Staf Hellemans Tilburg University Fase 3 van de sociologische secularisatietheorie: strikter, geamendeerd, universeel en onderdeel van een bredere religietheorie Staf Hellemans Tilburg University

Overzicht Geschiedenis van de term ‘secularisatie’ De theologische en filosofische secularisatietheorie Fase 1: de sociologische secularisatietheorie in de jaren 1960 en 1970 Fase 2: kritiek Fase 3: een geamendeerde secularisatietheorie Wereldwijde, Westerse of Europese trend? Secularisatie en de gedaanteverandering van religie Algemeen besluit

I. Geschiedenis van de term ‘secularisatie’ Afgeleid van ‘saeculum’ Eerst in het kerkrecht: van reguliere naar seculiere clerus Na 1500 in het staatsrecht: onteigening van kerkelijke goederen door staat Na 1800: ‘verwereldlijking’ van de wereld Grote opgang na 1945, in de sociologie pas in de jaren 1960 Tot de kritiek van de jaren 1980: blik enkel op de Westerse wereld

II.1. Secularisatietheologie Liberaal-protestantse stroming, belangrijk in de jaren 1950 en 1960 Basisidee: de moderne seculiere wereld – als concretisering, tot op zekere hoogte, van het Rijk Gods (cf. rede, wetenschap, vrijheid, authenticiteit) – moet positief opgevat worden. Christenen dienen mee te werken aan de verbetering van deze wereld, samen met niet- Christenen. Vertegenwoordigers: Friedrich Gogarten, Harvey Cox Vergelijkbaar in de sociologie: moderniteit als voortkomend uit het Christendom: Max Weber, Talcott Parsons

II.2. Filosofische secularisatietheorieën Karl Löwith, Weltgeschichte und Heilsgeschehen. Die theologischen Voraussetzungen der Geschichtsphilosophie, 1953 geschiedfilosofie als opvolger van geschiedtheologie Hans Blumenthal, Die Säkularisierung der Neuzeit, 1966 theologisch nominalisme als begin van secularisatiedenken Charles Taylor, A Secular Age, 2007: hoe ontstond de idee van een seculiere tijdperk/wereld? Tegen de ‘subtraction theory’ The ‘Great Disembedding’ van post-axiale evenwichten Hervorming – en ‘the rage for order’ Keerpunt (deïsme en ‘natuurlijke orde’), nova (19de eeuw) en supernova (na 1960)

III.1. Fase 1: De sociologische secularisatietheorieën van de jaren 1960 en 1970 Laatkomer: In de jaren 1960, Durkheim en Weber exploiterend Vier topwerken: Bryan Wilson, Religion in Secular Society, 1966 Peter Berger, The Sacred Canopy, 1967 Thomas Luckmann, The Invisible Religion, 1967 David Martin, A General Theory of Secularization, 1978 Basisidee: religie verliest in de moderniteit onontkoombaar terrein Oorzaken in de moderne samenleving → complexe schema’s Differentiatie Pluralisering Rationalisering en onttovering Vermaatschappelijking Privatisering en individualisering Welvaart en bestaanszekerheid

III.2. Vragen bij de secularisatiethese Religie? Enkel bij substantiële, niet bij functionele definitie van religie Wat is hier ‘substantieel’, ook spiritualiteit? Daling? Niet van het aantal ‘goddelijken’, maar van de sociale impact op samenleving en mensen Hoever gaat de daling? Tot er niets meer is? Ook stijging? Moderniteit? Al voor de moderniteit In de aanloop naar de moderniteit Vroege moderniteit Na 1750/1800 Na 1960 Onontkoombaar? Altijd en overal Trend Uitzondering?

III.3. Besluit 1. Secularisatiebegrip strikter omschrijven: - vele omschrijvingen vb. Shiner, 1967; Dobbelaere, 1981; Casanova,1994 - niet differentiatie, want kan samengaan met stijgende betekenis van religie - daling van de sociale betekenis van georganiseerde/geïnstitutionaliseerde religie → dicht bij ‘ontkerkelijking’ → secularisatie ≠ einde van religie → geen gebruik van het concept ‘interne secularisatie’ → er is meer religieuze verandering dan secularisatie 2. Secularisatie als bijstelbaar onderzoeksprogramma - fase 1: begin in jaren 1950 tot 1970 - fase 2: onder soms felle kritiek, vooral tussen 1980 en 2010 - fase 3: leren van de kritiek voor verbeterde versies

IV. Fase 2: Kritiek 1. De ‘terugkeer van religie’, ‘God is back’ Religious revival in de USA, Israel en buiten het Westen; opnieuw meer aandacht voor religie in het Westen Secularisatie en desecularisatie houden elkaar in evenwicht (Berger II) Kritiek: Secularisatie in Europa gaat verder Beperkte heropleving in het Oostblok Na 1990 meer ‘nones’ in de US Secularisatie ook buiten het Westen 2. Tijdelijk gevolg van marktfalen cf. Stark en de RCT Bij gelijkblijvende vraag naar religie zullen in een religieuze markt bij achteruitgang van grote kerken nieuwe religieuze groepen groeien Kritiek: onbewezen stelling cf. Nederland na 1960 (Durk Hak)

3. Een ideologisch ‘groot verhaal’ J. Hadden, Desacralizing; M. Borutta, Historisierung einer groβen Erzählung der Moderne Nuttig, maar is geen weerlegging van secularisatie 4. Spirituele revolutie Heelas, Woodhead, The Spiritual Revolution. Why Religion is Giving Way to Spirituality, 2005 ‘Subjective turn’ ja, ook in oude religies; substitutie nee: alternatieve religie wel bekend, maar weinig gepractiseerd cf. Becker, de Hart, Mens, 1997; Bernts, Berghuijs, 2016

5. Pas na 1960 Cf. Callum Brown, The Death of Christian Britain, 2001: een culturele revolutie in ‘the sixties’ met instorting van het tot dan dominante ‘discursieve Christendom’ Secularisatie komt vroeger op gang In enkele regio’s al in de 18de eeuw (bv. Parijs, grotere Noordduitse steden) In de 19de eeuw in tal van steden en industriegebieden Maar dijkbreuk pas na 1950/1960

V. Fase 3: een geamendeerde secularisatietheorie Besluit: er is secularisatie – daling van sociale betekenis van georganiseerde religie in de moderniteit – met volgende kanttekeningen: 1. Qua verloop van secularisatie Geen voorafgaande ‘Age of Faith’ Vanaf 1750/1800, dus niet vanaf de 16de eeuw of de Oudheid Langzame opgang van secularisatie, pas dambreuk na 1945 Grote variatie tussen landen = vele trajecten Ook desecularisatie – in talloze landen en regio’s worden religies invloedrijker in (een fase van) de moderniteit – dus niet onontkoombaar. Een trend

3. Ook seculariteit en seculiere bewegingen bestuderen 2. Qua christendom Grote inbreng van christendom in de moderniteit Religie is geen relict, maar verandert in en door de moderniteit 3. Ook seculariteit en seculiere bewegingen bestuderen Cf. Taylor, 2007 4. De hele wereld onderzoeken 5. Inpassen in een breed domein van religie: Secularisatie ≠ religieuze verandering Secularisatie als deel/dimensie van een meervoudig transformatieproces van religie

VI. Wereldwijde, Westerse of Europese trend? 1. Fase 1: jaren 1960 Verwachting van een snelle wereldwijde secularisatie Cf. Turkije, India, … 2. Fase 2: jaren 1980 – 2010: kritiek Ipv. secularisatie wereldwijde revival Iran en de Islam Afrika Israel en de US Europa: van voorhoede (model) tot ‘the European exception’

4. Besluit: secularisatie meer en meer universeel 3. Fase 3: nu Voortgang secularisatie in het Westen, ook Oost-Europa en USA Secularisatie in delen van Azië (Japan, Thailand), beginnende stijging van secularisatie in Zuid-Amerika Polarisatie in Islamitische landen, in het bijzonder in Iran en Turkije 4. Besluit: secularisatie meer en meer universeel In het Westen in ieder geval een fundamentele trend, geen ‘European exception’ Buiten het Westen: soms gevorderd niveau, soms beginnend niveau, soms nog niet begonnen Nood aan vergelijkende studies: concepten en theorieën, empirische indicatoren, historische trajecten.

VII. Secularisatie en de gedaanteverandering van religie Secularisatie is een belangrijk onderdeel van een algehele gedaanteverandering van religie Namelijk de terugval van de grote, geïnstitutionaliseerde religies Cf. het brede religieuze veld nu (schema) Onderdeel van een fundamentele breuk in de religiegeschiedenis Opkomst van de wereldreligies in de zgn. assentijd Begin van einde van de dominantie van de wereldreligies in onze tijd - als secularisatie zich doorzet

Dimensions of religion/ultimate meaning Strict definition - as High Transcendence → Religion Broad definition - as (ultimate) meaning → ‘Religion’   Heavily institutionalised - Christian churches and sects - non-Christian institutions (for example Buddhist monasteries) - humanism as a world view ‘political religions’ (communism, fascism) - football euphoria - art Lowly institutionalised -‘New Age’ - shops specialised in spirituality - individual religious entrepreneurs - ‘deep ecology’ and scientism as ‘secular religions’ - ‘wellness’-industry - popular culture - (spiritual) therapy, ritual experts, counselling Non-institutional non-induced overwhelming experience ‘feeling good’ experience

VIII. Algemeen besluit 1. Fase 3: na de kritiek nu hernieuwde waardering. 2. Secularisatie geeft een beperkt zicht op religie. - Het gaat enkel over daling (en/of, bij desecularisatie, over stijging). - Het gaat enkel over georganiseerde religie ‘sensu strictu’. 3. Nood aan amenderingen en dus aan verder theoretisch, empirisch en historisch onderzoek: fase 3 ≠ fase 1. 4. In het Westen een duidelijke trend, in grote delen buiten het Westen nog onbeslist. Ik gok op een universele trend.

5. Secularisatie is een onderdeel van een cruciale transformatie in de religie- en maatschappijgeschiedenis, namelijk de terugval in sociale betekenis van de grote, geïnstitutionaliseerde religies. - Het beschrijft de negatieve zijde van het einde van de dominantie van wereldreligies. - Met grote repercussies voor de werking van deze maatschappijen. 6. Religie gaat verder - religie in de strikte zin cf. religieuze verandering in de ‘oude’ religies cf. de vele nieuwe bewegingen en entrepreneurs - buitengaats en ondergronds – ‘the Luckmann legacy’.