Algemene Muziekleer Hoofdstuk 16 Liedsoorten, mis, oratorium, opera, musical

Hoofdstuk 16 Luistervaardigheid en voorstellingsvermogen - Herkennen en onderscheiden van liedvormen Herkennen van: - een recitatief (secco en accompagnato); - een aria Interpreteren van tekstuitbeeldingen in aria's, songs en koren. Interpreteren van de relatie tussen tekst en lied  

begrippen die bij dit item van de stofomschrijving horen Liederen naar soort: - (folk)blues - geestelijk lied - gospel - kunstlied - madrigaal - motet - (pop)song - spiritual - standard - volkslied - worksong Liederen naar vorm: Coupletlied Doorgecomponeerd lied Gevarieerd coupletlied Aria. Oratorium, passie, cantate. Mis Musical. Opera, operette Ouverture. Requiem. - Recitatief. - Recitativo secco en accompagnato. - Song.

Volkslied en Kunstlied Middeleeuwen Volksliederen Eenvoudige ritmische en melodische structuur omvang van de melodie beperkt.  door iedereen te zingen (geen speciale techniek van zingen vereist) Voorbeelden: liefdesliederen  drinkliederen,  verhalende liederen (ballades), werkliederen,  strijdliederen.  Van de wereldlijke volksliederen zijn er weinig in geschriften teruggevonden. Kunstliederen Aan de uitvoering ervan worden hogere muzikaal-technische eisen gesteld, waardoor ze dikwijls worden uitgevoerd door beroepsmuzikanten Daarom zijn in ieder geval veel teksten opgeschreven en is soms ook de muziek (melodie) genoteerd. In veel gevallen is ook bekend wie de maker is. Egidiuslied: http://www.literatuurgeschiedenis.nl/lg/middeleeuwen/tekst/lgme009.html

Motet en Madrigaal Het motet is het belangrijkste genre van de geestelijke muziek in de Renaissance. De mis is overigens ook nog steeds een belangrijk genre. Vanaf de 16e eeuw wordt het madrigaal het belangrijkste wereldlijke genre vooral in Italië en later Engeland. Het Motet een vocale, polyfone compositie geestelijke tekst. Vaak a capella uitgevoerd. Het woord 'motet' komt van het franse 'le mot' wat 'woord' betekent. Voorbeeld: Josquin Desprez: Ave Maria https://www.youtube.com/watch?v=kxLv2pPiQVI Het Madrigaal een (voornamelijk) vocale compositie wereldlijke tekst, meestal liefdes-teksten. Het madrigaal is meestentijds a capella. Grote gedeeltes zijn vaak polyfoon, maar er zijn ook homofone passages. Ze zijn niet in het latijn, maar vaak in het Italiaans (of later Engels) in de volkstaal dus. In madrigalen kom je soms speciale klanknabootsingen tegen, die uit de tekst voorkomen. Voorbeeld: Monteverdi https://www.youtube.com/watch?v=gvEVCbubLZs

Het kunstlied Schubert: Das Grab en Der Leiermann https://www.youtube.com/watch?v=2K71WTCvDdE https://www.youtube.com/watch?v=sIIS-UgixGE (doodsverlangen, het geluk is daar waar je zelf niet bent, loslaten van het aardse, bovennatuurlijke) Die Forelle (verheerlijking van de natuur; de gecultiveerde mens als verstoorder van de natuurlijke staat) https://www.youtube.com/watch?v=NF9DrUXowBo Van Schumann: Die beiden Grenadiere (nationalistisch, tekstschildering in muziek) https://www.youtube.com/watch?v=N4t9muBClEE Van Wagner: Liebestod: de sterfscène in Tristan und Isolde (climaxwerking, heel veel modulaties, zeer ver gaande doorwerking van motieven, extremen in dynamiek, grote melodische contrasten) https://www.youtube.com/watch?v=J8UzmAgGdlU Wat betreft vorm, kunnen we onderscheiden: 1. het coupletlied Het coupletlied bestaat uit een aantal coupletten, die allemaal dezelfde melodie hebben Voorbeeld: "Komm liebe Zither" W. A. Mozart https://www.youtube.com/watch?v=UEhnTzXE010 2. het gevarieerd coupletlied gevarieerd coupletlied bestaat uit een aantal strofen, waarvan de meeste dezelfde melodie hebben. Voorbeeld: Abendempfindung W.A. Mozart https://www.youtube.com/watch?v=XOCgyn5-pEc 3. het doorgecomponeerde lied Bij een doorgecomponeerd lied hebben de strofen steeds verschillende melodieën Voorbeeld: Erlkönig - Franz Schubert https://www.youtube.com/watch?v=JuG7Y6wiPL8

Opera Muzikaal drama voor zangstemmen en orkest; de muziek vervult een rol bij het schetsen van het verloop van de handeling en het weergeven van stemmingen en emoties die daarmee samenhangen. Onderdelen: de ouverture, recitatieven, aria's, koren, balletten, instrumentale intermezzi, duetten, terzetten De opera is bedoeld voor scenische uitvoeringen Voorbeeld Opera: Barok Handel - Rinaldo http://www.youtube.com/watch?v=clqM5ZjvD0M Weense Klassieken Mozart, Die Zauberflöte https://www.youtube.com/watch?v=c0cKnC3UvWU Romantiek Wagner – Ring des Nibelungen https://www.youtube.com/watch?v=-HujjNQPv2U Twintigste Eeuw 'Einstein on the beach' (Philip Glass) https://www.youtube.com/watch?v=kDmfNsSI1ao

Voorbeeld Oratorium: Barok http://www.youtube.com/watch?v=clqM5ZjvD0M Weense Klassieken Joseph Haydn - Die Schöpfung https://www.youtube.com/watch?v=nbSaPh3mEYU Romantiek Liszt - Christus https://www.youtube.com/watch?v=yzxY3EGvdB0&list=PLCF68DE9CCC61FD3D Twintigste Eeuw PENDERECKI: DIES IRAE 'AUSCHWITZ ORATORIUM' https://www.youtube.com/watch?v=w_jvgdAFJlM Oratorium Grote, meerdelige vocaal-instrumentale compositie op een meestal religieuze tekst. Onderdelen: ouverture (sinfonia), recitatieven, aria's, koren en instrumenten.

Opera en Oratorium Overeenkomsten en verschillen tussen cantate, passie, oratorium en opera. Voorbeeld Oratorium: Mendelssohn - Paulus https://www.youtube.com/watch?v=XOgzGHBEUXI Voorbeeld Cantate: Bach – Actus Tragicus http://www.youtube.com/watch?v=Mc1Ve0TOF4c Voorbeeld Passie: Bach - Johannes-Passion http://www.youtube.com/watch?v=WZLeB56pgyc Opera, oratorium, cantate en passie (oratorium op het lijdensverhaal): In al deze vormen worden instrumentale stukken als ouvertures, tussenspelen afgewisseld met koorpassages, recitatieven en aria's (ook duetten, terzetten, kwartetten enz.) door solozangers.  Het verschil zit in de inhoud (wereldlijk of geestelijk) en de lengte: oratorium en opera zijn avondvullend, een cantate (of een mis) kunnen 15 minuten, maar ook 45 minuten duren. Een cantate kan een wereldlijke of geestelijke inhoud hebben, een oratorium vooral geestelijke thema's. De opera is wereldlijk en wordt op toneel gespeeld. Veel geestelijke muziek is ongeschikt voor de liturgieviering door de lengte en de grote bezettingen.

Voorbeeld Musical: Twintigste Eeuw Jesus Christ Superstar https://www.youtube.com/watch?v=X5DY7vYxSrc Voorloper van de musical: Gay/Britten: The Beggar's Opera https://www.youtube.com/watch?v=TW2GIYQTtIY Musical Muziekdramatische werk uit de 20e eeuw op Engelse tekst, bedoeld als amusement, soms enigszins geëngageerd. Op basis van populaire dansritmen

Operette Lichte opera uit de tweede helft van de negentiende eeuw; vooral gesproken dialogen en veel modieuze dansen (cancan, wals, polka, galop) en marsen; in een operette loopt het verhaal voor de hoofdpersonen meestal gelukkig af Voorbeeld Operette: Franz Lehár "Die lustige Witwe" https://www.youtube.com/watch?v=cMroA9Cm288 DIE FLEDERMAUS Johann Strauss https://www.youtube.com/watch?v=JyJfc6tnqIY

Voorbeeld Passie: Bach: Matthaus Passion https://www.youtube.com/watch?v=X_tXqQlFdcQ Passie Grote, meerdelige vocaal-instrumentale compositie met als tekst het lijdensverhaal van Jezus. Bij de onderdelen komen ook koralen voor (=oratorium op lijdensverhaal)

Voorbeeld Cantate: Bach: Kerkelijke Cantate https://www.youtube.com/watch?v=2-tipS-fA5A Bach: Wereldlijke Cantate Tönet, ihr Pauken! Erschallet, Trompeten! https://www.youtube.com/watch?v=58WQXYP0pG4 Met andere tekst terug te horen in het Weihnachts-Oratorium (wat eigenlijk uit 6 afzonderlijke cantates bestaat) https://www.youtube.com/watch?v=MVewzMm1uts Cantate Meerdelige, vocaal-instrumentale compositie, minder lang dan een oratorium. Meestal is de tekst religieus (maar Bach schreef ook wereldlijke cantates, zie vb) Onderdelen: recitatieven, aria's, koralen koren

De Mis (als meerstemmige compositie 1. Katholieke kerkdienst met eucharistieviering Muziek of liederen voor de katholiek kerkdienst Structuur van de mis: Ordinarium: "vaste gezangen", waarvan de teksten iedere mis ongewijzigd voorkomen (Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus, Agnus Dei) Proprium: "wisselende gezangen", ook wel het "tijdeigen" genoemd, waarvan de teksten per dag afgestemd worden op de periode in het kerkelijk jaar In de Renaissance ontwikkelt de mis zich tot een meerstemmige compositievorm. Deze composities worden op basis van de teksten van het ordinarium (de vaste gezangen van de mis in de kerk) gemaakt. De vocale composities worden verdeeld over vier stemmen, namelijk: sopraan, alt, tenor en bas. Al deze stemmen worden gezongen door jongens en mannen aangezien de vrouwen nog niet mogen zingen in de kerk. Josquin des Prez: Missa: Sanctus https://www.youtube.com/watch?v=i5o_s40HpYk

Voorbeeld Requiem: Mozart: Requiem https://www.youtube.com/watch?v=6t4zrAq3Jp4 Verdi: Requiem https://www.youtube.com/watch?v=QrYy2UC4MLQ Faure: Requiem https://www.youtube.com/watch?v=azt6OVbgMlI Requiem Dodenmis in de katholieke eredienst. De naam is ontleend aan de openingswoorden van het Introitus: 'Requiem aeternam dona eis, Domine (Heer, geef hun eeuwige rust).

In de 17e eeuw ontwikkelen zich vanuit de monodie twee genres, die in veel barokmuziek een belangrijk rol gaan spelen: het Recitatief en de Aria Recitatief Een onderdeel van grotere vocale vormen waarin de solist een verhaal vertelt. De muziek is syllabisch en de melodie is sober, met weinig toonverschillen en veel kleine intervallen. De begeleiding bestaat slechts uit ondersteunende harmonieën op de belangrijkste woorden kenmerkt zich door een spreekritme flexibel in maat en tempo. Wat vorm betreft zeggen we wel: doorgecomponeerd; de tekst bepaalt de muziek. Veel toonherhalingen (‘reciteren’) Weinig tekstherhalingen Er zijn twee soorten van het recitatief: recitativo secco (summier begeleid met slechts enkele akkoorden) recitativo accompagnato (een recitatief waarin de begeleiding een meer ondersteunend karakter heeft met evt. een tegenmelodie of iets meer uitgewerkte begeleiding) In het volgende voorbeeld hoor je beide vormen, zie partituur:

Bach: Matthaus Passion, Da Jesu diese Rede http://www.youtube.com/watch?v=F4ax466Pwh8

de Aria Een onderdeel van grotere vocale vormen voor solostem met orkestbegeleiding; vaak melodische zeer rijk, melismatische en virtuoos. De tekst bevat veel herhalingen en is ondergeschikt aan de muziek. Komt ook voor als zelfstandige compositie. staat stil bij een enkele emotie (Affekt) het gevoel over wat er gebeurd is, wordt weergegeven. De aria is lyrisch van karakter heeft een vaste maat en een vast tempo. Bij de aria speelt het spreekritme geen rol. Van een heldere vorm of structuur is vaak sprake (bv. ABA-vorm). de begeleiding speelt een belangrijke rol. Veel tekstherhaling Recitatief en aria zijn onafscheidelijk van elkaar tot in de 19e eeuw en klinken in opera's, oratoria, cantates en passies (Wagner is wel de eerste die definitief met deze traditie voor wat betreft de opera breekt) In het volgende voorbeeld hoor en zie je een duidelijk voorbeeld van de aria:

Bach: Matthaus Passion, Aria: Erbarme dich https://www.youtube.com/watch?v=X_tXqQlFdcQ