Perspectief voor vastgoed Van visie naar mogelijkheden Presentatie voor leden van Vastgoed Belang afdeling Zuid Geert Dirkse – Rabo Real Estate Finance 30-10-2017

Rabobank Vastgoed kernsector in ‘Bankieren voor Nederland’ Financieringsoplossingen voor toekomstbestendig vastgoed Banking for food Waar staat Rabobank voor: Simpel gezegd zoekt Rabobank waar mogelijk naar een financieringsoplossing voor onze klant. Strategie bestaat uit 2 onderdelen: B4F en B4NL Binnen B4NL bedienen wij alle sectoren, maar vanuit zakelijk perspectief zijn er 3 kernsectoren. Bouw en Vastgoed Food en Agri Zorg Rabo REF bedient die eerste sector. Deze bestaat uit de vastgoedportefeuille van Rabobank en daarin wordt FGH Bank geïntegreerd. Rabo REF voert de regie over die totale portefeuille en daarmee sturen wij zowel de grootzakelijke klanten, de kleinere professionele belegger, de projectontwikkelaar. Waar dan ook in Nederland. Maar ook de relaties met de grote institutionele partijen, andere banken in Nederland en buitenlands banken. Binnen Rabo REF komt alles samen, zowel de kennis van vastgoed en financieren. Maar wij zorgen altijd voor een oplossing dichtbij de klant. Bankieren voor Nederland

Vastgoedwereld van morgen Driving forces Slim Duurzaam Internet of Things API Blockchain Klimaatverandering Energie transitie Robotica 3D-productie Virtual Reality Dames en heren De vastgoedwereld van morgen ziet er heel anders uit dan die van vandaag de dag! Nieuwe technologieën volgen elkaar steeds sneller op en hebben een toenemende invloed op vastgoed. Of we dat nu willen of niet! Kleine bedrijfjes komen met internet toepassingen, zogenoemde game changers, die bestaande gerenommeerde bedrijven in problemen brengen ! Deze zijn niet meer te stoppen, we zullen er mee moeten leven. Deze slimme technologieën zullen op hun beurt veel invloed hebben op duurzaamheid. We kunnen de aarde maar één maal verbruiken. En we zijn hard op weg dat te doen! Nieuwe technologieën kunnen in alternatieve energievormen toegepast worden (folie die licht omzet in elektriciteit), web applicaties brengen vraag en aanbod samen ter vermindering van leegstand. Beter inzicht in de bouwtechniek en gebruikte materialen in onze gebouwenvoorraad kan leiden tot een hogere herbenutting van bestaande bouwmaterialen. Leegstand oplossen Hergebruik materialen Artificial Intelligence

Marjet Rutten: “Bouwen en wonen in 2020” https://youtu.be/uP7OUjWTvo8 Technologieën Hoe nieuwe technologie ingezet kan worden voor een laagdrempelige toepassing bij de woonconsument Marjet Rutten: “Bouwen en wonen in 2020” https://youtu.be/uP7OUjWTvo8 Kent u dit filmpje? Zo ja, wat vindt u ervan? Hoe zal dit uw werk beïnvloeden? Zo neen, vindt u het geloofwaardig dat consumenten vanaf de bank een huis samenstellen en vervolgens met een VR-bril door hun woning lopen en zelfs inrichten? Welke beroepsgroepen zullen hiermee gaan werken ?

Rabo Real Estate Finance Focus op innoveren en verduurzamen Duurzaam Slim Financieringsoplossingen voor toekomstbestendig vastgoed Innoveren stimuleren Leefomgeving versterken Wat wordt dan onze rol. Want wij hebben hier als bank natuurlijk ook mee te maken. Kijk alleen maar naar het business model van een bank. Dat staat misschien nog wel meer door de techrevolutie onder druk dan het vastgoed. Als financier willen wij 2 dingen: Innoveren: zelf en stimuleren. Dat geldt eigenlijk voor elk bedrijf en zeker voor elke bank. Leefomgeving versterken. Dat maakt ons ook best uniek. Anders dan andere grootbanken zijn de roots van Rabobank een coöperatief model, gericht op een duidelijke rol in de maatschappij. Dat noemen wij ‘een aandeel in elkaar’. Maar wat je er ook van vindt, er is géén bank in Nederland die zo lokaal geworteld is en die maatschappelijke rol pakken wij wel degelijk. Ik kom daar straks op terug.

Leefomgeving versterken Toekomstbestendig vastgoed is een breed begrip Zuinige gebouwen Gezonde locaties Maatschappelijke impact Duurzame ondernemers

Zuinige gebouwen, duurzame energie Leefomgeving versterken Toekomstbestendig vastgoed: meer dan energielabels Zuinige gebouwen, duurzame energie Acceptatie Pricing Financieren

Leefomgeving versterken Toekomstbestendig vastgoed: gezonde locaties Gezonde locaties, levensvatbare markten In 6 jaar tijd heeft de Rabobank Dat is vergelijkbaar met Kantoren werden het meest getransformeerd Door transformatie ontstonden al 1,5 miljoen m2 transformatie gefinancierd 300 voetbalvelden 878.000 m2 kantoor 9.500 nieuwe woningen

Maatschappelijke impact: Carbon-6 Carbon-6 (www.carbon6.nl; www.worldofwalas.com) Oud CBS-gebouw van ca 50.000 m2 bvo verkocht door gemeente Kloosterweg 1 Thans huurder o.a. Belastingdienst, werkvoorzieningsschap, starters etc Urban farming (vis, groenten), huurstroom ca € 2 mln

Maatschappelijke impact : C-mill C-mill, ondernemer Geert Simonis (www.c-mill.com) Historisch gebouw Philips, Jan Campertstraat 5 Heerlen getransformeerd naar starters, creative sector, grote en kleine bedrijven etc eigenaar is veel meer hotellier en connector dan puur vastgoed exploitant

Stimuleren kansrijke (her)ontwikkelingen, van klein tot groot Leefomgeving versterken Toekomstbestendig vastgoed: maatschappelijke impact Stimuleren kansrijke (her)ontwikkelingen, van klein tot groot Iconen Locaties Volumes Lokaal A’dam Toren, Amsterdam: voorheen Shell-kantoor, nu mix van kantoor, hotel, horeca, restaurant on top draaischijf Hyde Park Hoofddorp: voorheen Beukenhorst West kantorenpark, gebouwd vanaf ca 1985; na veel leegstand nu opgekocht en transformatie naar ca 3.500 wooneenheden SoZaWe den Haag: voormalig ministerie van Soc Zaken en Werkgelegenheid. Gebouwd 1990, renovatie 2005. 69.000 m2 bvo kantoor wordt ca 50.000 m2 wonen Koningshoeven Berkel-Enschot: oud klooster in hart van dorp, bouwjaar 1933-1937. Wordt getransformeerd naar 44 appt en 25 grondgebonden woningen A’dam Toren Amsterdam Hyde Park Hoofddorp SoZaWe Den Haag Koningsoord Berkel -Enschot

Duurzaam ondernemen en samenwerking stimuleren Leefomgeving versterken Toekomstbestendig vastgoed: businessmodel klanten Duurzaam ondernemen en samenwerking stimuleren Kantoor RWS Terneuzen moet wijken voor uitbreiding van sluiscomplex. Architect van GGZ-instelling Emergis is studiegenoot van architect van voornoemd kantoorpand. Na vele besprekingen is besloten pand te ontmantelen / oogsten; ca 35-40% van materialen gaan naar werk-leerbedrijf van GGZ-instelling te Middelburg en na bewerking naar locatie Kloetinge voor gebruik in nieuwbouw van kinder- en jeugdkliniek. Uitdagingen: Veranderende rol van architect Bouwbesluit 2000 versus Bouwbesluit 2012 (hoogte deuren van 210 naar 230 cm, 159 goede deuren + kozijnen niet meer gebruiken) Gebruik versus eigendom Waarde van hergebruikt materiaal Community of Circularity van MVO NL

Perspectief op regionaal niveau

Vastgoedmarkt van vandaag Veel signalen op groen Vraag/opname Aanbod/leegstand Nieuwbouw Huurprijs Beleggingsinvesteringen Rendement huurinkomsten Waardeontwikkeling Kantoren Stijgend Dalend Laag, stabiel Stabiel Hoog, licht stijgend Stabiel, positief Negatief, stijgend Winkels Stijgend Hoog, dalend Laag, stabiel Dalend Stabiel, positief Negatief, stijgend Bedrijfsruimte Sterk stijgend Hoog, dalend Stijgend Licht stijgend Stabiel, positief Positief, stijgend Woningen Sterk stijgend Dalend Stijgend Stabiel, positief Positief, stijgend Innoveren stimuleren Leefomgeving versterken

Landelijke kantorenmarkt De kantorenleegstand is het laatste jaar gedaald van 17,3% naar 15,9% (bron: R.L. Bak). Door transformaties neemt het aanbod af, maar de verhouding tussen vraag en aanbod is in veel gebieden uit balans. Goed bereikbare centrale locaties in steden zijn in trek. Vraag verlegt zich naar flexibelere contractvormen (o.a. flexkantoren). Veel beleggingsactiviteit in de Randstad van grote (internationale) beleggers in moderne kantoren. Regionaal zijn vooral lokale beleggers actief, die met gefundeerde lokale kennis en een sterk netwerk goede rendementen behalen. Op langere termijn concentreert kantoorwerkgelegenheid zich in grotere kantoorsteden.

Regionale kantorenmarkt Kerkrade Heerlen Sittard-Geleen Maastricht Voorraad 131.900 442.300 492.100 507.700 Aanbod 17.800 80.500 33.700 82.500 Opname gem. 2011-2015 900 18.600 4.900 12.400 Opname 2016 2.800 8.500 400 13.900 Leegstand 23,6% 12,8% 9,8% Huurprijzen € 60-110 € 70-125 €70-130 € 90-140 Boven A2-tunnel Maatsricht komt nog 30.000 m2 commercieel vg, waarvan 24.000 m2 kantoor  invloed op omgeving ? Bron: R.L. Bak, Calcasa, Vtis, Kantorenmonitor Limburg 2016

Transformatie biedt kansen Bij langdurige leegstand helpt investeren of renoveren niet altijd In 2015 zorgden transformaties voor 10% van de totale groei van de woningvoorraad (CBS) Wetgeving energielabels versneld transformatie Speelt in op woningtekort (focus binnenstedelijk bouwen ipv buitenstedelijk) Wat is van belang: Locatie Indeling kantoorpand Kosten renovatie vs transformatie https://economie.rabobank.com/publicaties/2017/juli/kantoren-omvormen-tot-woningen-transformatieatlas-nederland/