Hoog water op het schoolplein?

Hoofdstuk 1. Introductie

Hoofdstuk 1. Introductie Een rampenbestrijdingsoefening, zin of onzin? Opdracht 1.1: Denk je dat het nuttig is dat er een oefening met een overstromingsramp wordt uitgevoerd? Leg uit waarom je dat vindt. Laatst stond er een bericht in de krant over een 'calamiteitenoefening' in het rivierengebied. In het berichtje staat dat er een oefening is uitgevoerd waarin de politie, brandweer en andere hulpdiensten oefenden met een overstromingsramp ten gevolge van een dijkdoorbraak.

Hoofdstuk 1. Introductie Kan jouw omgeving getroffen worden door een overstromingsramp? Opdracht 1.2 en 1.3: Denk je dat jouw omgeving getroffen kan worden door een overstromingsramp ? In de kaart zie je een aantal locaties met dijken die in de rampenplannen worden gebruikt. Stel nou dat de dijken langs de rivieren doorbreken, hoe zou de overstroming dan verlopen? Bij welke doorbraaklocaties verwacht je dat jouw huis getroffen kan worden? Noteer de nummers. Hoe hoog denk je dat het water komt te staan bij jouw huis in het geval van een dijkdoorbraak? Hoe snel denk je dat het water bij je huis is in het geval van een dijkdoorbraak?

Hoofdstuk 1. Introductie Overstromingen Hoogwater op de rivier Dijkdoorbraak Overstroming We spreken pas van een overstroming als de dijken langs de rivieren doorbreken. De kans daarop is klein, maar de gevolgen zullen enorm zijn. Als dat gebeurt, stroomt er water met grote snelheid het binnendijkse gebied in. Grote delen van het binnendijkse gebied komen dan metersdiep onder water te staan. De schade zal enorm zijn, en er kunnen ook vele honderden slachtoffers vallen.

Hoofdstuk 1. Introductie Foto’s van overstromingen (New Orleans, 2005)

Hoofdstuk 1. Introductie Foto’s van overstromingen (New Orleans, 2005)

Hoofdstuk 1. Introductie Foto’s van overstromingen (New Orleans, 2005)

Hoofdstuk 1. Introductie De Rijn Ons gebied kan getroffen worden door een overstroming als de dijk langs de Lek, Noord, Merwede of Waal doorbreekt. Dit zijn armen van de Rijn. De Waal voert het grootste deel van het water van de Rijn af. De drie rivieren worden de grote rivieren genoemd.

Hoofdstuk 1. Introductie Dijkring De Betuwe De rivierdijk langs de Lek, Noord, Merwede en Waal wordt wel een hoofddijk genoemd, omdat hij tot doel heeft het binnendijks gebied direct tegen overstromingen te beschermen. Hoofddijken zijn op de meeste plaatsen ongeveer 6 meter hoger dan het achterliggende land. De dijk langs de Lek, Noord, Merwede en Waal is onderdeel van de dijkring die de Alblasserwaard en Vijfheerenlanden beschermt tegen overstromingen (bron 2). Aan de oostkant van de dijkring ligt de Diefdijk. Dit is een hoge dwarsdijk die de Albasserwaard en Vijfheerenlanden scheidt van de Betuwe. Dit is geen rivierdijk, maar wel een hoofddijk.

Hoofdstuk 1. Introductie Overstromingen Hoogwater op de rivier Dijkdoorbraak Overstroming Wateroverlast Het woord “wateroverlast” wordt alleen gebruikt voor de gevolgen van een regenbui ter plaatse, en niet voor de gevolgen van een dijkdoorbraak. In dorpen en vooral steden is een deel van de grond bedekt met asfalt, tegels en gebouwen. Hierdoor kan regenwater niet goed in de grond wegtrekken en moet een deel via sloten of het rioolsysteem worden afgevoerd. Bij een enorme hoosbui of langdurige regen raken de sloten en riolen te vol en kunnen ze niet al het regenwater snel genoeg afvoeren. Straten en tuinen komen dan blank te staan en kelders lopen onder water. Het verkeer heeft dan last van het water: treinen lopen vertraging op en auto’s komen in de file te staan. Voetgangers en fietsers krijgen natte voeten. De wateroverlast kan enkele uren tot dagen aanhouden. Ook in landelijke gebieden kan er wateroverlast optreden bij een enorme hoosbui of langdurige regen. Als het water niet snel genoeg in de grond weg kan trekken of afgevoerd kan worden via de sloten blijft er een laag water op de akkers en weilanden staan. De gevoeligheid van een gebied voor wateroverlast hangt af van de hoogteligging. Hogere gronden hebben minder kans op wateroverlast dan lagere gronden. Ook hangt het af van de samenstelling van de ondergrond. Water trekt snel in zand weg, maar juist heel langzaam in een veen en klei. Daardoor zijn veenbodems en kleibodems gevoeliger voor wateroverlast dan zandbodems. De schade die ontstaat tijdens wateroverlast noemen we materiële schade, dat is schade die we in euro’s kunnen uitdrukken. De voorraad in de kelder is bijvoorbeeld onbruikbaar of het tapijt is zo vies dat je het kunt weggooien. Voor boeren kan wateroverlast tot lagere opbrengsten leiden. Als de wateroverlast lang duurt, kunnen de gewassen gaan rotten of kunnen de trekkers niet het land op om de oogst binnen te halen. Bij wateroverlast vallen vrijwel nooit dodelijke slachtoffers. Het water komt meestal niet hoger dan tot je enkels. Overstromingen en wateroverlast hebben verschillende oorzaken en gevolgen. De volgende hoofdstukken gaan vooral over overstromingen, en niet over wateroverlast. Het is wel belangrijk om het verschil te begrijpen. Hoosbui Water kan niet snel weg Wateroverlast

Hoofdstuk 1. Introductie Foto’s van wateroverlast

Hoofdstuk 1. Introductie Foto’s van wateroverlast

Hoofdstuk 1. Introductie Foto’s van wateroverlast

Hoofdstuk 1. Introductie Foto’s van wateroverlast

Hoofdstuk 1. Introductie Overstroming Wateroverlast Wat is het? Hoofdstuk 1 Hoe ontstaat het? Hoofdstuk 2 en 3 Wat zijn de gevolgen? Hoofdstuk 4 Wat doet de overheid? Hoofdstuk 5 Wat kun je zelf doen? Hoofdstuk 6 In de komende lessen gaan we vooral kijken naar overstromingen.

Hoofdstuk 2. Een overstroming in mijn omgeving, kan dat echt?

Hoofdstuk 2. Een overstroming in mijn omgeving, kan dat echt? Sporen in het landschap Bron 5: Luchtfoto en kaart van twee wielen langs de Waal, bij het dorp Wamel. In het landschap en op kaarten zijn nog veel sporen van overstromingen uit het verleden te herkennen. Is het je wel eens opgevallen dat de dijken langs de rivieren niet helemaal recht lopen maar nogal kronkelen? En heb je bij sommige van die kronkels ook wel eens een klein meertje gezien? Zulke meertjes zijn ontstaan bij een dijkdoorbraak. De plek waar de dijk is doorgebroken wordt een bres genoemd. Door de enorme kracht van het naar binnenstromende water is niet alleen een deel van de dijk weggeslagen, maar is ook een diep gat uitgeschuurd. Zo’n meertje wordt een wiel, weel, waal, waai of kolk genoemd. Na een dijkdoorbraak moest de dijk hersteld worden. Het kostte vaak te veel moeite om het kolkgat te dichten met klei en de dijk weer op te bouwen. Daarom werd er meestal een nieuwe dijk om het wiel heen gelegd. Dit kon op twee manieren: aan de kant van de rivier, of aan de kant van het binnendijks gebied. De dijken hebben door de dijkdoorbraken en dijkreparaties om wielen heen een sterk slingerend verloop gekregen.

Hoofdstuk 2. Een overstroming in mijn omgeving, kan dat echt? Ontstaan van een wiel

Hoofdstuk 2. Een overstroming in mijn omgeving, kan dat echt? Ontstaan van een wiel

Hoofdstuk 2. Een overstroming in mijn omgeving, kan dat echt? Ontstaan van een wiel

Hoofdstuk 2. Een overstroming in mijn omgeving, kan dat echt? Overstromingen uit het verleden Nog geen honderd jaar geleden, in 1926, heeft er nog een grote overstroming plaatsgevonden in het rivierengebied. In dat jaar werden de hoogste waterstanden ooit gemeten in de Rijn. Op verschillende plaatsen zijn de dijken toen bezweken. Als gevolg daarvan raakten grote delen van het rivierengebied overstroomd. De Lekdijk hield het toen, en ons gebied bleef toen droog. Overstroming van 1926

Hoofdstuk 2. Een overstroming in mijn omgeving, kan dat echt? Overstromingen uit het verleden Nog geen honderd jaar geleden, in 1926, heeft er nog een grote overstroming plaatsgevonden in het rivierengebied. In dat jaar werden de hoogste waterstanden ooit gemeten in de Rijn. Op verschillende plaatsen zijn de dijken toen bezweken. Als gevolg daarvan raakten grote delen van het rivierengebied overstroomd. De Lekdijk hield het toen, en ons gebied bleef toen droog. Maar ons gebied is de afgelopen 500 jaar wel 5 keer getroffen door een overstroming. Overstroming van 1926

Hoofdstuk 2. Een overstroming in mijn omgeving, kan dat echt? De Rijn in Nederland In de 11e en 12e eeuw hebben mensen dijken gelegd om hun huizen en akkers droog te houden. Eerst waren het lage dijken om kleine gebieden rond dorpen te beschermen. In de loop der eeuwen zijn de dijken met elkaar verbonden en verhoogd en versterkt. Zo ontstond het huidige systeem van doorgaande dijken langs rivieren.

Hoofdstuk 2. Een overstroming in mijn omgeving, kan dat echt? Het rivierengebied bij normale afvoer (2.000 m3/s) Figuur: schematische weergave van de Rijn in Nederland bij gemiddelde afvoer (2.000 m3/s), wanneer de uiterwaarden niet onder water staan te zien). De rivierdijken liggen bijna nergens direct langs de rivier. Ze liggen meestal tientallen tot honderden meters van de hoofdgeul af. Het gebied tussen de hoofdgeul en de dijk heet de uiterwaard .

Hoofdstuk 2. Een overstroming in mijn omgeving, kan dat echt? Het rivierengebied bij normale afvoer (2.000 m3/s) De rivierdijken liggen bijna nergens direct langs de rivier. Ze liggen meestal tientallen tot honderden meters van de hoofdgeul af. Het gebied tussen de hoofdgeul en de dijk heet de uiterwaard .

Hoofdstuk 2. Een overstroming in mijn omgeving, kan dat echt? Het rivierengebied bij hoge afvoer (>5.000 m3/s) Figuur: Schematische weergave van de Rijn in Nederland bij een extreem hoge afvoer (12.000 m3/s), wanneer de uiterwaarden geheel onder water zijn gelopen. Een paar keer per jaar komt de afvoer boven de 5.000 m3/s (= 7½ zwembaden per seconde). Dan lopen de uiterwaarden onder water, en spreken we van een hoge afvoer en een hoogwater situatie. Het water komt dan tegen de hoofddijk aan te staan. Aangezien hoogwater meestal voorkomt in de winter, wordt de hoofddijk ook wel een winterdijk genoemd. Het onderlopen van de uiterwaarden is geen probleem, want de uiterwaarden zijn hiervoor bedoeld! De uiterwaarden zorgen voor extra wateropvang en betere waterdoorstroming. Er zijn geen dorpen in de uiterwaarden. Wel zijn er enkele boerderijen, steenfabrieken en campings. Deze staan vaak op heuveltjes, zodat ze bij hoog water niet overstromen.

Hoofdstuk 2. Een overstroming in mijn omgeving, kan dat echt? Het rivierengebied bij hoge afvoer (>5.000 m3/s) Een paar keer per jaar komt de afvoer boven de 5.000 m3/s (= 7½ zwembaden per seconde). Dan lopen de uiterwaarden onder water, en spreken we van een hoge afvoer en een hoogwater situatie. Het onderlopen van de uiterwaarden is geen probleem, want de uiterwaarden zijn hiervoor gemaakt! De uiterwaarden zorgen voor extra wateropvang en waterdoorstroming. Er zijn geen dorpen in de uiterwaarden. Wel zijn er enkele boerderijen, steenfabrieken en campings. Deze staan op heuveltjes, zodat ze bij hoog water niet overstromen. Tijdens de extreem hoge afvoer van 1995 was er sprake van een extreme hoogwater situatie. De afvoer liep toen op tot wel 12.000 m3/s (= 18 zwembaden per seconde), en het water stond toen tot vlak onder de rand van de dijk. De dijken waren maar net hoog en stevig genoeg. Het ging net goed.

Hoofdstuk 2. Een overstroming in mijn omgeving, kan dat echt? Opdracht 2.1 t/m 2.2: Onderzoek of je sporen kunt vinden van overstromingen uit het verleden in de topografische kaart Opdracht 6 t/m 10 In deze opdrachten ga je kijken naar overstromingen in het verleden.

Hoofdstuk 2. Een overstroming in mijn omgeving, kan dat echt? Opdracht 2.3: Bekijk de hoogtekaart. Waarom liggen de boerderijen op heuveltjes (“terpen”)? Opdracht 6 t/m 10 In deze opdrachten ga je kijken naar overstromingen in het verleden.

Hoofdstuk 2. Een overstroming in mijn omgeving, kan dat echt? Opdracht 2.4: Kun je de waterstand op de rivier goed voorspellen?

Hoofdstuk 2. Een overstroming in mijn omgeving, kan dat echt? Opdracht 2.4: Kun je de waterstand op de rivier goed voorspellen? 5.000 m3/s

Hoofdstuk 3. Hoe kan een dijk doorbreken?

Hoofdstuk 3. Hoe kan een dijk doorbreken? Een dijk bestaat uit een buitentalud (de helling aan de kant van de rivier), een kruin (de bovenkant) en een binnentalud (de helling aan de kant van het binnendijks gebied). Sommige dijken hebben een steunberm: een ophoging van de grond tegen de dijk aan die extra stevigheid biedt.

Hoofdstuk 3. Hoe kan een dijk doorbreken? 4 faalmechanismen Golfoverslag & Overloop Erosie van het buitentalud Afschuiving van het binnentalud Ondertunneling (piping) Hoewel er alles aan gedaan wordt om dijken hoog en stevig genoeg te maken, is het nooit 100% uitgesloten dat een dijk kan doorbreken. Een doorbraak kan verschillende oorzaken hebben. We gaan nu de belangrijkste faalmechanismen van dijken bespreken.

Hoofdstuk 3. Hoe kan een dijk doorbreken? Faalmechanismen 1A: “Golfoverslag” Overloop en golfoverslag Als het water hoger staat dan de dijk, kan het over de dijk heen stromen. Op het binnentalud kan dan grond van de dijk wegspoelen, waardoor de dijk verzwakt. Golven kunnen ook over de dijk slaan en leiden tot erosie van het binnentalud.

Hoofdstuk 3. Hoe kan een dijk doorbreken? Faalmechanismen 1B: “Overloop”   Overloop en golfoverslag Als water met grote vaart langs de dijk stroomt, kan de dijkbekleding beschadigd raken en kan de grond van de dijk eroderen. Hetzelfde kan gebeuren als grote golven tegen het buitentalud aan beuken, of als er meedrijvende boomstammen tegen de dijk worden aangeduwd.

Hoofdstuk 3. Hoe kan een dijk doorbreken? Faalmechanismen 2: “Erosie van het buitentalud” Erosie van het buitentalud Als water met grote vaart langs de dijk stroomt, kan de dijkbekleding beschadigd raken en kan de grond van de dijk eroderen. Hetzelfde kan gebeuren als grote golven tegen het buitentalud aan beuken, of als er meedrijvende boomstammen tegen de dijk worden aangeduwd. Link filmpje: www.youtube.com/watch?v=YHEp8jPp1p0&list=PLAA8yVxqwatype0RPwkBywvRyaDZ1K1gn&index=8

Hoofdstuk 3. Hoe kan een dijk doorbreken? Faalmechanismen 3: “Afschuiving van het binnentalud” Afschuiving van het binnentalud Als het water langdurig (meer dan een week) hoog tegen de dijk aan staat, komt het water tussen de gronddeeltjes van de dijk in te zitten. De dijk raakt doorweekt en verliest hierdoor zijn sterkte. De dijk kan dan als een plumpudding onderuit zakken. Meestal zakt het binnentalud weg, door de druk van het water dat tegen de dijk aan staat. Link filmpje: https://www.youtube.com/watch?v=21Kn1zMk_Xg&list=PLAA8yVxqwatype0RPwkBywvRyaDZ1K1gn&index=2

Hoofdstuk 3. Hoe kan een dijk doorbreken? Faalmechanismen 4: “Ondertunneling (piping)” Ondertunneling (piping) Bij hoogwater in de uiterwaard kan er water infiltreren in de bodem, tussen de zandkorrels in de ondergrond van de dijk doorstromen en aan de andere kant van de dijk weer omhoog komen. Als de grondwaterstroom gronddeeltjes meenemen ontstaat er een soort tunneltje. Zulke tunneltjes kunnen de dijk ondergraven. Link filmpje: https://www.youtube.com/watch?v=ijab2Cw2Bgs&list=PLAA8yVxqwatype0RPwkBywvRyaDZ1K1gn&index=7  Extra filmpje waarin proefje over ondertunneling wordt uitgevoerd: https://www.youtube.com/watch?v=_kB9XV0Fzyo

Hoofdstuk 3. Hoe kan een dijk doorbreken? Faalmechanismen 4: “Ondertunneling (piping)” Bron 21: Links: Plassen achter de dijk, ontstaan door opwellend water. Rechts: Eerste tekenen van ondertunneling: opwellend water en zand in een sloot achter de dijk. Het faalmechanisme ‘ondertunneling (piping)’ is een berucht faalmechanisme bij de dijk langs de Nederrijn en Lek. De kans op ondertunneling is het grootst bij dijken die liggen op een zandige ondergrond. Zandkorrels kunnen namelijk makkelijker van elkaar loskomen dan stukken klei. Het zand kan dan meegenomen worden door het water dat door de grond onder de dijk doorstroomt. In de sloot aan de binnenkant van de dijk zie je dan opwellend zand (bron 21). Door het wegspoelen van zand ontstaan tunneltjes, die de dijk kunnen ondergraven. De kans op ondertunneling is ook groot als het hoogwater lang aanhoudt. Er kan dan langere tijd zand uit de ondergrond wegspoelen.

Hoofdstuk 3. Hoe kan een dijk doorbreken? Opdracht 3.1 t/m 3.4: Onderzoek hoe de dijkdoorbraakmechanismen werken, en of ze echt kunnen plaatsvinden in ons gebied.

Hoofdstuk 3. Hoe kan een dijk doorbreken? Opdracht 3.5: Onderzoek dijkdoorbraakmechanismen met de app “Dijkpatrouille”

Hoofdstuk 3. Hoe kan een dijk doorbreken? Opdracht 3.5: Onderzoek dijkdoorbraakmechanismen met de app “Dijkpatrouille” Download de app dijkpatrouille op je tablet. Start de app, lees de instructie en speel het spel Probeer zoveel mogelijk punten te halen. Als je te weinig punten haalt, breekt de dijk door. Ben je een heel goede dijkwachter, dan kun je zeker 3000 punten scoren. Speel het programma 2 of 3 keer. Wat is je hoogste score?

Veldwerkopdracht Voer een klein veldwerk uit bij een dijk. Je krijgt van je docent een veldwerklocatie toegewezen. Ga met een drietal naar een plek langs de dijk. Beantwoord de waarnemingsvragen. Teken op een wit vel een dwarsprofiel over de dijk. Noem alles wat je hebt gezien in de doorsnede. Maak een paar foto’s van je groepje op of bij de dijk. Beantwoord de vragen.

Hoofdstuk 4. Wat gebeurt er bij een overstroming?

Hoofdstuk 4. Wat gebeurt er bij een overstroming? Welke gebieden worden getroffen, en welke niet? Hoe snel komt het water, en hoe hoog? Waarom zijn er verschillen tussen de ene plek en de andere plek? Hoeveel slachtoffers kunnen er vallen? Hoeveel schade levert een overstroming op? Opdracht 4.1 t/m 4.6: Gebruik de overstromingsrisicoatlas, en probeer deze vragen te beantwoorden!

Hoofdstuk 4. Wat gebeurt er bij een overstroming? Nabespreking Kleine dijkjes en kades kunnen het water tegenhouden of vertragen Langs de boezems lopen ook dijkjes, maar deze zijn op de meeste plaatsen maar enkele meters hoog. Ze zijn dus veel lager dan de hoofddijk langs de Lek, Noord, Merwede en Waal. De dijkjes langs de boezems worden wel regionale dijken genoemd. Als de hoofddijk langs de rivier doorbreekt en het water het binnendijks gebied in stroomt, kunnen de regionale dijken ervoor zorgen dat de overstroming vertraagt of dat de omvang beperkt blijft.

Hoofdstuk 4. Wat gebeurt er bij een overstroming? Nabespreking Een overstroming kan leiden tot vele dodelijke slachtoffers. Uit bronnen van overstromingen in het verleden blijkt dat gemiddeld ongeveer 1% van de mensen overleed in gebieden die door een overstroming werden getroffen. Hiervan kwam meer dan de helft om door verdrinking en onderkoeling. Een klein deel van de mensen kwam om tijdens de ramp door stress (hartstilstand), verwondingen, elektrocutie, ondervoeding, of doordat ze geen medicijnen konden nemen. Daarnaast kwamen er ook na afloop van de ramp nog mensen om, onder andere door ziekte. Waarschijnlijk ligt de overlijdenskans bij een overstroming nu iets lager, doordat er betere communicatiemiddelen en betere evacuatiemiddelen zijn. Toch kunnen er tegenwoordig ook vele honderden tot duizenden doden vallen bij een overstroming. Naast dodelijke slachtoffers zal een overstroming ook leiden tot enorme materiële schade. Vlakbij de bres stroomt het water hard, waardoor gebouwen het kunnen begeven. Maar ook verder van de bres kunnen gebouwen schade oplopen doordat ze (deels) onder water komen te staan. De schade is afhankelijk van de waterdiepte (tot welke verdieping van huizen) en duur van de overstroming. Waarschijnlijk zal het vele weken tot maanden duren voordat het water weer weg is. Als het waterpeil zakt, zal een groot deel van de inrichting van huizen, kantoren en fabrieken kapot zijn en vervangen moeten worden. Verder kunnen tijdens een overstroming vervuilende stoffen in het water komen en over het gebied verspreid raken. Landbouwgrond zal jarenlang niets opbrengen. Overstroming leidt tot slachtoffers Overstroming leidt tot materiele schade

Hoofdstuk 4. Wat gebeurt er bij een overstroming? Nabespreking Overstroming leidt tot slachtoffers Overstroming leidt tot materiele schade Overstroming leidt tot ontwrichting van het dagelijks leven Naast materiele schade en slachtoffers zal een overstroming ook leiden tot ontwrichting van het dagelijks leven. Basale voorzieningen zoals gas, elektriciteit, waterleiding en riolering werken niet meer. Sommige wegen en tunnels zijn niet meer begaanbaar waardoor mensen vast zitten in hun gebied. Zonder begaanbare wegen kunnen mensen de stad niet uit. Hulpmiddelen, eten en medicijnen kunnen de stad niet in. Sommige gebieden kunnen mensen compleet geïsoleerd worden door een overstroming.

Hoofdstuk 4. Wat gebeurt er bij een overstroming? Nabespreking Overstroming leidt tot slachtoffers Overstroming leidt tot materiele schade Overstroming leidt tot ontwrichting van het dagelijks leven Overstromingen zullen indirecte gevolgen hebben in naastgelegen gebieden, ook al lopen die niet onder water. Denk aan grote hoeveelheden mensen die gevlucht zijn voor het water en moeten worden opgevangen. De elektriciteit kan uitvallen en het telefoonnetwerk en internet raakt overbelast. Daarnaast kan een gebied afgesloten raken of moeilijker bereikbaar, als wegen en spoorlijnen van en naar het gebied door de overstroming uitvallen. Mensen kunnen dan niet gemakkelijk weg en de toevoer van voedingsmiddelen en andere goederen kan belemmerd worden. Overstroming heeft ook indirecte gevolgen

Hoofdstuk 5. Wat doet de overheid om het overstromingsrisico te verkleinen?

Hoofdstuk 5. Wat doet de overheid om het overstromingsrisico te verkleinen? Wie zorgt voor waterveiligheid in ons gebied? Rijkswaterstaat beheert Nederrijn en Waal. Een belangrijke taak van Rijkswaterstaat is om ervoor te zorgen dat de hoofdgeul en uiterwaarden zo veel mogelijk water op een veilige manier kunnen laten stromen richting de Noordzee. Daarnaast bepaalt Rijkswaterstaat de eisen waar de rivierdijken aan moeten voldoen wat betreft hoogte, breedte en stevigheid. Ook al stelt Rijkswaterstaat de eisen op waaraan de dijken moeten voldoen, het onderhoud van de dijk langs de Nederrijn en Waal wordt door waterschap Rivierenland gedaan. Het waterschap moet er voor zorgen dat de dijken hoog, breed en stevig genoeg zijn.

Hoofdstuk 5. Wat doet de overheid om het overstromingsrisico te verkleinen? Meerlaagsveiligheid: drie lagen De dijken langs de Nederrijn en Waal zijn bedoeld om dijkring Holland-Utrecht tegen overstromingen vanuit de rivier te beschermen. Toch is er altijd kans op extreem veel regen in het stroomgebied van de Rijn, met extreem hoge afvoeren tot gevolg. De kans op een dijkdoorbraak is klein, maar niet uit te sluiten. 100% veiligheid bestaat niet. En de gevolgen van een overstroming zijn enorm. Waterbeheerders proberen op drie manieren te zorgen dat de kans op overstromingen en de gevolgen van overstromingen zo klein mogelijk is: (1) door het nemen van preventiemaatregelen; (2) door het nemen van gevolg-beperkende maatregelen; en (3) door crisismaatregelen te nemen als er een overstroming dreigt of plaatsvindt. Dit wordt meerlaagsveiligheid genoemd. In de volgende paragraaf worden de drie lagen van het meerlaagsveiligheid verder toegelicht.

Hoofdstuk 5. Wat doet de overheid om het overstromingsrisico te verkleinen? Laag 1: preventie - rivierverruiming Laten we eerst eens naar laag 1 kijken.

Hoofdstuk 5. Wat doet de overheid om het overstromingsrisico te verkleinen? Laag 1: preventie Preventie = verkleinen van de kans op een overstroming Dit kan door: Rivierverruimende maatregelen Dijken verhogen en verstevigen Preventie gaat dus om het verkleinen van de kans op een overstroming. Dat kan op twee manieren.

Hoofdstuk 5. Wat doet de overheid om het overstromingsrisico te verkleinen? Laag 1: preventie door rivierverruiming Vergelijk nu eens een rivier met een gang in een schoolgebouw. Tijdens de pauze lopen er honderden leerlingen door de gangen en vinden er op verschillende plekken opstoppingen plaats. De kans op opstoppingen kan verkleind worden door de gangen te verbreden. Leerlingen kunnen dan makkelijker doorlopen. Deze maatregel zorgt dus voor betere doorstroming. Als een docent een klaslokaal open doet, kunnen de leerlingen opgevangen worden in dat lokaal en neemt de drukte op de gang af. Deze maatregel zorgt voor extra opvang. Door dit soort maatregelen neemt de kans op opstoppingen op de gang af. Bij rivieren werkt het precies zo! In het verleden zijn de dijken zo nu en dan versterkt en verhoogd. Door klimaatverandering krijgen de rivieren in de toekomst meer regen- en smeltwater te verwerken. We kunnen de dijken echter niet altijd maar blijven verhogen. Dit kost namelijk veel geld en betekent dat er veel huizen op de dijk zouden moeten verdwijnen. Er is daarom besloten om andere manieren te vinden om te zorgen dat de rivieren meer water kunnen afvoeren, bijvoorbeeld door het vergroten van de waterdoorstroming. De gedachte is dat als het water makkelijker door de uiterwaarden kan stromen, er minder opstuwing zal zijn en dus minder hoge waterstanden bij een extreem hoge afvoer. De waterdoorstroming kan verbeterd worden door dijken te verleggen, nevengeulen te graven, of de uiterwaarden te verdiepen. Een andere mogelijkheid is het vergroten van de wateropvang. Als water opgevangen kan worden in grote retentiepolders, zal er minder water door de riviergeul en uiterwaarden stromen, en zal de waterstand bij een extreem hoge afvoer iets minder hoog zijn. De maatregelen om waterdoorstroming en wateropvang te vergroten worden rivierverruimende maatregelen genoemd. De nadruk ligt op, zoals de naam al zegt, het meer ruimte geven aan rivieren.

Hoofdstuk 5. Wat doet de overheid om het overstromingsrisico te verkleinen? Laag 1: preventie door rivierverruiming Rivierverruimende maatregel “Waterberging/retentiepolder” Een waterbergingsgebied of retentiepolder is een deel van het binnendijks gebied dat omringd wordt door een dijk, waar tijdelijk water opgevangen kan worden bij extreem hoge afvoer. Dit leidt tot een tijdelijke waterstandsverlaging op de rivier.

Hoofdstuk 5. Wat doet de overheid om het overstromingsrisico te verkleinen? Laag 1: preventie door rivierverruiming Rivierverruimende maatregel “Dijkverlegging” Door dijken landinwaarts te verleggen, worden de uiterwaarden breder en verbetert de waterdoorstroming.

Hoofdstuk 5. Wat doet de overheid om het overstromingsrisico te verkleinen? Laag 1: preventie door rivierverruiming Rivierverruimende maatregel “Uiterwaardverlaging (afgraving)” Door de uiterwaard een paar meter te verlagen kan er bij hoge afvoer meer water door de uiterwaard stromen.

Hoofdstuk 5. Wat doet de overheid om het overstromingsrisico te verkleinen? Laag 1: preventie door rivierverruiming Rivierverruimende maatregel “Verwijderen van obstakels” De uiterwaard is niet geheel vlak. Er zijn ook heuvels met steenfabrieken en bouwwerken zoals verhoogde wegen. Als de uiterwaarden onder water staan vormen deze bouwwerken obstakels voor de snelle afvoer van water. Het verwijderen van deze obstakels vergroot de waterdoorstroming van het riviersysteem.

Hoofdstuk 5. Wat doet de overheid om het overstromingsrisico te verkleinen? Laag 1: preventie door dijkversterking Naast dat er ruimte wordt gegeven aan de rivier, moeten er toch ook op sommige plekken verbeteringen aan de dijk worden aangebracht. Elke vijf jaar worden de dijken gecontroleerd. Tijdens de controle van 2012-2013 werden er een aantal dijken afgekeurd. Er kunnen verschillende maatregelen genomen worden om de dijken te versterken. Bron 25: Kwaliteit van de dijken langs de Nederrijn en Waal. De rode lijnen stellen stukken dijk voor die zijn afgekeurd tijdens de controle van 2012-2013. De groene lijnen stellen dijken voor die zijn goedgekeurd.

Hoofdstuk 5. Wat doet de overheid om het overstromingsrisico te verkleinen? Laag 1: preventie - dijkversterking Dijkversterkingsmaatregelen Er kunnen verschillende maatregelen genomen worden om de dijken te versterken.

Hoofdstuk 5. Wat doet de overheid om het overstromingsrisico te verkleinen? Laag 2: Gevolg-beperkende maatregelen De dijken zijn nog nooit zo hoog en sterk geweest als nu. Toch is een overstroming niet helemaal uitgesloten. De overheid heeft daarom plannen gemaakt om de gevolgen van een overstroming te beperken door het gebied slim in te richten. Dit kan onder andere door het binnendijks gebied op te delen in compartimenten. Dit kan door bestaande regionale dijken te verhogen of nieuwe regionale dijken aan te leggen. Zo zal bij een overstroming niet het gehele gebied onder water komen te staan. In regio X is deze gevolg-beperkende maatregel overwogen, maar het bleek erg duur te zijn. Daarnaast zouden veel huizen moeten verdwijnen. Een andere mogelijkheid om de gevolgen van een overstroming te beperking is het afremmen van het bouwen van woningen, kantoren of andere gebouwen in gebieden met een hoog overstromingsrisico en in plaats daarvan het bouwen in hogere gebieden te stimuleren. Er zou met name bij de planning van nieuwe locaties voor kwetsbare objecten zoals bejaardentehuizen, ziekenhuizen en kinderdagverblijven rekening gehouden moeten worden met overstromingsrisico’s. Dit zijn voorzieningen met veel niet-zelfredzame mensen. Verhoogd bouwen zou ook een oplossing kunnen zijn. Huizen zouden gebouwd kunnen worden op kunstmatige heuvels. Daarnaast kan er ook waterbestendig gebouwd worden. Zo kunnen op palen gebouwd worden. Er wordt ook gedacht om het bouwen van drijvende woningen te stimuleren. Maar ook bestaande gebouwen zouden meer waterbestendig ingericht kunnen worden. Om voorbereid te zijn op een mogelijke overstromingsramp heeft waterschap De Stichtse Rijnlanden zijn eigen computerservers verplaatst naar een gebouw in een hooggelegen gebied dat niet kan overstromen. Tot slot zouden er goede vluchtwegen gemaakt kunnen worden, zodat er gemakkelijk geëvacueerd kan worden. Ook zouden er vluchtplaatsen aangelegd kunnen worden waar mensen naar toe kunnen gaan als er een doorbraak is of dreigt.

Hoofdstuk 5. Wat doet de overheid om het overstromingsrisico te verkleinen? Laag 3: Rampenbestrijding en crisisbeheer Laag 3 van meerlaagsveiligheid gaat over crisisbeheersing : de maatregelen die de overheden en hulpdiensten kunnen nemen als er een overstroming dreigt of daadwerkelijk plaatsvindt. De overheden hebben samen met de hulpdiensten een crisisplan  opgesteld. Het crisisplan omvat verschillende fases.

Hoofdstuk 5. Wat doet de overheid om het overstromingsrisico te verkleinen? Opdracht 5.1 t/m 5.5: Onderzoek wat de overheid doet om het overstromingsrisico in jouw omgeving te verminderen.

Hoofdstuk 6. Hoe kun je jezelf voorbereiden op een overstroming?

Hoofdstuk 6. Hoe kun je jezelf voorbereiden op een overstroming? Twee manieren van vluchten Verticaal vluchten Horizontaal vluchten Volgens de derde laag van ‘meerlaagsveiligheid’ kan de overheid besluiten bij dreiging van een dijkdoorbraak om mensen via een georganiseerde evacuatie naar een ander gebied te brengen. Maar een door de overheid georganiseerde evacuatie is niet altijd mogelijk. Er is altijd een kans dat de overheid en de bewoners verrast worden door een overstroming. In dat geval is ieder op zichzelf aangewezen en moet je vluchten. Er zijn twee manieren: verticaal vluchten en horizontaal vluchten. Verticaal vluchten betekent dat je blijft en een hoge plek opzoekt. Je kunt bijvoorbeeld naar de bovenverdieping van je huis gaan. Kamperen op zolder dus. Ondanks dat de overheid plannen heeft voor bestrijding van een overstromingsramp moeten bewoners wel goed voorbereid zijn. Het kan vele dagen duren voordat mensen opgepikt worden uit hun ondergelopen huis. Naast verticaal vluchten kun je er natuurlijk ook voor kiezen om snel je spullen te pakken en weg te gaan. Dit laatste heet horizontaal vluchten. Wat is nu het beste? Horizontaal vluchten of verticaal vluchten? Dat hangt helemaal van de situatie af. Hoe snel komt het water, en hoe hoog komt het water te staan? Zijn er nog overstromingsvrije verdiepingen in jouw huis of in gebouwen bij jouw in de buurt? Zullen de wegen nog droog zijn, of staat alles onder water?

Hoofdstuk 6. Hoe kun je jezelf voorbereiden op een overstroming? Opdracht 6.1 t/m 6.4: Gebruik de website overstroomik.nl om te bepalen hoe jij je het beste kunt voorbereiden op een overstroming. www.overstroomik.nl In 2014 is de website www.overstroomik.nl gelanceerd om de zelfredzaamheid van iedereen te verhogen indien er een overstromingsramp plaats vindt. Op de website vind je informatie over de gevolgen van een overstroming bij jou in de buurt. Zo vind je er schattingen van de waterhoogte. Daarnaast kun je er advies vinden over wat je moet doen bij een overstroming. De website geeft tips over hoe je verticaal en horizontaal vluchten het beste kunt aanpakken.

Samenvattende opdracht Even samenvatten: wat zijn nu de verschillen tussen wateroverlast en overstromingen?

Onderzoek 2 Huiswerkopdracht Onderzoek hoe overstromingsrisico bewust mensen in jouw omgeving zijn? In de afgelopen hoofdstukken heb je geleerd over de kans en gevolgen van overstromingen, en hoe je je kunt voorbereiden op overstromingen. Inmiddels weet jij dat er in Noord Holland een mogelijkheid is dat er een overstroming plaats vindt, en dat zo’n overstroming enorme gevolgen kan hebben. Ook weet jij hoe je je kunt voorbereiden op een overstroming, en wat je moet doen als zo’n overstroming plaats vindt. Maar weet je omgeving ook alles van overstromingen? En is je omgeving goed voorbereid? In deze huiswerkopdracht moet je een onderzoekje doen naar het overstromingsrisico bewustzijn van mensen in jouw omgeving. Stap 1: Print de enquête in bijlage 2 uit (6x). Stap 2: Vraag aan zes mensen die bij jou in de buurt wonen (ouders, familie en vrienden; geen docenten en geen medeleerlingen) om de enquête in te vullen. Stap 3: Lever de enquêtes de volgende les weer in. Stap 4: Start internet op (op je computer, smartphone of tablet), en voer de gegevens op de in het volgende online invulformuliertje : http://goo.gl/forms/yM1VPMm4kd. Doe dit voor alle zes enquêtes die je hebt afgenomen. In de volgende les gaan we de resultaten bestuderen.   Online enquete: http://goo.gl/forms/yM1VPMm4kd

Resultaten enquête & Eindopdrachten

Resultaten Jullie hebben de enquete afgenomen en de gegevens ingevoerd. We gaan nu naar de resultaten kijken.

Resultaten enquête Vraag 1 Vraag 2 Vraag 3 Vraag 4 Vraag 5 Klik op de knoppen om naar de histogrammen te gaan die gebaseerd zijn op gegevens die leerlingen hebben verzameld. Deze histogrammen zijn automatisch gegenereerd. Vraag 5 (klik op de knoppen)

Groepsopdrachten Groepsopdracht 1: Gevolg-beperkende maatregelen Groepsopdracht 2: Versterken van het bewustzijn bij bewoners Je krijgt nu twee lessen de tijd om een groepsopdracht uit te voeren rondom de tweede of derde laag van meerlaagsveiligheid. Formeer een groepje, en kies één van de onderstaande groepsopdrachten.

Groepsopdrachten Groepsopdracht 1: Gevolg-beperkende maatregelen De hoofdvraag van deze groepsopdracht is als volgt: “Hoe kan de ruimtelijke inrichting van het gebied zo worden aangepast dat de gevolgen van een overstroming worden beperkt?” Opdracht Maak een inrichtingsplan voor de gemeente waar jouw school staat, zodat de gevolgen van een overstroming worden beperkt. Houdt rekening met bestaande bebouwing en nieuwe bebouwing. Presenteer de resultaten in de vorm van een PowerPoint, poster of op een andere manier. Zie bijlage 3 voor het beoordelingsformulier voor de presentaties Je krijgt nu twee lessen de tijd om een groepsopdracht uit te voeren rondom de tweede of derde laag van meerlaagsveiligheid. Formeer een groepje, en kies één van de onderstaande groepsopdrachten.

Groepsopdrachten Groepsopdracht 2: Versterken van bewustzijn bij bewoners De hoofdvraag van deze groepsopdracht is als volgt: “Hoe kunnen we ervoor zorgen dat bewoners van mijn gemeente goed voorbereid zijn op een overstroming?” Opdracht Bedenk een manier om de bewoners van jouw gemeente voor te lichten over wat ze moeten weten over overstromingen, en hoe ze zich daar op kunnen voorbereiden. Dit kan bijvoorbeeld met een folder, poster of filmpje. Maak zo nodig hierbij een onderscheid tussen gebieden binnen jouw gemeente. Maak een concept van de folder, poster of filmpje. Presenteer je ideeën aan de andere leerlingen. Zie bijlage 3 voor het beoordelingsformulier voor de presentaties Je krijgt nu twee lessen de tijd om een groepsopdracht uit te voeren rondom de tweede of derde laag van meerlaagsveiligheid. Formeer een groepje, en kies één van de onderstaande groepsopdrachten.