Denksporen voor een meer rechtvaardige woningfiscaliteit Toelichting bij het onderzoeksrapport 26 april 2018 Sien Winters m.m.v. Katleen Van den Broeck

“While national wealth has substantially increased public wealth is now negative or close to zero in rich countries. Arguable this limits the ability of governments to tacle inequality; certainly, it has important implications for wealth inequality among individuals” (World Inequality Report 2018)

Inhoud Verdeling inkomen en vermogen Hoe ongelijk zijn inkomen en vermogen verdeeld? Wat is een rechtvaardige verdeling van inkomen en vermogen? Wat is een rechtvaardige fiscaliteit? Wat is rechtvaardige fiscaliteit? Is de woningfiscaliteit rechtvaardig? Denksporen voor een meer rechtvaardige woningfiscaliteit

1. Verdeling inkomen en vermogen

1.a. Hoe ongelijk zijn inkomen en vermogen verdeeld? Mediaan bruto jaarinkomen en mediaan netto vermogen naar inkomensquintiel, -deciel, in 1 000 euro, België, 2014 15x 8x Bron: HFCS Wave 2, Table A3 & Table I1

1.a. Hoe ongelijk zijn inkomen en vermogen verdeeld? Verdeling van bruto jaarinkomen (links) en netto vermogen (rechts), in 1.000 euro, België, 2014 318x 6x Bron: HFCS Wave 2, Table I3 & Table J3

1.a. Hoe ongelijk zijn inkomen en vermogen verdeeld? Waarde van financieel vermogen en van vastgoed over de inkomensquintielen*, in 1.000 euro, België, 2014 *: enkel voor wie deze vorm van vermogen heeft Bron: HFCS Wave 2, Table A3 & Table I1

1.a. Hoe ongelijk zijn inkomen en vermogen verdeeld? Samenstelling en verdeling van het nettovermogen, gemiddelde waarde van activa en passiva in 1 000 euro’s, naar vermogensquintiel Bron: Du Caju (2016), figuur op basis van HFCS 2010 en 2014

1.a. Hoe ongelijk zijn inkomen en vermogen verdeeld? Aandeel huishoudens met eigendomswoning naar equivalente inkomensquintielen, voor huishoudens met referentiepersoon op actieve leeftijd, in %;Vlaams Gewest, 2013 Bron: Heylen (2015, op basis van Pannecoucke et al. (2001), Socio-economisch Panel (SEP) ’76, ’85 en ’97; Woonsurvey 2005; Grote Woononderzoek 2013:

1.b. Wat is een rechtvaardige verdeling van inkomen/vermogen? Dit is een kwestie van maatschappelijke keuzes! Elementen in het debat: Ongelijkheid mag resultaat zijn van verschil in inspanningen Maar niet van verschil in kansen (talent, inkomen en vermogen van ouders…) En ook niet van schaarste of van macht (toplonen CEO’s) Een zekere vorm van ongelijkheid in vermogen is aanvaardbaar: Vrije keuze tussen besteding nu – toekomst Vrije keuze tussen besteding zelf – anderen Als grondrechten gerealiseerd zijn

1.b. Wat is een rechtvaardige verdeling van inkomen/vermogen? Maar het gaat over meer dan enkel een maatschappelijke keuze! Te grote ongelijkheid…. is een risico voor de democratie, omdat kleine groep (superrijken) politieke besluitvorming naar hun hand zetten (Piketty): remt economische groei (OESO, IMF): door onderinvestering in opleiding lage inkomens omwille van risico op sociale onrust Bepaald niveau van herverdeling van inkomen en vermogen nodig Maar hoeveel? Normatief, afhankelijk van ideologie En hoe? Kan via belastingen, sociale zekerheid, premies, wetgeving …

2. Rechtvaardige fiscaliteit

2.a. Wat is een rechtvaardige belasting? Horizontale rechtvaardigheid: Gelijke belasting in gelijke situaties Verticale rechtvaardigheid: Draagkracht: Sterke schouders dragen meer lasten Echter: belasting dient nog twee andere doelen: de gewenste overheidsinkomsten voorzien met minimum aan welvaartsverlies  ‘efficiëntie’ Gedrag beïnvloeden  ‘effectiviteit’  Steeds afweging nodig van rechtvaardigheid t.o.v. andere doelen Andere aandachtspunten: Niet alle instrumenten moeten herverdelen; belastingsysteem moet als geheel bekeken worden (Mirrlees)  aanbevelingen mogen niet geïsoleerd gezien worden Onderzoek gebaseerd op bestaande data en literatuur  te lezen als eerste toetsing aan principes, niet als een grondige evaluatie

2.b. Is de woningfiscaliteit rechtvaardig? Redenering 1°Voldoet de woonfiscaliteit aan horizontale en verticale rechtvaardigheid? 2° Zo neen, - Wat zijn daarvoor de redenen? (efficiëntie? effectiviteit?) - Zijn deze redenen voldoende gegrond? 3° Indien onvoldoende gegronde reden opgenomen in de denksporen Indien onduidelijk  geen uitspraak Enkele voorbeelden …

2.b Is de woonfiscaliteit rechtvaardig? PERSONENBELASTING – Horizontale rechtvaardigheid Vermogen minder en anders belast dan arbeid Hoe? Gemiddeld tarief vermogen < arbeid Vermogen: vlak tarief  arbeid: progressief tarief Theoretisch moeilijke discussie of en aan welke tarieven vermogen moet worden belast Maar algemeen consensus verdere verschuiving van belasting op arbeid naar belasting op vermogen (EC, OESO, IMF…) Piketty: ook vermogen progressief belasten (Piketty)

2.b Is de woonfiscaliteit rechtvaardig? PERSONENBELASTING – Horizontale rechtvaardigheid 2) Onroerend vermogen anders belast dan roerend vermogen Globaal lijkt eigen woningbezit voordeliger behandeld dan andere vormen van vermogen Reden: Gedrag beïnvloeden, nl. eigen woningbezit aanmoedigen (sociale rust, veilig sparen, goede huisvader, betrokkenheid op buurt …) Pensioenargument: woning als aanvulling op pensioen woning is veilige spaarvorm zal minder snel liquide worden gemaakt dan andere spaarvormen vermogen onder vorm van woning minder ongelijk verdeeld dan andere spaarvormen Echter: Kan ten koste zijn van meer productieve investeringen in economie W.b. pensioenargument: dit ‘aanvullend pensioen’ is zeer ongelijk verdeeld

2.b Is de woonfiscaliteit rechtvaardig? PERSONENBELASTING – Horizontale rechtvaardigheid 3) Eigendomswoning minder belast dan huurwoning Hoe? Eigendomswoning vrijgesteld in personenbelasting, huurwoning niet Vlaamse Woonbonus > lange termijnsparen Reden: idem Echter: Effect op gedrag beperkt: fiscaal voordeel heeft nauwelijks effect op betaalbaarheid wegens kapitalisatie Volgens literatuur: geen effect eigen woningbezit (mogelijk zelfs negatief) Aanleiding tot onderinvestering in huur En indicaties voor negatieve effecten (o.a. remt arbeidsmobiliteit) Fiscale voordelen averechts herverdelend Mogelijke conclusie: meer neutrale behandeling, dwz Ook eigen woning belasten Meer gelijkheid in fisale voordelen eigen woning en huurwoning Zelfde belastingbasis voor alle woningen (marktwaarde, zie onroerende voorheffing)

2.b. Is de woningfiscaliteit rechtvaardig? PERSONENBELASTING – Horizontale rechtvaardigheid 4) Ongelijke behandeling als gevolg van verouderd KI Reden: KI geen duidelijke relatie met waarde van de woning Reden waarom hier niets aan gebeurt: Geen inhoudelijke argumenten Hoge kost van herschatting Politieke gevoeligheid Conclusie: efficiënte methode uitwerken voor herschatting Maar opgelet dat dit niet tot nog meer ongelijke behandeling huur en eigendom leidt Verhoging belastbare basis kan gepaard gaan met lagere tarieven Speelt ook in onroerende voorheffing  ‘ReTax’ (SBO-onderzoek 2018-2021)

2.b Is de woonfiscaliteit rechtvaardig? PERSONENBELASTING – Horizontale rechtvaardigheid 5) Andere: Hoe? Belastingvermindering voor bv vernieuwing van tegen een redelijke huurprijs in huur gegeven woning (via SVK)* dakisolatie Reden: gedragssturing Conclusie: effectiviteit te beoordelen *: is ook verticale rechtvaardigheid (wegens sociale verhuring – doelgroepgebonden)

2.b. Is de woningfiscaliteit rechtvaardig? PERSONENBELASTING – Verticale rechtvaardigheid Hoe wordt verticaal herverdeeld? Heffing: Progressieve tarieven Vrijstellingen (bv eigen woning vrijgesteld) Voordelen: Belastingaftrekken en –verminderingen Forfaitaire bedragen en plafonneringen (cfr woonbonus Vlaanderen) Belastingkrediet (cfr wooncheque Wallonië) Waarom? Herverdelen (progressieve tarieven en vrijstellingen aan de onderkant) In het bijzonder: bezit van meerdere woningen hoger belasten dan bezit van enige eigendomswoning Voordeel niet laten toenemen met inkomen (plafonds en forfaits) Of zelfs voordeel laten stijgen met inkomen (wooncheque Wallonië) Echter: ongelijke verticale verdeling is ook gevolg van ongelijke toegang Progressieve voordelen hebben mogelijk kapitalisatie-effect

2.b Is de woningfiscaliteit rechtvaardig? Woonsubsidies voor eigenaar-bewoners, totaalbedrag naar equivalente inkomensquintielen (%), naar type subsidie, Vlaanderen, 2013 Gaat over bewoners die in de perioden 2002-2013 eigenaar werden Bron: Heylen (2016), op basis van Grote Woononderzoek 2013, VMSW, Vlaams Woningfonds, Agentschap Wonen-Vlaanderen (gaat over bewoners die in de periode 2002-2013 eiegnaar warden)

2.b Is de woonfiscaliteit rechtvaardig? MEERWAARDEBELASTING – Verticale rechtvaardigheid Hoe? Heffen van belasting op waardestijging van woningen en gronden (bestaat nu enkel voor huurwoningen en gronden, bij relatief snelle verkoop) Reden: ongelijkheid in vermogen verminderen Begunstigde mee laten betalen voor meerwaarden als gevolg van beleid of overheidsinvesteringen (bv aanleg station, bestemmingswijziging, wijziging vergunningsvoorwaarden) Echter: Indien actuele marktwaarde als belastingbasis, dan heeft wijziging van de waarde al gevolgen in personenbelasting  2 keer belasten? Risico voor arme eigenaars om belastingen niet meer te kunnen betalen

2.b. Is de woningfiscaliteit rechtvaardig? VERKOOPRECHTEN – Verticale rechtvaardigheid Voorbeeld: ‘Klein beschrijf’ (Vlaams Gewest) Hoe wordt herverdeeld? Woningen met KI<745 euro belast aan 5% i.p.v. 10% Reden: ‘bescheiden’ woningen minder zwaar belasten Echter: mogelijk kapitalisatie-effect (prijsstijging) voor bescheiden woningen Wie ‘bescheiden’ woning koopt, heeft niet noodzakelijk nood aan financiële steun KI is slechte maatstaf voor waarde Hervorming vanaf 1 juni 2018: KI niet langer bepalend

2.b Is de woonfiscaliteit rechtvaardig? ONROERENDE VOORHEFFING – Horizontale rechtvaardigheid Ongelijke behandeling als gevolg van verminderingen en vrijstellingen Hoe? Vermindering energiezuinige nieuwbouw (Vlaanderen) Renovatie in geval van leegstand / verkrotting (Vlaanderen) Vrijstelling in huur/beheer gegeven aan vastgoedbeheerder (Wal) Verhoogde vermindering bescheiden nieuwbouw Reden: gedragssturing Effectiviteit: te evalueren

2.b Is de woonfiscaliteit rechtvaardig? BTW– Horizontale rechtvaardigheid Ongelijke behandeling als gevolg van verlaagd tarief Hoe? Verlaagd tarief voor Renovaties aan woningen van min. 10 jaar oud Sloop en vervanging in steden Huisvesting in kader van sociaal beleid Reden: gedragssturing Renovatie aanmoedigen Vernieuwing woningvoorraad en verdichting in steden aanmoedigen Sociale woningbouw aanmoedigen, ook in private sector (nieuwe maatregel?) Conclusie: effectiviteit te beoordelen

2.b Is de woonfiscaliteit rechtvaardig? BTW– Verticale rechtvaardigheid Herverdeling via verlaagd tarief Hoe? Verlaagd tarief voor sociale woningen Reden: kost van sociale woningbouw verlagen en zo woonuitgaven van sociale huurders drukken Conclusie: te bekijken binnen de gehele financiering sociale huisvesting

2.b Is de woonfiscaliteit rechtvaardig? SCHENKBELASTING – Horizontale rechtvaardigheid Ongelijke behandeling als gevolg van verlaagde tarieven Hoe? Verlaagde tarieven Energetische renovatie < 5 jaar Verhuur voor min. 9 jaar Bouwgrond Reden: gedragssturing Energetische renovaties stimuleren Woningen in huurmarkt houden Schenking bouwgrond aanmoedigen Echter: Zijn er geen beter geschikte instrumenten om private huur / renovatie te stimuleren? Gedragssturing in omgekeerde richting van wat andere fiscale instrumenten beogen Moet schenking bouwgrond gestimuleerd worden? Conclusie: effectiviteit te beoordelen

2.b Is de woonfiscaliteit rechtvaardig? ERFBELASTING – Verticale rechtvaardigheid Ongelijke behandeling als gevolg van verschillende tarieven naar gelang grootte van schenking Hoe? Tarieven tussen 3% en 65% Reden: belasting naar draagkracht, afremmen overdracht vermogensongelijkheid over generaties Echter: moet erven niet nog meer progressief worden belast om vermogensongelijkheid af te remmen? Conclusie: idem schenkbelasting

3. Denksporen voor een meer rechtvaardige woningfiscaliteit

“Tackling global income and wealth inequality requires important shifts in national and global tax policies.” (World Inequality Report 2018)

1. Woningbezit moet mee aan bod komen in de discussie over de taks shift Waarom? Toenemende vermogensongelijkheid  vermogen herverdelen Belasting op woningbezit heeft voordelen t.o.v. belasten financieel vermogen: Brede belastingbasis Minder gedragsreacties Minder invloed op economische groei Echter: Woningbezit is voornaamste vorm van vermogen van middenklasse Financieel vermogen is geconcentreerd bij rijken Aanbeveling: Discussie over belasting op woningbezit nodig Maar opgelet dat dit niet leidt tot herverdeling van middenklasse naar rijken

2. Een meer neutrale behandeling van huur en eigendom is aangewezen Waarom? Nu veel meer voordelen voor eigenaars dan voor huurders De argumenten voor dergelijk beleid zijn wankel: pensioenargument  maar wie geen eigenaar kan worden, geniet niet van deze vorm van pensioen Eigenaar is geen betere bewoner Leidt tot minder mobiliteit op woningmarkt En tot minder mobiliteit op arbeidsmarkt Effect op betaalbaarheid onduidelijk Effect op eigendomsverwerving vermoedelijk zelfs negatief (AER) Negatieve effecten op huurmarkt Denkspoor: Eigen woning opnieuw belasten in personenbelasting (zoals <2005) Fiscale voordelen huur en eigendom meer gelijk maken Heylen (2016): voor Vlaanderen ontvangt een eigenaar-bewoner gemiddeld 88% meer fiscale en niet-fiscale voordelen dan huurders (dit betreft enkel de fiscale voordelen en houdt bv geen rekening met vrijstelling KI in personenbelasting) Denkspoor om woning opnieuw te belasten in personenbelasting: dit betekent belasting aan progressieve belastingvoeten, dus verticaal herverdelend

3. Diverse verminderingen, vrijstellingen en tariefverlagingen voor eigen woningbezit moeten kritisch beoordeeld worden Waarom? Deze voordelen komen vooral bij midden en hogere inkomens terecht (zie figuur) Twijfels bij de effectiviteit Risico’s op overmatige schulden bij huishoudens Aanbevelingen: Voordelen afschaffen (en minderuitgaven elders aanwenden) Sleutelen aan modaliteiten, bv. Wooncheque Wallonië Progressieve tarieven (met ook hier risico op kapitalisatie) Twijfels bij de effectiviteit: bv - Woonbonus geen effect op betaalbaarheid en daarmee vermoedelijk ook niet op kans op eigendomsverwerving Wooncheque Wallonie: belastingkrediet, dus ook wie geen belastingen betaalt, krijgt voordeel Max. inkomensgrens Voordeel daalt met inkomen

4. Tweede verblijven mogen anders belast worden dan huurwoningen Waarom? Er zijn voldoende redenen om hier de horizontale gelijkheid niet te laten primeren: Tweede verblijven dragen niet bij tot recht op wonen Tweede verblijven hebben ruimtebeslag Tweede verblijven niet meest productieve investering Tweede verblijven zetten druk op woningmarkt in toeristische gebieden Denkspoor: tweede verblijven zwaarder belasten dan huurwoning, bv. Voordeel lange termijnsparen afschaffen Taks tweede verblijven verhogen

5. Er is nood aan een goede belastinggrondslag als alternatief voor het KI Waarom? KI is (gemiddeld) zware onderschatting van huurwaarde KI weerspiegelt onvoldoende de verschillen in waarde van de woning Denkspoor: Ontwikkeling van een methode voor een goede waardenbepaling Toenemende mogelijkheden via verdere digitalisering, o.a. EPB, EPC, vergunningen,… Verhoging belasting die hier gevolg van is, kan worden gecompenseerd door Verlaging tarieven Verlaging kooprechten

6. Invoering van een meerwaardebelasting bij verkoop van woningen kan overwogen worden Waarom? Om voordelen van algemene prijsstijgingen niet alleen te laten toekomen aan wie al heeft Om wie voordeel ondervindt van publieke investeringen in omgeving hiervoor mee te laten betalen Om speculatie tegen te gaan Waarom niet? Indien er goede belastinggrondslag is (cfr supra) en KI opnieuw belast wordt, komt waardestijging al tot uiting in recurrente belasting Omdat dit mobiliteit kan afremmen

7. Een discussie over het optimale niveau van belasting op vermogen is wenselijk en heeft gevolgen voor erf- en schenkbelastingen Waarom? Gebrek aan debat over optimale verdeling van inkomen en vermogen Gebrek aan debat over rol van erf- en schenkbelasting in vermogensongelijkheid Denksporen: Het debat voeren Durven denken over verhoging erf- en schenkbelasting als vorm van herverdeling van vermogen

8. Fiscale instrumenten moeten worden bekeken in samenhang met niet-fiscale instrumenten Waarom? Sleutelen aan modaliteiten van voordelen volstaat niet als gevolg van non-take-up Overheidsmiddelen tekort om recht op wonen te helpen garanderen Denksporen: Ook wie geen eigenaar kan worden verdient bijstand Herallocatie van overheidsbudgetten in functie van recht op wonen

Meer info: Rapport: Katleen Van den Broeck & Sien Winters, Denksporen voor een meer rechtvaardige woningfiscaliteit, HIVA, KU Leuven Hier te vinden: https://lirias.kuleuven.be/handle/123456789/609312 Artikel: Sien Winters & Katleen Van den Broeck, Denksporen voor een meer rechtvaardige woningfiscaliteit, De Gids, november 2017, p. 7-20. Of bij: Sien Winters, onderzoeksleider HIVA sien.winters@kuleuven.be Katleen Van den Broeck, senior onderzoeker HIVA katleen.vandenbroeck@kuleuven.be