Het economisch leven in Haarlem in de Tweede Wereldoorlog Prof. dr. Hein A.M. Klemann 3 mei 2017

Haarlems Dagblad: 10 mei 1940

Droste in de oorlog Mei 1945: Bedrijf intact Productieapparaat gegroeid In 1938 Verdrag van München Directie Droste besluit voorraden aan te leggen Mei 1940: Cacaobonen voor enige jaren in huis Typisch voor Nederlandse bedrijven: Bereidden zich voor op vorige oorlog Mei 1940: Voorraden vielen Duitsers in handen Droste verdiende hier aan: Investeren in importvervangende productie Melkchocolade Bonbons: koopt een fondantmachine Mei 1945 een gevarieerder bedrijf Voedingsmiddelenindustrie: machinecapaciteit groeide tussen 1939-46 met 27 procent

Grafiek 1 Schatting productie Haarlemse industrie, 1938=100

Haarlemse economie Industrie deed het goed Veel metaalindustrie: Figee, andere scheepsbouwers, Werkspoor, Hoogovens Groei productiecapaciteit in die sector 43 procent Hoge werkgelegenheid Regionaal centrum voor de detailhandel: Middenstand deed het ook goed in de oorlog: Boekhandel de Vries: 1943 verbouwd Oorzaak: enigszins verouderde, uit de mode geraakte of beschadigde producten nog tegen goede prijs verkocht Mensen vertrouwden geld niet: omgezet in goederen Veel winkeliers maakten voor het eerst sinds jaren ’20 winst Centrum bloementeelt: sector die het goed deed Oorzaak: Kransen voor graven: Kriegswichtige sector Aanzienlijke zwarte productie voedsel en tabak in bloementeelt

Grafiek 2: Ontwikkeling van de Haarlemse bevolking, 1939-1946

Werkloosheid en het verdwijnen daarvan volgens het CBS in 1948

Wat laat deze grafiek zien? De werkloosheid verdween tijdens de oorlog: Was bekend Er werden mannen naar Duitsland gesleept: Was ook bekend Enige slordige cijfers over deze ontwikkelingen in een grafiek waarin details onleesbaar zijn Causaliteit gesuggereerd die er nauwelijks was

Wat is er mis met deze cijfers? Geen correctie voor degenen die legaal of illegaal terugkeerden uit Duitsland Vrijwillige en onvrijwillige Arbeitseinsatz en grensarbeid op een hoop gegooid Er waren nooit meer dan 250.000 Nederlandse arbeiders tegelijk in Duitsland actief Grafiek komt op 430.000 uit

Resultaat van deze cijfers? Positieve ontwikkeling: de groei van de werkgelegenheid omgevormd tot een negatieve Suggestie: allen die naar Duitsland gingen werden daartoe gedwongen Complex beeld sterk vereenvoudigd en aangepast aan gewenste visie

Complexe werkelijkheid Bijv. veel vrijwilligers voor werk in Duitsland vooral in 1940 en 1941 Oorzaak: Duitsland had de oorlog gewonnen Werkloosheid nam tussen mei en juli 1940 snel toe Nationaalsocialistische of Duitse sympathieën Avontuur Grensarbeid hersteld

Tabel 1: Werkgelegenheid in loondienst 1938-1948

Cijfers CBS 1947

Wat is er mis met deze cijfers? Er zitten interne tegen- stellingen in: de deelcijfers dalen te snel Het is niet duidelijk hoe het CBS ze heeft berekend Het CBS zegt in 1944 zelf dat het geen betrouwbare cijfers meer doorkrijgt De cijfers kunnen niet kloppen met de hoeveelheden goederen en diensten die de bezetter in beslag nam

Tabel 2: Cijfers betreffende de Duitse inbeslagnames in miljoenen guldens

Kan niet kloppen Met CBS-cijfers kan de volgende redenering worden opgehangen: Het nationaal inkomen bedroeg in 1938 6.017 miljoen gulden Volgens de indexcijfers van het CBS betekent dit dat dit in 1943 4.332 miljoen gulden bedroeg Na Duitse inbeslagnames 1.779 miljoen Nederland zou het nog relatief gunstige jaar 1943 hebben overleefd op minder dan 30% van waarvan het in 1938 leefde Klopt niet met bevolkingsgroei

Tabel 3 Reëel nationaal product en reëel nationaal inkomen in miljoenen guldens 1938-1948. Productie redelijk intact Consumptie daalde door Duitse inbeslagnames Wegvallen inkomsten uit Indië Productieapparaat vrijwel onbeschadigd en in sommige sectoren sterk gegroeid

Exploitatie Bezetter had keus tussen beslag leggen op productie-factoren: Arbeid, grondstoffen, machines, voedsel Consequentie: Ondermijnt productie Beslag leggen op een groot deel van de output Houdt de economie in stand Oorlogsinvesteringen Financiële problemen Nergens een eenduidige keuze Onevenwichtige mix Gevolg van hoe in Nazi-Duitsland beslissingen werden genomen

Verschillen in bezet Europa Verschillen in exploitatie afhankelijk van: Niveau van economische ontwikkeling West-Europa hoog ontwikkeld Oost- en Zuidoost-Europa veel minder Militaire situatie West-Europa: vanaf juni 1940 vier jaar lang weinig militaire activiteit Oost-Europa: Vanaf 1941 permanente oorlog Balkan: Achterland Afrikaanse front Nazi racisme: West-Europa Bevolking gezien als Ariërs, veelal zelfs als Germaanse broeders Kleine Joodse minderheden Zuidoost- en Oost-Europa Bevolking gezien als inferieure Slaven Grote minderheden van Joden, Sinti en Roma

Exploitatie Zelden evenwichtige mix Oorzaak: rivaliteit in Nazitop Tot 1942: Eerste Maanden: in het westen plundering Niet in Nederland en Denemarken Vanaf augustus 1940: Auftragsverlagerung Oost-Europa: Plunderingen Grondstoffen, voedsel Jacht op arbeid: vernietigde economie Meest productieve krachten doken onder Minstens twee arbeidskrachten verloren voor elke dwangarbeider Vernietiging Tijdens de periode Speer: planning Geplande inpassing in Duitse oorlogseconomie Enig herstel van productie in Oost-Europa Overal: jacht op arbeiders: onderduik Exploitatie

Bevolking in miljoenen Tabel 4 Verspreiding van de bevolking en het Nationaal inkomen over Europa, 1938 Gebied Bevolking in miljoenen BBP in mrd 1990 $ Bevol-king % Deel BBP Produktie per hoofd In 1990 US$ Gemiddeld = 100 West-Europa 65 302 23 38 4,593 131 Oost-Europa 104 224 37 28 2,161 62 Zuidoost-Europa 46 71 16 9 1,563 45 Centraal Europa 20 55 7 2,772 79 Duitse bondgenoten 47 145 17 18 3,068 88 Totaal 282 797 100 3,501 .

Tabel 5 Bijdragen van bezet Europa aan de Duitse oorlogseconomie In mrd RM t/m 1944 Idem in procenten Bevolking Buit per hoofd in RM Buit per hoofd in % gemiddelde In miljoen In procent België 10.3 11 8.3 4 1239 265 Frankrijk 40.1 41 41.4 20 969 208 Denemarken 3.8 3.0 1 1273 273 Nederland 14.5 15 9.0 1611 345 Noorwegen 6.9 7 2.9 2366 507 W. Europa 75.6 78 64.6 31 1170 251 Protectoraat 4.2 7.5 1019 218 Griekenland 3.5 6.3 3 562 120 Servië 1.0 4.5 2 222 48 Balkan 5 10.8 420 90 Generaal-Gouv. 2.5 170 8 148 32 Bezet USSR 6.8 87.0 42 17 Oost Europa 9.3 10 104.0 50 19 Totaal 93.6 100 208.0 467

Bijdrage bezet Europa Hoeveel droeg bezet Europa bij aan Duitse oorlogsinspanning? 94 mrd RM aan rekeningen in bezet Europa betaald Bezetter nam nooit geld Liet rekeningen betalen 94 mrd RM exclusief: Confiscaties zonder enige vorm van betaling: 1 mrd RM 1945: kan niet veel zijn geweest Lonen dwangarbeiders: 27 mrd RM Totaal Duitse militaire uitgaven: 414 mrd RM Bezet Europa betaalde 29,4 % Economieën bezette landen in 1938 70% groter dan de Duitse economie Was bezet-zijn goedkoop?

Grafiek 3 Index reeel BBP zonder zwarte productie 1938= 100

Tabel 6 Slachtoffers, 1938–1945 Bevolking in miljoen 1938 Gesneuvelde Militairen in 1000 Niet-Joodse burgers in 1000 Joodse burgers in 1000 Totaal in 1000 Percentage Niet-Joodse burgers Totaal Polen 35,8 400 2.200 3.000 5.600 6,1 15,6 Litouwen 2,5 212 141 353 8,5 14,1 USSR 168,5 10.700 11.500 1.000 23.200 6,8 13,8 Letland 2,0 147 80 227 7,4 11,4 Joegoslavië 15,4 446 514 67 1027 3,3 6,7 Griekenland 7,2 20 209 71 300 2,9 4,2 Estland 1,1 40 1 41 3,6 3,7 Tsjechoslowakije 15,3 25 63 277 365 0,4 2,4 Nederland 8,7 8 92 106 206 Frankrijk 41,7 267 83 562 0,6 1,3 België 8,4 12 52 24 88 1,0 Luxemburg 0,3 2 0,5 Noorwegen 3 6 10 0,2 Denemarken 3,8 0,0 0,1 Bezet Europa 313,6 11.827 15.305 4.851 31.983 4,9 10,2

Tabel 7 Haarlemse slachtoffers, 1938–1945 Haarlem: Voor Nederland veel, voor West-Europa heel veel burgerslachtoffers Door geringe aantal Joodse inwoners, uiteindelijk iets boven het Nederlandse gemiddelde

Haarlem en de oorlog 1 Wijkt weinig af van rest van Nederland Economie groeide in 1940-41: Hoge werkgelegenheid Investeringen: vooral in de metaalindustrie Gevolg hoge werkgelegenheid: Toenemend aantal huwelijken Stijging geboortecijfer Gevolg ook: volop verdiend Kon door distributie van steeds meer goederen moeilijk worden uitgegeven Zwarte markt Toenemend escapisme: bioscoopbezoek, voetbalwedstrijden, vakanties

Haarlem en de oorlog 2 Investeringen: Productie Importsubstitutie Ten behoeve van Duitse opdrachten Productie Groeiend deel t.b.v. de bezetter: Weigering te produceren: Zeldzaamheid: Spaarndamse Firma Stapel 1943 Tegelijkertijd: Minder goederen beschikbaar Voedselvoorziening goed, voor volwassen Kindersterfte neemt toe vanaf 1940: dieet te arm aan dierlijke vetten Te zien in Haarlems sterftecijfer

Haarlem en de oorlog 3 1944-45: Hongerwinter: Haarlems voedselvoorziening zeer problematisch Geen grote nabije voedselgebieden Honger zeer ernstig Hoge sterfte: vooral jongentjes onder het jaar en oude mannen Gevolg: Oorlog achteraf gezien als economische ramp Bij bevrijding: productieapparaat intact In industrie gegroeid: In Haarlem van groot belang Landbouw intact: voor Haarlem van gering belang Transport problematisch: opgelost door US leger