De solidariteit onder druk? Erik Schokkaert (CORE, Université catholique de Louvain en Centrum voor Economische Studiën, KULeuven)

Inleiding Wat is solidariteit? De solidariteit onder druk Pensioenen Gezondheidszorg

Wat is solidariteit? Solidariteit 1. Verzekering Mensen willen zich verzekeren tegen risico's: werkloosheid, inkomensverlies bij ziekte en ouderdom, uitgaven gezondheidszorg. De spontane (maar zeer imperfecte) verzekering binnen families en kleinere sociale verbanden geleidelijk geïnstitutionaliseerd, waarbij publieke en private instituties zich naast elkaar hebben ontwikkeld.

Waarom publieke en verplichte verzekering? Waarom publieke verzekering? collectieve risico's. selectieproblemen. bestrijding misbruiken kan soms beter door overheid gebeuren. Economische kost? Ter vergelijking: tweede pijler-pensioenen, extralegale voordelen en compenserende loonverschillen. Belangrijke elementen: individuele perceptie van de band tussen bijdragen en uitkeringen; collectieve onderhandelingen tussen vakbonden en werkgevers: een voordeel van het Bismarck-model?

Solidariteit 2. Altruïsme Risicosolidariteit, bv. in werkloosheid en ziekteverzekering. "Fundamentele verzekering": in hoeverre kunnen mensen abstractie maken van hun eigen situatie? tijdshorizon? bekommernis om kinderen en kleinkinderen? Inkomenssolidariteit?

Solidariteit 3. Wederkerigheid Een gevoel van verbondenheid speelde zeker een rol bij het ontstaan van de "maatschappijen van onderlinge bijstand". "Verenigde Krachten Om 't Noodlot te verzachten" (Melsem) “Helpt U Zelven, Zo Helpt U God" (Aalter) Wederkerigheid niet enkel in geldtermen: “voor wat, hoort wat”

Solidariteit 4. Rechtvaardigheid en verantwoordelijkheid In grotere anonieme verbanden wordt "rechtvaardigheid" belangrijk. Mensen hebben hierover uitgesproken ideeën. De "common sense" opvattingen worden door twee overwegingen gedomineerd: waarborg van een minimum voor iedereen (altruïsme); persoonlijke verantwoordelijkheid mag niet verwaarloosd worden (wederkerigheid).

Steun voor herverdeling en wederkerigheid Steun voor herverdeling hangt in sterke mate af van de vraag of de burgers die herverdeling als "rechtvaardig" beschouwen. Dit heeft ook gevolgen voor hun gedrag (vb. fiscale fraude).

Voorbeeld: internationale vergelijking Bron: Alesina, Angeletos, 2006

2. De solidariteit onder druk Evolutie 1 2. De solidariteit onder druk Evolutie 1. Uitholling van het verzekeringsprincipe Voorspelbaarheid van de risico's is groter geworden (laaggeschoolden, voorspelbare uitgaven in gezondheidszorg). Vermindering van de wederkerigheid tussen bijdragen en uitkeringen.

Evolutie 2. Toenemende versplintering van de samenleving Grotere sociale afstand – gevolgen voor het niveau van solidariteit? Interpersoonlijke en interregionale solidariteit.

Evolutie 3. De aanvaarding van inkomensverschillen Streven naar meer inkomensgelijkheid blijft nog steeds populair. Maar duidelijke verschuiving in ideeën over verantwoordelijkheid en arbeidsinzet.

VRAAG: Imagine two secretaries, of the same age, doing practically the same job. One finds out that the other earns considerably more than she does. The better paid secretary, however, is quicker, more efficient and more reliable at her job. In your opinion, is it fair or not fair that one secretary is paid more than the other? 1981 1990 1999 België 53.2 67.3 68.5 Denemarken 53.7 72.5 77.1 Frankrijk 58.0 74.0 73.9 Italië 45.4 Nederland 56.3 68.6 74.3 Zweden 54.3 57.5 71.6 UK 65.1 74.1 67.1 USA 77.8 82.5 89.2 Bron: World Values Study

VRAAG: Imagine two secretaries, of the same age, doing practically the same job. One finds out that the other earns considerably more than she does. The better paid secretary, however, is quicker, more efficient and more reliable at her job. In your opinion, is it fair or not fair that one secretary is paid more than the other? 1981 1990 1999 België 53.2 67.3 68.5 Denemarken 53.7 72.5 77.1 Frankrijk 58.0 74.0 73.9 Italië 45.4 Nederland 56.3 68.6 74.3 Zweden 54.3 57.5 71.6 UK 65.1 74.1 67.1 USA 77.8 82.5 89.2 Bron: World Values Study

3. Pensioenen Is 4% BBP kostenstijging veel? ter vergelijking: Belgische overheidsuitgaven: van 30.3% BBP (1960) naar 52.9 % BBP (1996) evolutie defensie-uitgaven US: + 2.5% BBP op twee jaar (Koude Oorlog) + 1.5% BBP op zes jaar (1980's) - 2.6% BBP op tien jaar (1990's) Waar liggen de grenzen van de solidariteit?

Solidariteit? Twee onaanvaardbare uitgangspunten: verworven rechten gelijke bijdragevoeten voor alle generaties ("generational accounting")

A. intergenerationele rechtvaardigheid en de eerste pijler moeten de pensioenen welvaartsvast worden gemaakt of integendeel verminderd? zijn de jongere en toekomstige generaties de klos? 2000 2050 Belasting op arbeid als % brutoloon 45 75

A. intergenerationele rechtvaardigheid en de eerste pijler moeten de pensioenen welvaartsvast worden gemaakt of integendeel verminderd? zijn de jongere en toekomstige generaties de klos? 2000 2050 Belasting op arbeid als % brutoloon 45 75 Evolutie brutoloon (groeivoet: 1.8%) 100 244

A. intergenerationele rechtvaardigheid en de eerste pijler moeten de pensioenen welvaartsvast worden gemaakt of integendeel verminderd? zijn de jongere en toekomstige generaties de klos? 2000 2050 Belasting op arbeid als % brutoloon 45 75 Evolutie brutoloon (groeivoet: 1.8%) 100 244 Evolutie nettoloon 55 61

Risicodeling tussen generaties wenselijk en mogelijk repartitie: mogelijkheid van risicodeling bij onverwachte schokken (vergelijk: repartitie in traditionele families versus repartitie door overheid) hoe ver zal efficiënte verzekering moeten gaan? DUIDELIJKE AFSPRAKEN NODIG. Musgrave voorstel: constante verhouding tussen netto-inkomen gepensioneerden en netto-inkomen actieve bevolking

B. intragenerationele rechtvaardigheid en het evenwicht tussen de verschillende pijlers EERSTE PIJLER: minimumpensioen mag niet in het gedrang komen band tussen bijdragen en uitkeringen mag niet verder worden afgezwakt, als we de zwakkere groepen in de samenleving voldoende hoog pensioen willen geven TWEEDE PIJLER: kapitalisering door de hervorming van 2003 "gesolidariseerd" Verschil tussen een eerste pijler van het Bismarck-type en een gesolidariseerde tweede pijler niet zo groot

C. de eindeloopbaanproblematiek verlenging van de actieve loopbaan evident noodzakelijk! Bekijk situatie over het hele leven. solidariteit tussen mensen met verschillende jobs, inkomens en levensverwachting idee van een "normale" loopbaan, uitgedrukt in een aantal gewerkte jaren studieperiode NIET meegerekend bredere discussie over verwachte levensduur en arbeidsomstandigheden bonus-malussysteem om flexibele keuze mogelijk te maken

4. Gezondheidszorg Stijging van de uitgaven zal zeker verder gaan! "Als we steeds ouder en steeds rijker worden, wat is dan het belangrijkste: een derde wagen, nog een bijkomend televisietoestel, duurdere kleren – of een extra levensjaar?" (Hall and Jones, Quarterly Journal of Economics, 2007)

"Optimaal" pad van uitgaven gezondheidszorg 0,35

Transparantie bevorderen om de BTB te "activeren"? BENADRUK HET VERZEKERINGSELEMENT onzekerheid geldt voor iedereen MAAK DE SOLIDARITEIT DOORZICHTIG, FOCUS OP TRADE-OFFS

Een voorbeeld: Interpretatie 1: solidariteit ex post Interpretatie 2: ex ante verzekering Bron: CM

Is transparantie psychologisch haalbaar? routine trade-offs tragic trade-offs taboo trade-offs Verschillende psychologische mechanismen om expliciete taboo trade-offs te vermijden: rookgordijnen en "geheime" commissies; technische verpakking van moeilijke keuzes; retoriek: omvorming taboo trade-offs in één van de andere vormen.

Voorbeeld: de Belgische groeinorm Voordeel: vormt een referentiepunt voor het beleid en stimuleert tot nastreven van efficiëntie MAAR: vervallen tot cijferfetisjisme discussie absoluut niet ingekaderd in een bredere maatschappelijke visie - moeilijke keuzen in verband met trade-off niet geëxpliciteerd ("routine trade-off"?) suggestie dat norm kan gehaald worden door "verhoging efficiëntie“ Aanhangers van een lage groeinorm zouden moeten verplicht worden om te expliciteren welke verstrekkingen/innovaties ze wensen door te schuiven naar de aanvullende verzekering.

Conclusie: strategische keuzes rond solidariteit Verzekeringscomponent niet verder afbouwen. Transparantie en “duidelijke afspraken”. Evenwicht tussen solidariteit en verantwoordelijkheid in het systeem: expliciete discussie over rechtvaardigheid. voorbeeld: verstandige financiële prikkels in gezondheidszorg, bonus-malus en eindeloopbaan. Versterking van het middenveld.