De dirigent als motor voor binding en innovatie Roltransitie van dirigenten in een veranderende sector Docent-ondz. PCC - Rol dirigenten korenwereld - bijna 3 jaar onderzoek blaasmuzieksector Lectoraat Lifelong Learning in Music, Prins Claus Conservatorium Linda Hendriks I 23 september 2017

Onderzoek levenslang leren: o.a. Lectoraat Lifelong Learning in Music Prins Claus Conservatorium, Groningen Onderzoek levenslang leren: o.a. Innovatie in de muzieksector Ontwikkeling jong talent Nieuwe publieken Interdisciplinaire samenwerking Podiumangst Improvisatie Muziek- en kunsteducatie Employabilitity musici 2 2

Programma 1. Inleiding onderzoek blaasmuzieksector en overeenkomsten koorwereld 2. Rollen dirigenten 3. In gesprek: ambities & speerpunten koorwereld en praktische verkenning dirigentrollen 1 en 2 Presentatie Daarna uitwisseling met publiek Hand-outs dirigentrollen 3 3

Onderzoek blaasmuzieksector Startsituatie Er is een probleem in het HaFaBra-veld Er zijn ook orkesten die het goed doen Overkoepelende vraag Wat is er aan de hand in de HaFaBra-sector en wat betekent dit voor de dirigent? 2013-2016 4

in dit veld hebben zich de afgelopen decennia allerlei verschuivingen voorgedaan.

Onderzoek blaasmuzieksector Periode: 2013-2016 Focus: Noord-Nederland Aanpak 1. Inventarisatie orkesten (2013-204) 2. Enquête 20 orkesten Friesland (2013-2014) 3. Literatuur- en bronnenonderzoek (2014) 4. Interviews en enquête dirigenten (2015-2016) Onderzoek heeft 3 jaar geduurd, van 2013 tot 2016, is uitgevoerd in Noord-Nederland maar we denken dat de uitkomsten representatief zijn voor Nederland als geheel Het onderzoek bestond oa uit enquêtes en interviews met dirigenten/ 6

Het onderzoek heeft geresulteerd in een onderzoeksrapport en in een artikel in een boek van het LKCA het Landelijk Kenniscentrum Cultuureducatie en Amateurkunst

In met name het tweede deel van het onderzoek lag de focus op de dirigent

Hoofdvragen Welke veranderingen in de blaasmuzieksector en in de samenleving zijn van invloed op het werk van de dirigent? Hoe gaan dirigenten daarmee om? Centrale vragen onderzoek 9

Veranderingen I samenleving Consequenties economische crisis: Sluiten culturele centra en concertlocaties Bezuinigingen in muziek- en culturele sector Afname uitgaven aan kunst/muziek consumenten Zeitgeist: Individualisering Perceptie dirigenten: uitprobeercultuur Concurrentie: Mensen hebben minder tijd Aanbod vrijetijdsactiveiten enorm toegenomen Veranderingen: Niet overal uitgebreid bij langs, op hoofdpunten En orkestdirigenten beleven deze dingen als een bedreiging, bijv. dat orkestleden blijkbaar niet meer altijd die verbinding voelen met het orkest en soms zo maar weer afzwaaien Geldt dat voor koren ook? 10

Veranderingen l Muzieksector Muziekeducatie aan amateurs: Reorganisaties, baanverlies, sluiten muziekscholen Toename freelancing, collectieven freelancers Concurrentie andere types instrumenten en muziekgenres Muziekuitgeverijen: Overnames, reorganisaties, baanverlies, self-publishing Minder focus op klassiek blaasmuziekrepertoire, vooral Fanfare and lagere divisies Bij dirigenten is er door al deze veranderingen toch angst voor niveauverlies van leden, van jeugd Of die bezorgdheid er onder koordirigenten ook is, weet ik niet. Wel las ik in het Manifest Samen Zingen dat talentontwikkeling een van de speerpunten is voor de komende Jaren 2e punt de beschikbaarheid van repertoire is afgenomen, en ook dat speelt in de koorwereld maar heeft daar als ik het goed heb begrepen te maken met dat het beschikbare repertoire geen recht doet aan de grote diversiteit in koren 11

Veranderingen I Blaasmuzieksector Tendensen: Ontzuiling, bundeling krachten Groeiende beweging van competitieve naar meer ontwikkelingsgerichte houding Problemen met imago en zichtbaarheid Positieve ontwikkeling is dat er meer en meer samenwerking is in de blaasmuzieksector Meer aandacht voor ontwikkeling van orkesten en niet meer alleen de focus op competitive (divisies en concoursen) Problematisch is nog steeds het imago van de blaasmuziek, met koren is dat wellicht wat minder het geval 12

Imago I Identiteit Interne perceptie Externe perceptie Alles = Fanfare HaFaBra Kostuums Orkestkleding/casual Straatoptredens Zittend orkest Hobbyisme Amateurkunst Hoempapa Diversiteit repertoire Folklore Eigentijds Festiviteiten als Concerten, festivals, Koningsdag etc concoursen Buitenwereld: alles is fanfare mopje spelen 13

Veranderingen I Blaasmuzieksector Muziekverenigingen Problemen werving (jeugd)leden Meer aandacht jeugdbeleid Hulpmuzikanten Problemen financiën, bestuur en vrijwilligers Vergrijzing publiek? Afname deelname concoursen Cross-overs Net als in de koorwereld zoekt de blaasmuziek naar een betere afstemming op de jeugd en naar aansluiting bij een breed publiek oa door samen te werken met andere culturele disciplines Blaasorkesten hebben ook vaak moeite met de begroting, en met het vinden van genoeg menskracht, in de muzikale besetting (hulpmuzikanten) maar ook in praktische zin, vrijwilligers. 14

Veranderingen I Blaasmuzieksector Dirigenten Port-folio carrières Entrepreneurship Zoekende? 8.7 % 19.57 % 17.39 % 23.91 % 6.52 % Dirigenten hebben op het conservatorium vroeger geen ondernemende vaardigheden geleerd, nu wordt daar in de opleiding meer aandacht aan besteed en dat is ook noodzakelijk als je zoals een van de dirigenten in een interview aangaf, “je eigen toko draaiende moet zien te houden”. Het onderzoek gaf veel informatie over de denkbeelden die leven bij blaasmuziekdirigenten. Welke zijn dat dan? In de afgebeelde enquetevraag zie je dat men over de toekomstverwachting verdeeld is: iig zeker niet onbezorgd – Wel zijn dirigenten overtuigd van de kwaliteit die blaasmuziek te bieden heeft - Pessimisme heeft met name betrekking op externe factoren - Angst niveauverlies Angst dalend niveau muzikale opleiding jeugd - - Onvoldoende draagvlak samenleving en politiek - Geen sterke gezamenlijke lobby - Passievere houding van leden dan vroeger. Dirigenten staan midden in die sector en weten dus wat er allemaal speelt, tegelijkertijd is het druk, gaat alles door en heeft men het gevoel onvoldoende grip te hebben op de hele problematiek. Dat zal denk ik voor koordirigenten ook wel herkenbaar zijn. 15

Conclusies De HaFaBra-sector: een veld in transitie Rol(len) dirigenten: Rolverandering Accentverschuiving Verbinding, innovatie en groei Wat ik duidelijk wil maken in dit verhaal is dat dirigenten in dit veld, een shift zouden kunnen gaan maken in hun rollenportfolio om mee te kunnen gaan met alle veranderingen in de sector (en dat hoeft niet voor elke dirigent dezelfde shift te zijn, dat hangt ook af van je ambities) maar wat eigenlijk uit het onderzoek blijkt, is dat ze daarin nog wel zoekende zijn en met hen, de hele sector. Wat ik aan wil tonen is dat juist in tijden van verandering via bewustwording van rollen bij dirigenten, waarbij leiderschap in meerdere opzichten (gids) en het leggen van verbindingen centraal staat, de dirigent bij kan dragen aan innovatie en groei in de sector, en dat de leiderschapsrol (een gidsende rol), lifelong learning (een lerende en ondernemende instelling), goede communicatie en verbinding daarvan de aanjagers zijn. Wat ik hoop dat het inzicht in de verschillende rollen in het werk van dirigenten, gerelateerd aan veranderingen in de sector, hen de tools kunnen bieden om met de complexiteit van hun veranderende werkomgeving, om te gaan.

Rollen Dirigent als musicus: Muzikale rollen Dirigent als professional: Algemene professionele rollen Dirigent als mens: Persoonlijke rollen Dit zijn de drie sets met rollen die uit het onderzoek naar voren kwamen en die weer onderverdeeld kunnen worden in subrollen. 17

De dirigent, wie zijn hij/zij? Maar als de dirigent zoveel rollen heeft, wie zijn hij of zij dan eigenlijk precies? Vooral ook zichzelf, maar dan zien we straks bij de derde rollenset.

Muzikale rollen Musicus Artistiek leider Educator Componist / arrangeur 19

Algemene professionele rollen Verbinder Adviseur Motivator Organisator Onderzoeker Innovator Ondernemer 20

Persoonlijke rollen Aan de persoon van de dirigent verbonden variërende rollen Voorbeelden: Animator Betekenisvolle figuur Therapeut Diplomaat Doener 21

Rol van betekenisvolle figuur “(…) dus dat is de invloed van bepaalde mensen om je heen, op jou als kind, die heel belangrijk is (...) want ik was niet altijd heel zeker, ik was best wel onzeker, mensen die jou steunen doordat ze zeiden: potverdorie, dat kun jij hartstikke goed!” “ (…) bij een amateurclub is het heel belangrijk hoe je mensen motiveert, want je kunt mensen heel makkelijk afkatten, laten merken dat je ‘t eigenlijk niet goed vindt wat ze doen maar mijn kant is altijd om juist het beste uit de mensen te halen.” Heel kort stilstaan bij de rol van betekenisvolle figuur, een soort mentorrol: Dit is een citaat van een hele gerenommeerde dirigent, die heel reflectief ingesteld is, en zich bewust van wat zijn communicatie en uitstraling naar orkestleden voor invloed kan hebben op hun ontwikkeling. Hij haalt een jeugdherinnering op en reflecteert daarna op de communicatieve kant van zijn werk als dirigent. Het is een hele belangrijke persoonlijke rol, een die niet bij iedere dirigent hetzelfde uit de verf komt, en een rol die sterk verbonden is met de rol van educator en motivator 22

Missie: Verbinding 10 speerpunten voor de toekomst Verkennen welke rollen dirigenten kunnen inzetten In gesprek

Manifest Samen Zingen 2020 Publieksbereik en experiment/innovatie centraal Rolmodellen en voorbeeldprojecten Verbinding amateur- en professionele koorwereld 24

Manifest Samen Zingen 2020 Onderwijs Jeugd en werving Opleiding van dirigenten: disbalans tussen muziekstijlen van koren en het type koordirigenten 25

Manifest Samen Zingen 2020 De functie van een platform als spreekbuis van de koorsector Plek in de culturele basisinfrastructuur Externe erkenning oa door overheden en financiering 26

Roltransitie dirigenten Adviseren, binden en inspireren - Geïntegreerde inzet gehele rollenportfolio - Leiderschap & Lifelong Learning Samenvattend Welke rollen heeft de dirigent daarbij met name nodig? Hij is een van de actoren in het veld en zal de verbinding moeten zoeken met andere actoren in het veld. Daarbij is een geïntegreerde inzet van het hele rollenportfolio van de dirigent nodig waarbij de nadruk ligt op de rollen van verbinder en van artistiek leider Dat heeft alles te maken met Leiderschap, en daarnaast met een ondernemende houding Daarbij zal hij ook de rollen van onderzoeker en innovator hard nodig hebben. En die rollen zijn van belang niet alleen in de relatie met de sector maar ook met zijn eigen verenigingen En dat past natuurlijk helemaal in het straatje van Lifelong Learning en het zichzelf voortdurend opnieuw uitvinden bij veranderingen en in nieuwe situaties in zijn werkomgeving.

Dank voor uw aandacht! Hanzehogeschool Groningen Prins Claus Conservatorium Lectoraat Lifelong Learning in Music hanze.nl/lifelonglearninginmusic * 28

Muzikale rollen 29

1 na laatste dia: gaan we weer even weer terug naar die professionele rol van actor in de blaasmuzieksector. Net als orkesten en bonden is ook de dirigent een van de spelers in het HaFaBra- veld. Omdat dirigenten een centrale positie hebben als betaalde professionals in een vrijwilligersveld, kun je wel stellen dat dirigenten veel belang hebben bij de toekomstbestendigheid van de sector. Beeld uit de interivews en enquete was nogal gemixt over het toekomstperspectief, van gematigd tot best wel wat somber. In de data zat een hele bak codes die te maken hadden met onzekerheid, met denkbeelden van dirigenten, waar we het al over hadden: angst voor niveauverlies, de uitprobeercultuur bij jeugd, afkalving van de amateurmuziekeducatie etc. een hoop onzekerheid. En wat doen mensen in tijden van onzekerheid? Dan gaan ze dan op onderzoek uit, op zoek naar informatie en zoeken ze verbinding om te proberen om grip te krijgen. Dat brengt allerlei processen op gang die te maken hebben met lifelong learning, die uiteindelijk tot krachtenbundeling en ook tot innovatie in het veld zouden kunnen leiden. Uit de interviews en uit het bronnenonderzoek blijkt dat dit ook wel al gebeurt, mensen zoeken elkaar op, en dirigenten maar ook de andere spelers in het veld zijn heel gemotiveerd en zien dat er dingen moeten veranderen. Er worden beleidsnota’s geschreven, discussieavonden zijn er etc. etc. Wat kan een dirigent daar dan allemaal aan doen, zij hebben er heel veel belang bij dat het goed gaat, want een deel van hun werk, van wat ze het liefste doen hangt er vanaf. Ik denk dat het start met te bepalen als dirigent van: wat is mijn rol daar dan precies in, wat kan IK doen, en waar heb ik anderen bij nodig, mensen uit het orkest, het bestuur of nog breder, andere dirigenten, de bonden etc. DUS daar gaan we nu in tweetallen samen mee aan de slag. Actor HaFaBra-sector

Status jeugdorkesten “Voor een jeugdorkest krijg je gewoon niet zo goed betaald maar je zit gewoon uren en uren partijen om te schrijven zodat dat ene stukje dat ze leuk vinden ook speelbaar is voor die bezetting op dat moment, en dat kan gewoon... hoe leuk je ‘t ook vind…. maar ik ben ermee gestopt. En er zijn misschien anderen die het wel zo doen, maar het is echt ondergewaardeerd werk, financieel gezien.” 31

Opdracht: werken in tweetallen Wat kun je als dirigent in welke rol doen? Imago koorzang? Ledenverlies/ledenwerving Jeugd koren Bundeling van krachten, lobby Innovatie binnen koorverenigingen: repertoire/vorm, concerten/cross-overs/ samenspeelverbanden etc. we nemen een aantal stukjes uit die problematiek, paar thema's en daar naar kijken in tweetallen, en dan gaat het er niet om om DE oplossingen te bedenken want meestal zijn daar heel veel andere mensen bij nodig maar dat je kijkt naar wat jij als dirigent kunt doen, en daarbij inkaderen, waar houdt jouw werk op en begint dat van een ander, maar misschien wel, hoe krijg je die ander mee? en in welke dirigentenrol ben je dan bezig? Dus eigenlijk wat kun je als dirigent in welke rol doen, welke verantwoordelijkheid heb je, en wat kun je in de uren die je hebt doen, wat is nog realistisch? daar hoort dan eigenlijk ook bij: hoe kun je zorge n dat je voor de extra dingen die je zou kunnen doen, toch betaalt wordt. welke rol ben je dan bezig? ondernemende dirigent

Status jeugdorkesten “(…) Ik denk dat heel veel orkesten het toch als een sluitpost op de begroting zien waardoor er toch ook niet altijd goed gekwalificeerde mensen voor de jeugdorkesten staan. Gelukkig ken ik ook redelijk wat orkesten waar dat wel zo is.” 33

Rollen Samenwerking en co-constructie Lev Vygotski Kindertijd: Imitatie en rollenspel Zelf George Herbert Mead Samenwerking en co-constructie Lev Vygotski

Rollen jeugd orkest Muzikale rollen: Educator, artistiek leider, arrangeur, uitvoerend musicus Professionele rollen: Verbinder, motivator Persoonlijke rollen: Betekenisvolle figuur, mentor 35

Rollen Role taking & role making rolbevestiging Ralph Turner Rol assembling Jonathan Turner Leiderschap dirigent via interactie Koivunen en Wennes

Rollen Roltransitie Rolcombinatie: naast elkaar Blake Ashforth Rolintegratie: gelijktijdig Rollenportfolio Roltransitie groei Gert-Jan Schuiling

Rollen In dit plaatje uit het computerprogramma (behalve dirigent, zelf bijgeplakt) lijken de rollen op zichzelf te staan maar in werkelijkheid zijn ze verbonden en worden ze ook geïntegreerd toegepast, soms bewust maar meestal intuïtief. Laten we ze even met elkaar bij langs gaan. Algemene professionele rollen. UIT LATEN LEGGEN. De professionele rollen die ik gevonden heb voor dirigenten zijn: De dirigent als verbinder, binnen het orkest, maar ook als bruggenbouwer via zijn eigen netwerk in het veld en in de muzieksector. Als motivator, door repertoirekeuze, zijn omgang met het orkest. En zeker ook om, zoals een van de dirigenten het noemde, tijdens repetities bij de leden maar ook bij publiek dat OH of Wow!-effect te bereiken. Dan de adviseursrol met name voor het bestuur. De ondernemersrol. De meeste dirigenten zijn tegenwoordig ZZP-ers en hebben een portfolio-carrière. Dan de rollen van innovator en onderzoeker die je zou kunnen scharen onder de lifelong learning paraplu: twee rollen die nauw aan elkaar verbonden zijn. Vooral nu de blaasmuziekwereld verandert, en muziekvoorkeuren, en publieken meer gevarieerd dan ooit zijn, zijn dirigenten zich aan het heroriënteren. Ze proberen nieuwe paden te vinden, proberen nieuwe dingen uit, en dragen zo ook bij aan innovatie in het werkveld en in hun eigen werk. En het lijkt er dus op dat het leren van dirigenten, dat het proces van lifelong learning juist in periodes van transitie, geactiveerd wordt. De laatste professionele rol die ik heb gevonden, is die van actor, een van de vele actoren in de blaasmuzieksector. Daar kom ik straks nog even op terug. De derde serie rollen zijn de persoonlijke rollen, en deze kunnen gelinkt worden aan persoonlijke communicatiepatronen, attitudes, gedrag, waarden en normen, kenmerken die deels aangeboren deels aangeleerd zijn. In de codering van de interviews vond ik de rollen van doener, betekenisvolle figuur, vertrouweling of mentor, diplomaat en animator. Omdat deze rollen over iemands persoonlijke inkleuring van het dirigentschap gaan, zou je in meer dan de 4 interviews die ik heb gedaan waarschijnlijk nog wel andere persoonlijke rollen vinden, die soms wat algemener en soms heel karakteristiek voor één iemand zijn. En dit type rollen wordt geïntegreerd ingezet op intuitieve wijze in een bepaalde combinatie van muzikale en professionele rollen. Denk bijv. aan een dirigent van een jeugdorkest, die in zijn muzikale rol als educator werkt aan het instuderen van een stuk met de jeugdleden, en daarbij de professionele rol van motivator en die van animator combineert, daarbij gebruik makend van humor. Dit type rollen heeft te maken met je authenticiteit, en die mag je eigenlijk nooit verliezen, maar het kan wel goed zijn om er af en toe eens bij stil te staan. 38

40

De dirigent, wie zijn hij/zij? Vraag De dirigent, wie zijn hij/zij?

Focus on the Conductor Code concentrations Background of conductors Perceptions of conductors Development / learning of conductors Ambitions of conductors Activities of conductors Career path, including port-folio career, transitions / change of direction Roles conductors (youth) orchestras Description of the wind band music field including changes in the field, for orchestras and conductors Changes in society influencing the sector 42

Transfer of ... “(...) niet alleen door te focusen op de technische aspecten van het dirigeren maar ook op het menselijke, dat alles te combineren, en te vertrouwen op het idee dat in het orkest de dingen gebeuren, dat ze gebeuren via jou als krachtbron (…) via je contact met de mensen, en het gevoel van je eigen kracht (…) door te luisteren en samen te werken, dat van daaruit iets moois onstaat.” 44

Transfer of ... “(...) not by focusing on the technical aspects of being a conductor but on being a human being, to combine all that, and to rely on the idea that the things happening in the orchestra, that they happen through you as a source of power (…) through your contact with the people, and the sense of your own power (…) by listening to people, by collaborating, that something emerges out of it.” 45

Meest in het oog springende rol Leiderschapsrol

Transfer of ... “(...) niet alleen door te focusen op de technische aspecten van het dirigeren maar ook op het menselijke, dat alles te combineren, en te vertrouwen op het idee dat in het orkest de dingen gebeuren, dat ze gebeuren via jou als krachtbron (…) via je contact met de mensen, en het gevoel van je eigen kracht (…) door te luisteren en samen te werken, dat van daaruit iets moois onstaat.” 48

Resultaten inventarisatie   Hoe meer kernen, hoe meer muziekverenigingen, Landelijke gebieden veel verenigingen - in krimpgebieden. waaruit blijkt dan die relatie met krimp? Nauwelijks statistisch verband tussen inwoneraantal en aantal orkesten Meeste orkesten in landelijke gebieden 49 49

Krimp   50

Situering orkesten Inventarisatie - De rode vierkantjes zijn de fanfares, de groene ruitjes zijn de brassbands, en de zwarte rondjes de harmonieorkesten - cohesie 51