Eenzaamheid bij Marokkaanse en Turkse migrantenouderen Wijktafel over eenzaamheid bij migrantenouderen, 18 juni 2019, De Buurtzaak, Slotervaart Amsterdam Eenzaamheid bij Marokkaanse en Turkse migrantenouderen Tineke Fokkema, NIDI-KNAW, Rijksuniversiteit Groningen, Erasmus Universiteit Rotterdam

Opkomst onderzoek naar migrantenouderen Lang weinig aandacht voor vergrijzing en veroudering in migrantenstudies en voor migranten in vergrijzings- en verouderingsstudies Migrantenstudies: focus op vertrek en aankomst voormalige gastarbeiders nieuwe nieuwkomers tweede generatie Vergrijzings- en verouderingsstudies: verschillende redenen om migranten buiten beschouwing te laten moeilijk bereikbare en vaak voor ‘buitenstaanders’ ontoegankelijke doelgroep vergt extra investeringen (ondervraging in eigen taal, gangbare meetinstrumenten niet altijd toepasbaar) hardnekkige aanname dat behoeften/problemen door de familie en eigen gemeenschap worden vervuld/opgelost

Opkomst onderzoek naar migrantenouderen Toenemende aandacht voor migrantenouderen, vooral voor ouderen van Marokkaanse en Turkse afkomst Aantal 55+ stijgt Aandeel 75+ stijgt

Opkomst onderzoek naar migrantenouderen Toenemende aandacht voor migrantenouderen, vooral voor ouderen van Marokkaanse en Turkse afkomst Aantal 55+ stijgt Aandeel 75+ stijgt

Opkomst onderzoek naar migrantenouderen Toenemende aandacht voor migrantenouderen, vooral voor ouderen van Marokkaanse en Turkse afkomst Aantal 55+ stijgt Aandeel 75+ stijgt Sterke concentratie in de grotere steden (M&T: 41% in de G4)

Marokkaanse en Turkse ouderen per gemeente, 2017 Bron: CBS

Marokkanen en Turken per Amsterdams gebied en stadsdeel, 2019 % Bron: OIS

Definitie eenzaamheid Eenzaamheid betreft een situatie waarin mensen een subjectief tekort of gemis ervaren aan (kwaliteit van de) contacten in vergelijking met de contacten die men wenst Sociale isolatie daarentegen is het ontbreken van participatie in een gevarieerde set van verbanden en in de samenleving Bij eenzaamheid staat de vraag centraal: In hoeverre voelt deze man of vrouw zich eenzaam of erbij te behoren? Bij sociale isolatie staat de vraag centraal: In hoeverre is deze man of vrouw alleen of omringd door anderen? Mensen met weinig contacten hoeven dus niet eenzaam te zijn Mensen met veel contacten kunnen dus eenzaam zijn

Twee typen van eenzaamheid Emotionele eenzaamheid: ervaren gemis van een intieme relatie, een emotioneel hechte band (partner, vriend, kind) Sociale eenzaamheid: ervaren gemis van betekenisvolle relaties met een bredere groep mensen (kennissen, collega’s, buurtgenoten, mensen met dezelfde belangstelling)

De Jong Gierveld eenzaamheidsschaal (0-2: niet eenzaam; 3-8 matig eenzaam; 9-11 sterk eenzaam) Ja Min of meer Nee Er is altijd wel iemand in mijn omgeving bij wie ik met mijn dagelijkse probleempjes terecht kan S Ik mis een echt goede vriend of vriendin E Ik ervaar een leegte om me heen Er zijn genoeg mensen op wie ik in geval van narigheid kan terugvallen Ik mis gezelligheid om me heen Ik vind mijn kring van kennissen te beperkt Ik heb veel mensen op wie ik volledig kan vertrouwen Er zijn voldoende mensen met wie ik me nauw verbonden voel Ik mis mensen om me heen Vaak voel ik me in de steek gelaten Wanneer ik daar behoefte aan heb kan ik altijd bij mijn vrienden terecht

Prevalentie eenzaamheid Bekend gegeven: eenzaamheid onder migrantenouderen hoger dan onder ouderen zonder migratieachtergrond

Eenzaamheid (%) naar herkomst Symbol studie, lage SES wijken in G4, 55+ Uysal-Bozkir, Fokkema, MacNeil-Vroomen, van Tilburg, & de Rooij (2017)

Eenzaamheid (0–11) naar herkomst LASA, 15 steden, 55-64 Gecontroleerd voor sekse en leeftijd

Verklaringen voor hogere eenzaamheid onder Marokkaanse en Turkse ouderen 1. Verschillen in concept en meting eenzaamheid tussen herkomstgroepen 2. Oudere migranten kwetsbaarder; accumulatie van risicofactoren (w.o. slechte gezondheid, lage SES) 3. Oudere migranten in vergelijkbare omstandigheden minder veerkrachtig 4. Migrant-specifieke factoren (w.o. taalbarrière, onvoldoende toegankelijkheid reguliere professionele zorg, sociale uitsluiting, etnische discriminatie, transnationaal gedrag)

Verklaringen voor hogere eenzaamheid onder Marokkaanse en Turkse ouderen 1. Verschillen in concept en meting eenzaamheid tussen herkomstgroepen → geen bewijs; de Jong Gierveld eenzaamheidsschaal betrouwbaar en valide voor Surinamers, Marokkanen en Turken (Uysal-Bozkir et al., 2017; van Tilburg & Fokkema, 2018) 2. Oudere migranten kwetsbaarder; accumulatie van risicofactoren (w.o. slechte gezondheid, lage SES) 3. Oudere migranten in vergelijkbare omstandigheden minder veerkrachtig 4. Migrant-specifieke factoren (w.o. taalbarrière, onvoldoende toegankelijkheid reguliere professionele zorg, sociale uitsluiting, etnische discriminatie, transnationaal gedrag)

Verklaringen voor hogere eenzaamheid onder Marokkaanse en Turkse ouderen 1. Verschillen in concept en meting eenzaamheid tussen herkomstgroepen → geen bewijs; de Jong Gierveld eenzaamheidsschaal betrouwbaar en valide voor Surinamers, Marokkanen en Turken (Uysal-Bozkir et al., 2017; van Tilburg & Fokkema, 2018) 2. Oudere migranten kwetsbaarder; accumulatie van risicofactoren (w.o. slechte gezondheid, lage SES) 3. Oudere migranten in vergelijkbare omstandigheden minder veerkrachtig 4. Migrant-specifieke factoren (w.o. taalbarrière, onvoldoende toegankelijkheid reguliere professionele zorg, sociale uitsluiting, etnische discriminatie, transnationaal gedrag)

Samenvatting verschillen Gunstig Ongunstig Gehuwd* Contactfrequentie overige familie Aantal personen in huishouden Opleidingsniveau Aantal kinderen Hoogte inkomen Contactfrequentie (schoon)kinderen Tevredenheid met inkomen* Contactfrequentie kleinkinderen Werkend Contactfrequentie vrienden/bekenden* Gebruik internet Contactfrequentie buren Ervaren regie* Lid organisaties Gezondheid in het algemeen Bezoekfrequentie kerk/moskee Depressieve symptomen* Aantal chronische ziekten Fysiek functioneren Cognitief functioneren Verschillen in eenzaamheid verminderd met > 50%, maar nog steeds significant

Verklaringen voor hogere eenzaamheid onder Marokkaanse en Turkse ouderen 1. Verschillen in concept en meting eenzaamheid tussen herkomstgroepen → geen bewijs; de Jong Gierveld eenzaamheidsschaal betrouwbaar en valide voor Surinamers, Marokkanen en Turken (Uysal-Bozkir et al., 2017; van Tilburg & Fokkema, 2018) 2. Oudere migranten kwetsbaarder; accumulatie van risicofactoren → gedeeltelijke verklaring (SES, gezondheid, regie) (van Tilburg & Fokkema, 2018) 3. Oudere migranten in vergelijkbare omstandigheden minder veerkrachtig 4. Migrant-specifieke factoren (w.o. taalbarrière, onvoldoende toegankelijkheid reguliere professionele zorg, sociale uitsluiting, etnische discriminatie, transnationaal gedrag)

Minder veerkrachtig? Nederlands Marokkaans Turks Contactfrequentie (schoon)kinderen - beschermend Contactfrequentie vrienden/bekenden Contactfrequentie buren Opleidingsniveau versterkend Fysiek functioneren Factoren vergelijkbaar voor Nederlanders, Marokkanen en Turken: partnerstatus, tevredenheid met inkomen, ervaren regie, depressieve symptomen

Verklaringen voor hogere eenzaamheid onder Marokkaanse en Turkse ouderen 1. Verschillen in concept en meting eenzaamheid tussen herkomstgroepen → geen bewijs; de Jong Gierveld eenzaamheidsschaal betrouwbaar en valide voor Surinamers, Marokkanen en Turken (Uysal-Bozkir et al., 2017; van Tilburg & Fokkema, 2018) 2. Oudere migranten kwetsbaarder; accumulatie van risicofactoren → gedeeltelijke verklaring (SES, gezondheid, regie) (van Tilburg & Fokkema, 2018) 3. Oudere migranten in vergelijkbare omstandigheden minder veerkrachtig → (nog) geen bewijs 4. Migrant-specifieke factoren (w.o. taalbarrière, onvoldoende toegankelijkheid reguliere professionele zorg, sociale uitsluiting, etnische discriminatie, transnationaal gedrag)

Verklaringen voor hogere eenzaamheid onder Marokkaanse en Turkse ouderen 1. Verschillen in concept en meting eenzaamheid tussen herkomstgroepen → geen bewijs; de Jong Gierveld eenzaamheidsschaal betrouwbaar en valide voor Surinamers, Marokkanen en Turken (Uysal-Bozkir et al., 2017; van Tilburg & Fokkema, 2018) 2. Oudere migranten kwetsbaarder; accumulatie van risicofactoren → gedeeltelijke verklaring (SES, gezondheid, regie) (van Tilburg & Fokkema, 2018) 3. Oudere migranten in vergelijkbare omstandigheden minder veerkrachtig → (nog) geen bewijs 4. Migrant-specifieke factoren (w.o. taalbarrière, onvoldoende toegankelijkheid reguliere professionele zorg, sociale uitsluiting, etnische discriminatie, transnationaal gedrag)

Variatie in eenzaamheid onder Marokkaanse en Turkse ouderen: rol van verbondenheid Verbondenheid met de eigen etnische groep en/of de Nederlandse samenleving biedt enige bescherming tegen eenzaamheid Transnationale verbondenheid beschermt niet tegen eenzaamheid (‘betwixt and between identities’, ‘double absence’; Grillo, 2007, Sayad, 1999)

Richting toekomstig onderzoek Meer onderzoek nodig naar alternatieve verklaringen Transnationaal leven Conflicterende meningen pendelen, terugkeerwens Taalbeheersing Type zorggebruik Religiositeit Kwaliteit van relaties Wensen en verwachtingen ten aanzien van relaties

Tineke Fokkema fokkema@nidi.nl Dank voor uw aandacht! Tineke Fokkema fokkema@nidi.nl