Menselijke waardigheid NPV, Amersfoort 19 mei 2009 Herkomst Soorten waardigheid en problemen Model van integratie Dr Carlo Leget, Universiteit van Tilburg www.zorgethiek.nu

De spraakverwarring Waardigheid: decorum Dying with dignity leeg begrip: nutteloos (Ruth Macklin) intrinsiek ervaringsfeit synoniem voor autonomie …

De herkomst Waardigheid in Van Dale: Hoedanigheid van waardig te zijn; eigenschap of omstandigheid van eerbied te verdienen of wekken [waardig=achting, eerbied verdienend of wekkend] Ambt waaraan eer en aanzien verbonden is, aanzienlijke betrekking (scheik.) valentie, het getal waterstof- of andere eenwaardige atomen waarmee een atoom van een element zich kan verbinden Semantisch: eerbied, achting, respect, eer, hoogachting, …

Waardigheid als begrip Cicero (106 - 43 v. Chr.) Sociaal: publieke erkenning van iemands functie Innerlijke en blijvende wezenstrek waardoor een mens zich van andere wezens onderscheidt

Waardigheid als begrip Oude en Nieuwe Testament OT: nauwelijks NT: semnotes 3 keer: ‘ernst’

Waardigheid als begrip Kerkvaders Dignitas Christiana Wezenstrek krijgt christelijke betekenis, omdat de mens is geschapen naar Gods beeld. Augustinus: ‘Zoals God elk schepsel overtreft, zo overtreft de ziel elk lichamelijk schepsel door de waardigheid van haar natuur’

Waardigheid als begrip Thomas van Aquino (1224/5-1274) Waardigheid van de persoon als zelfstandig zijnde met een rationele natuur Imago Dei motief Vrije wil-motief Waardigheid: moreel – amoreel

Summa Theologiae II-II q. 64, a. 2, ad3 Mag je een zondaar doden? … een mens die zondigt wijkt af van wat redelijk is. Daarom zinkt hij onder de menselijke waardigheid voor zover een mens van nature vrij is en omwille van zichzelf bestaat, en zakt hij af tot het niveau van de ondergeschiktheid van dieren. Zo iemand wordt dan geordend op het nut van anderen, volgens wat er in Ps 49,21 staat: de mens, wanneer hij in eer is, ziet het niet in. Hij lijkt op lastdieren zonder verstand, en wordt huns gelijke. En in Spr 11,28 staat: wie dwaas is zal de wijze dienen. Daarom, hoewel het op zichzelf slecht is om een mens te doden die zijn waardigheid nog bezit, kan het goed zijn om een zondaar te doden. Want een slecht mens is slechter dan een dier en richt meer schade aan, zoals de Filosoof zegt in I Politica 1 [1253a32] lectio 1 en in VII Ethica 6 [1150a7] lectio 6.

STh III, q. 46, a. 5: heeft Christus alles geleden? co: … secundum genus, passus est omnem passionem humanam. Quod quidem potest considerari tripliciter. Uno modo, ex parte hominum. Passus est enim aliquid et a gentilibus, et a Iudaeis; a masculis et feminis, ut patet de ancillis accusantibus Petrum. Passus est etiam a principibus, et a ministris eorum, et popularibus, secundum illud Psalmi, quare fremuerunt gentes, et populi meditati sunt inania? Astiterunt reges terrae, et principes convenerunt in unum, adversus dominum et adversus Christum eius. Passus est etiam a familiaribus et notis, sicut patet de Iuda eum prodente, et Petro ipsum negante.

Alio modo patet idem ex parte eorum in quibus homo potest pati Alio modo patet idem ex parte eorum in quibus homo potest pati. Passus est enim Christus in suis amicis eum deserentibus; in fama per blasphemias contra eum dictas; in honore et gloria per irrisiones et contumelias ei illatas; in rebus per hoc quod etiam vestibus spoliatus est; in anima per tristitiam, taedium et timorem; in corpore per vulnera et flagella.

Tertio potest considerari quantum ad corporis membra Tertio potest considerari quantum ad corporis membra. Passus est enim Christus in capite pungentium spinarum coronam; in manibus et pedibus fixionem clavorum; in facie alapas et sputa; et in toto corpore flagella. Fuit etiam passus secundum omnem sensum corporeum, secundum tactum quidem, flagellatus et clavis confixus; secundum gustum, felle et aceto potatus; secundum olfactum, in loco fetido cadaverum mortuorum, qui dicitur Calvariae, appensus patibulo; secundum auditum, lacessitus vocibus blasphemantium et irridentium; secundum visum, videns matrem et discipulum quem diligebat flentes.

Waardigheid als begrip Pico della Mirandola (1463-1493) Oratio de hominis dignitate Mens is schepper van zichzelf: daarop berust de waardigheid van de mens

Waardigheid als begrip Thomas Hobbes (1588-1679) The value of worth of a man, is, as of other things, his price; that is to say, so much as would be given for the use of his power; and therefore it is not absolute; but a thing dependent on the need and judgement of another… The public worth of a man, which is the value set on him by the common wealth, is that which men commonly call dignity.

Waardigheid als begrip Immanuel Kant (1724-1804) Respect voor de ander is de erkenning van de waardigheid van een ander mens, een waarde die geen prijs heeft… Mens als doel in zichzelf: geen relatieve waarde, maar een intrinsieke waarde: waardigheid

Waardigheid als begrip Kerkelijke documenten Leo XIII, Rerum novarum (1891): ‘De waardigheid van de mens, die door God zelf met grote eerbied bejegend wordt, mag door niemand ongestraft worden geschonden’ Natuurlijke rechten van de mens: eigendom, bezit, grond, leven, arbeid, huwelijk, levensonderhoud, vereniging

1948: Universal Declaration of Human Rights Article 1: All human beings are born free and equal in dignity and rights.They are endowed with reason and conscience and should act towards one another in a spirit of brotherhood.

Tussentijdse conclusie: Historische ontwikkeling begrip: Waardigheid als intrinsieke eigenschap van de mens (beeld van God, redelijk wezen) Waardigheid als sociaal toegekende kwaliteit Verbinding waardigheid subject en moreel handelen Hoe speelt waardigheid nu een rol in de huidige discussie rond lijden en sterven?

Waardigheid 1 Ervaren waardigheid

Voorbeeld 1: ervaren waardigheid NVVE onderzoek (VUMC): lichamelijk psychisch sociaal existentieel Zelfstandigheid, onafhankelijkheid, zelfredzaamheid Mentale helderheid Zich een last voelen Geen controle over leven Veranderingen in lichamelijk voorkomen Neerslachtigheid Privacy bedreigd Niet meer zijn wie je was Verontrustende symptomen Niet kunnen accepteren Niet met respect of begrip behandeld Gewenst behandeldoel Beperking activiteiten(hobby's) Niet mentaal kunnen vechten Geen steun gemeenschap Leven geen zin Niet kunnen communiceren Geen zinvol spiritueel leven Omgevingsfactoren Onzekerheid Nadenken over het einde

Chochinov e.a, Dignity in the terminally ill: An empirical model, SocScMed 2002; 54;433-43

Kracht en probleem van 1 (ervaren waardigheid) (Voorbeelden: NVVE, Chochinov) + Ervaring van eigen waardigheid (zelfrespect) is belangrijke bron van draagkracht - Mens kan zich vergissen: net als bij schoonheid

Waardigheid 2 Relationele waardigheid Toegekende waardigheid persnl / maatsch Ervaren waardigheid

Dignity conserving care A: Attitude (zelfonderzoek naar houding en vooronderstelling) B: Behaviour (kindness and respect) C: Compassion (Gevoelslaag komt erbij; ‘awareness of suffering and wish to relieve it’) D: Dialogue (Meest en minst belangrijke – als ABC goed gebeuren) BMJ 2007:335:184-7 Harvey Chochinov psychiater Winnipeg, Canada

Therapeutic sessions (30-60 min): Chochinov HM e.a., Dignity Therapy: A Novel Psychotherapeutic Intervention for Patients Near the End of Life (J Clin Oncol 2005; 23:5520-5) Strong association between an undermining of dignity and depression, anxiety, desire for death, hopelessness, feeling of being a burden on others and overall poorer quality of life Therapeutic sessions (30-60 min): (1) Informed consent psychometric battery (2) Taped session (‘tell me about your life… most important’) Reshaped and edited into a narrative (3) Reading the document to the patient (emotional) Opportunity to reflect on the opportunity

Waardigheid Het is niet genoeg om waardigheid te proclameren: (‘easy listening’-concept of dignity) Valadier: waardigheid is geen attribuut, maar een relatie In de wederzijdse dynamiek van het zorgproces wordt de waardigheid van beide deelnemers gegenereerd Annelies van Heijst

Kracht en probleem van 2 (toegekende waardigheid) (relationele waardigheid) Voorbeeld: Van Heijst/Valadier, Chochinov + Waardigheid vraagt om erkenning door anderen: wie het nooit geleerd of ervaren heeft zal het nooit zelf verzinnen - Cultuur kan waardigheid systematisch ontkennen (vrouwen, andere rassen)

Waardigheid 3 Intrinsieke waardigheid Relationele waardigheid Toegekende waardigheid persnl / maatsch Ervaren waardigheid

Kracht en probleem van 3 (intrinsieke waardigheid) Voorbeeld: RKK, VN + Het kan een sterk contra-factisch begrip zijn met ethisch hermeneutische zeggingskracht (tegen alle schijn in) - Het kan (bij wijze van paradox) een leeg begrip blijven (geen consequenties) - Het kan voor terreur zorgen wanneer 1 en 2 ontbreken

Wederzijdse invloed Ervaren waardigheid is afhankelijk van erkenning door naasten en raamwerk Naasten worden geïnspireerd door ervaren waardigheid en raamwerk Raamwerk moet gedragen worden en herkend worden door de zieken en naasten

Voorstel Waardigheid in de meest volle zin is wanneer 1, 2 en 3 elkaar kritisch in evenwicht houden Dat is afhankelijk van een cultuur van bevordering van waardigheid Waardigheid is dus een expressief, poietisch en performatief begrip

Waardigheid Intrinsieke waardigheid Relationele waardigheid Toegekende waardigheid persnl / maatsch Ervaren waardigheid