Superdiversiteit. Naar een nieuwe kijk op stad en diversiteit Dirk Geldof Lector Sociaal Werk Karel de Grote-Hogeschool Hoger Instituut Gezinswetenschappen Faculteit Ontwerpwetenschappen UA UGent Beleidscel Diversiteit & Gender 27 januari 2014

Waarom spreken we vandaag van superdiversiteit? Is meer dan een synoniem voor diversiteit of multiculturaliteit nieuwe fase in migratie & demografie Term Steven Vertovec (2007) Zie ook Jan Blommaert, Maurice Crul, Stijn Oosterlynck, … Op amper een halve eeuw van een samenleving met beperkte etnisch-culturele diversiteit naar een immigratiesamenleving Om dit te begrijpen, moeten we de geschiedenis van migratie kennen

Onze migratiegeschiedenis in een notedop 1945: aantrekken contingenten Polen en Italianen voor heropbouw 1956-1969: golden sixties Actief aantrekken gastarbeiders Italië, Spanje & Griekenland in jaren ‘50 Marokko & Turkije in jaren ’60 1974: ‘immigratiestop’ poort voor arbeidsmigratie van buiten EU (deels) gesloten Verschuiving naar gezinshereniging & asiel Jaren ’70-80: ondanks de ‘tijdelijkheidsgedachte’ worden vele gastarbeiders migranten Maar geen écht beleid…

De jaren 1990: Scharnier-moment naar superdiversiteit Sterke stijging instroom in jaren ’90 én groeiende diversiteit van landen van oorsprong: Verdere gezinshereniging Globalisering asielaanvragen Crisissen Bosnië en Kosovo, eerste Golfoorlog (Irak/Koeweit) En vooral 1989: Val IJzeren Gordijn migratie uit Oost-Europa Uitbreiding EU met nieuwe lidstaten

Na-oorlogse migratiegeschiedenis: immigratie én emigratie

De superdiversiteit van de 21ste eeuw resultaat van deze opeen-volgende migratiegolven is een veel complexere sociale realiteit, zeker in onze steden. Superdiversiteit wijst op kwantitatieve en kwalitatieve verschillen tegenover de migratie in de 20ste eeuw

Een kwantitieve breuk: majority-minority cities steden waar de meerderheid van de bewoners uit een brede waaier van minderheden bestaat. Wereldsteden als New York, Sao Paolo, Toronto of Sydney Vandaag ook Brussel, Rotterdam & Amsterdam morgen ook Genk en Antwerpen Overmorgen ook Gent, …

Kinderen kleuren de steden Antwerpen, aandeel allochtonen per leeftijdsgroep 2013 42% bewoners van allochtone origine > 50% bij -40-ers > 60% bij kinderen herkomst ouders inbegrepen => Ook zonder nieuwe migratie wordt Antwerpen een majority-minority-city

Superdiversiteit vooral – maar niet alleen – in de grote steden

Superdiversiteit: een kwalitatieve breuk basispatroon van migratie veranderde van mensen uit een klein aantal landen van herkomst naar een klein aantal gastlanden naar mensen uit een zeer groot aantal landen van herkomst naar zeer groot aantal gastlanden => diversiteit in de diversiteit

Diversiteit in de diversiteit: wat betekent dat? een enorme hybriditeit in de achtergronden van migranten Meer nationaliteiten Meertaligheid Religieuze diversiteit groeit Diversiteit in migratiemotieven Diversiteit in verblijfsstatuten Diversiteit in sociaal-economische posities Diversiteit in & tussen gemeenschappen Meer transnationalisme

Superdiversiteit instroom 2009 naar landen van herkomst

De superdiverse realiteit: uitdaging voor stad & sociaal werk Onze samenleving verandert sneller dan onze manier van kijken & denken Zoeken naar actuele denk- en beleidskaders Boek vertrekt vanuit realiteit en nuance Nu als prikkel 9 uitdagingen hyperkort in beeld

1. Geraken we eindelijk voorbij het wij-zij-denken? We blijven met zijn allen denken in wij-en-zij termen ‘wij’ zowel als ‘zij’… daardoor (h)erkennen we de complexe realiteit onvoldoende Voorbij het wij-zij-denken: Naar een ‘wij zowel als zij’ Van of/of-denken Of Belg of migrant naar en/en-denken Oog voor mengvormen & meervoudige identiteiten Afnemende bruikbaarheid van nationaliteit aandacht voor ambivalentie

De kosmopolitische realiteit: meervoudige & gelaagde identiteiten Tussen wij-en-zij groeit de werkelijkheid in onze steden Steeds meer landgenoten zijn Belg én hebben een migratie-achtergrond Zoals Fatima, Meyrem, Imade, Mohammed, Karim, Pjotr, … Zoals Vincent Kompany, Stromae, … Ze combineren posities & identiteiten Klassieke assimilatietheorie verwerpt dubbele etnische identiteit Nochtans zien we toename van meervoudige en gelaagde identiteiten

2. Erken toenemend belang van transnationale realiteiten Migratie vandaag fundamenteel veranderd Van (bijna) definitief afscheid naar blijvend contact door de ontwikkeling van Communicatietechnologie Gsm, internet, skype, satelliettelevisie Snelle en relatief goedkope mobiliteit Van enkele reis naar pendelmigratie Fysiek en/of mentaal transnationaliteit als basiskenmerk van superdiversiteit in tijden van globalisering

2. Erken toenemend belang van transnationale realiteiten Transnationaliteit is leven in één land én tegelijk ook elders Waarbij mensen intense contacten over grenzen heen onderhouden Verschillende leefwerelden & culturen combineren Indien mogelijk heen en weer reizen Fysiek en/of mentaal. steeds meer mensen leven over grenzen Groei van wereldfamilies en transmigratie Wat betekent het om in verschillende werelden én over grenzen heen te leven? Hoe moeten steden en sociaal werk er mee omgaan? Wat betekent dat voor (meervoudige) integratie?

3. Pak de (gekleurde) armoede (eindelijk) (écht) aan Pas het laatste decennium harde cijfers 12% autochtone Belgen onder armoedegrens 52% bij Marokkaanse gezinnen > 1/3 bij Turkse & Oost-Europese gezinnen Jeugdwerkloosheid, ongekwalificeerde uitstroom, … Amper maatschappelijke reactie. nood aan diversiteitspact Armoede-, onderwijs-, arbeidsmarktbeleid, … interculturalisering van armenorganisaties Dit vereist een sterker stedenbeleid

4. Maak van integratie opnieuw een positief burgerschap-verhaal Integratie in majority-minority-cities krijgt een ander karakter Is er nog een meerderheidscultuur? Diversiteit als basiskenmerk van stedelijkheid Stop het open/verdoken assimilatie-beleid Heb oog voor de (on)bedoelde neveneffecten van het integratiediscours/beleid Shadid, Willem Schinkel, Jan Blommaert, … Kan je integratie van bovenaf opleggen? Is het niet vruchtbaarder positief te appeleren aan de dynamiek bij vele migranten? Maurice Crul over sociale stijging Parekh over sociale cohesie: Vertrek van en erken de pluriformiteit

5. Stimuleer Nederlands vanuit erkenning van meertaligheid We leven de facto in meertalige steden Brussel: Van 72 talen in 2000 naar 104 in 2011 Frans best gekend (89%) Dan Engels (30%), Nederlands (23%) en Arabisch (18%) Toename taalgemengde gezinnen Ééntalig Franstalig of Nederlandstalig al minder dan 40% van de Brusselaars Één op drie groeide op in gezin waar géén Nederlands of Frans werd gesproken Een meertalig en-en-verhaal

Overgang naar meertalige steden: Antwerpen Geen taalbarometer 37% van de kinderen in het lager onderwijs in Antwerpen sprak in 2011 thuis een andere taal dan het Nederlands Meertaligheid noodzakelijk in frontlinieberoepen sociaal werk, OCMW, … Om sociaal werk op maat te kunnen leveren Politiek zeer gevoelig… www.dirkgeldof.be

Stimuleer Nederlands vanuit erkenning van meertaligheid In plaats van meertaligheid te koesteren & vanuit de erkenning ervan Nederlands aan te leren, kiezen we te vaak voor een scenario dat mensen wil dwingen Wachtlijsten, te schoolse settings, verschuiving naar resultaatsverbintenissen Taal steeds vaker een excuus voor uitsluiting i.p.v. een hefboom voor emancipatie

6. Sociaal werk is werken aan herverdeling én erkenning Te vaak plaatsen we herverdeling en erkenning tegenover elkaar Herverdeling= versterking sociaal-economische positie, vanuit een benadering van de andere als (potentieel) gelijk Erkenning = waardering van verschil in (etnisch-) culturele posities, erkenning van fundamentele verschillen Vb. vrouwenbeweging, holebirechten, hoofddoek… Nancy Fraser: let op dat erkenning de herverdeling niet verdringt Ulrich Beck: inherent spanningsveld De ander als gelijke versus recht op verschil Omgaan met superdiversiteit als een en/en-verhaal Actief pluralisme als basishouding

7. Sociaal werk is werken aan structuur én cultuur bestrijden van structurele achterstelling armoede, arbeidsmarkt, onderwijs, racisme én werken aan cultuur Zonder te culturaliseren Geen cultureel schuldmodel Niet alles vanuit cultuur te ‘verklaren’ Maar ook geen taboe rond cultuur erken etnisch-culturele elementen Als kracht, maar ook als drempel Krachtgericht werken aan structurele achterstelling, met aandacht voor cultuur en leefwereld van mensen van andere etnisch-culturele origine Van cultuur-sensitief naar divers-sensitief

8. Superdiversiteit vraagt interculturalisering van opleidingen en beroepen Frontlinieberoepen, waaronder onderwijs in de 21ste eeuw is meer dan ooit werken in en met diversiteit Nood aan (verdere) interculturalisering Van interculturele communicatie tot intercultureel maatwerk & interculturalisering van opleidingen Niet alleen studenten, ook docenten Empowerend & divers-sensitief werken In alle maatschappelijke sectoren Overheid: onderwijs, gezondheidszorg, arbeidsmarkt, beleid, … privésector

9. Superdiversiteit. Welke toekomstscenario’s? Superdiversiteit is een feitelijke ontwikkeling Op zichzelf niet goed of slecht hangt er van af hoe we er mee omgaan Wel een scharniermoment wat nieuwe vragen oproept Of oude vragen over migratie en integratie in een nieuw context plaatst Maurice Crul e.a. schetsen twee toekomstscenarios

Een scenario van angst en vernedering? Waarin wij-zij-denken wederzijds dominant blijft Met groeiende gekleurde armoede, werkloosheid en ongelijkheid sociaal kapitaal van 2de en 3de generatie gaat deels verloren Met wederzijdse polarisering Rond symbooldossiers als het hoofddoekenverbod Waarbij men racisme ‘relatief’ noemt Van eigen volk tot eigen fundamentalisme eerst Superdiversiteit als sociale tijdbom

Of een scenario van hoop en empowerment Waar superdiversiteit uitgroeit tot een evidente realiteit Met ruimte voor en erkenning van meervoudige identiteiten Met ruimte voor emancipatie & sociale stijging Een beleid dat hierop inzet Dat emancipatie binnen gemeen-schappen ondersteunt & stimuleert vanuit een beleid van herverdeling én erkenning En vanuit een actief pluralisme

Besluit: Naar een scenario van hoop & empowerment… Want de toekomst van onze steden ligt niet in (verdere) polarisatie, maar in de mobilisatie van de superdiversiteit van alle bewoners. (wat in Gent vandaag iets beter lijkt te lukken dan in mijn stad Antwerpen)

Meer lezen? Boek verkrijgbaar na de lezing aan 15 euro (i.p.v. 22 euro) Reacties ook welkom op dirk.geldof@kdg.be www.dirkgeldof.be