoeven niet slecht te zijn voor de kwaliteit van onderwijs Ze kunnen dat zijn en worden als: -als `allochtoon zijn’ systematisch samengaat met voor onderwijs bemoeilijkend factoren (gebrekkige taalbeheersing; lage opleiding ouders, etc.) -als verandering van de samenstelling van leerlingen zeer snel plaatsvindt (en aanpassing door school/leerkrachten onvoldoende lukt) Oplossingen: - schoolkeuze-sturing: processen van keuze herzien; ouderinitiatieven; (afdwingen door spreiding, bussing e.d. (alleen) werkt niet; - grotere inspanning in het onderwijsproces: training leerkrachten, meer faciliteiten, intensievere contacten, kleinere klassen, etc.

Stap 7: Problemen en oplossingen binnen de klas/school • Grote/nieuwe diversiteit vraagt flexibiliteit/aanpassing van leerkrachten en school; vraagt nieuwe kennis, maar vooral houding (sociale en interculturele competenties) • Vanuit gezichtspunt van leerlingen (en ouders) is van belang: - klimaat van veiligheid (veilig kunnen voelen) op school, in klas; in relatie met leerkracht en met klasgenoten; - erkenning van individu en groep (leerkrachten/mentoren als rolmodel; thuistaal als erkende keuze; levensbeschouwing gelijkwaardig met andere levensbeschouwingen, etc.) - contacten en coalities met hulpbieders van buiten school (mentoren, huiswerkbegeleiders, (vertegenwoordigers van) ouders)

Stap 8: Relatie school – leerkrachten - ouders -In de praktijk vaak grote misverstanden tussen school-leerkrachten enerzijds en ouders anderzijds, vaak veroorzaakt door moeilijke communicatie (taal) en verschil in verwachtingen -Onderzoek leert dat ouders i.h.a. hoge verwachtingen hebben van onderwijs van hun kinderen en deze sterk motiveren -Ze beschikken echter niet over de kennis en vaardigheden om hun kinderen inhoudelijk te helpen → instrumentele druk/ geen inhoud -Mentor-systemen kunnen wonderen verrichten, als de mentor (met zijn eigen ervaring en als rolmodel) in de driehoek school-ouders-leerling taken overneemt.

Stap 9: Conclusies: Scholen dienen keuzes te maken op verschillende niveau’s in samenhang: • Welke balans tussen egalitair en meritocratisch ideaal in het onderwijs? • Welke systeem van (voor-)selecteren en schakelen heeft de voorkeur? • Welke maatschappelijke taak ziet de school, en voor wie (selectieve toegang)? • Hoe reageren scholen op concentratie van allochtone leerlingen die deels extern gegeven is (woonpatronen), maar deels ook gevolg is van keuze- en toelatingsprocessen? • Welke (nieuwe) coalities kan/wil de school aangaan met externe krachten (ouders, ouderinitiatieven, mentor-organisaties)? • Welke maatregelen nemen scholen om leerprocessen in gemengde groepen/scholen kwalitatief goed te houden c.q. te verbeteren? Principiële keuzes zijn nodig. Toepassing ervan contekstgebonden. Eenvormige `oplossingen’ geven meer problemen dan ze oplossen.

Reflectiegesprek Op het niveau van het educatief systeem van het katholiek onderwijs in Antwerpen zijn beide uitwerkingen (egalitaire en meritocratische uitwerking) aanwezig, soms doorgedreven in de ene of andere richting, soms gematigd. a. • Kan er een katholiek onderwijsnet zijn in de stad waarin beide uitwerkingen naar elkaar groeien door van elkaar te leren? b. • Wat zijn mogelijkheden om hierin van elkaar te leren?

Ik dank U voor uw aandacht En wens U veel wijsheid en succes.