Uitdagingen en oplossingsrichtingen

Thema Wat zijn de gevolgen van een veranderend publiek domein en een veranderende samenleving voor de omvang en kwaliteit van de publieke dienst in Nederland: Uitdagingen en oplossingsrichtingen.

Vooraf: publiek domein als MLG Om nodeloze begripsverwarring te voorkomen: publiek domein betreft de zorg en bestuur van het algemeen belang door a. Het privaat-publiek domein: zelfsturing en medewerking van burgers individueel en in groepsverband, profit en non profit organisaties en b. Het publiek-publiek domein of te wel openbaar bestuursorganisaties waaraan die zorg is overgegeven en –gelaten omdat het privaat-publiek domein het niet meer alleen of hoofdzakelijk af kan. Dat publieke domein heeft het karakter van een multi level governance systeem: een bestuur van het gemeenschappelijk belang, op en over meerdere schaalniveaus, waarin private en publieke actoren (samen) werken en van elkaar afhankelijk zijn.

Veronderstellingen De (her)vorming van een multilevel governance systeem in Nederland als aanpassing op een veranderende samenleving leidt via een voorwaardenscheppende staat tot hervormingen in de publieke dienst, of (hoewel niet helemaal correct): hervormingen van het ambtelijk apparaat. Die veranderingen leiden tot de noodzaak van een “nieuwe” overheidsfunctionaris (ambtenaar) met nieuwe kennis, vaardigheden, ambtelijk vakmanschap en houding. Die “nieuwe” overheidsfunctionaris moet gerekruteerd, opgeleid, betaald en beschermd worden.

Wat basisgegevens veranderende omvang publieke dienst De omvang van de publieke dienst: (openbaar bestuur inclusief gemeenschappelijke regelingen, veiligheid en ZBO's) in fte: De teruggang bij ZBO's bedroeg 20.9 %, bij het openbaar bestuur 3.5%, gemeenten met gemeenschappelijke regelingen 5.2 en bij veiligheid 5.6%. De daling bij veiligheid komt voor rekening van defensie (18.8%), politie steeg met 11.4%. ZBO’s en defensie nemen 2/3 van de teruggang voor hun rekening. Er hebben in deze jaren geen majeure privatiseringen en gemeentelijke verzelfstandigingen plaatsgevonden. JaarFte met ZBOi=

Veranderingen fte en aandeel B(eleid), U(itvoering), O(ndersteuning) en I(nspectie) en % op totaal Rijk Met uitzondering van ondersteuning is overal sprake van een absolute daling. JaarB%U%O% I%Totaal

Het kwalitatieve aspect Maar belangrijker is nog welke uitdagingen komen op deze mensen af en aan welke eisen moeten ze voldoen?

Het kwalitatieve aspect Als hulpmiddel formuleer ik 12 consequenties van een veranderend multilevel governance karakter van het publiek domein en de opkomst van een voorwaardenscheppende staat voor de publieke dienst.

Consequenties van een multilevel governance en een voorwaardenscheppende staat voor de publieke dienst 1. Door Europeanisering en internationalisering komt er meer nadruk in de publieke dienst op het onderhouden en het managen van interbestuurlijke betrekkingen tussen EU, internationale organisaties en Nederlandse bestuursorganisaties: toenemend belang van internationaal gerichte interbestuurlijke sensitiviteit. 2. Vanwege decentralisatie naar m.n. gemeenten is en wordt het onderhoud en management van interbestuurlijke betrekkingen in het binnenlands bestuur door betrokken ambtelijke apparaten belangrijker: toenemend belang van op het binnenlands bestuur gerichte interbestuurlijke sensitiviteit.

Consequenties van multilevel governance en voorwaardenscheppende staat voor CSS en ambtenaren 3. Vanwege het toegenomen belang van het privaat-publiek domein (burgers, bedrijven etc.) winnen de vormgeving en het management van relaties door de ambtelijke apparaten aan gewicht: toenemend belang van op de samenleving gerichte bestuurlijke sensitiviteit. 4. Vanwege marktwerking en privatisering en de noodzaak van een garantie van goede concurrentie, krijgt het ambtelijk apparaat een belangrijke toezichthoudende en regulerende rol richting burgers en bedrijven met de daarbij behorende communicatie: toenemend belang van sensitiviteit voor de rol van eerlijke marktmeester.

Consequenties van multilevel governance en voorwaardenscheppende staat voor CSS en ambtenaren 5. Vanwege bovengenoemde veranderende taakverdeling en fragmentatie van het publiek domein resulterend in een netwerkverband komt meer nadruk op de systeemverantwoordelijkheid van het openbaar bestuur, de daar werkende functionarissen: toenemend belang van op systeemverantwoordelijkheid gerichte sensitiviteit. 6. In het verlengde en als uitwerking daarvan krijgen, vanwege de nieuwe taakverdeling binnen het binnenlands bestuur en een nieuwe verhouding tot het privaat-publiek domein gemeenten een regietaak met een grote verantwoordelijkheid voor gemeenteambtenaren. 7. Die systeemverantwoordelijkheid en regiefunctie gaan vergezeld van de noodzaak van transparantie van bestuurlijk handelen richting samenleving en bestuurlijke partners: een sensitiviteit voor transparantie als bestuurlijke eis.

Consequenties van multilevel governance en voorwaardenscheppende staat voor CSS en ambtenaren 8. Ambtenaren moeten steeds meer rekening houden met de gevolgen van de juridisering voor hun werk: het belang van juridische sensitiviteit neemt toe. 9. Vanwege veranderende gezagsrelaties in de samenleving, de noodzaak van transparantie en de nieuwe voorwaardenscheppende rol van ambtenaren moeten zij meer bewust worden van publieke waarden en integriteit voor hun werk: het belang van bezinning op en sensitiviteit voor publieke waarden neemt toe. 10. Toenemend belang van mediarelaties en – management als gevolg van mediatisering van het openbaar bestuur vraagt om ambtelijke aanpassing aan die nieuwe werkelijkheid: het belang van media sensitiviteit neemt toe.

Consequenties van multilevel governance en voorwaardenscheppende staat voor CSS en ambtenaren 11. Grotere nadruk op strategisch beleidsvorming (en beleidsuitvoering) door ambtenaren op verschillende bestuursniveaus maar zeker ook van het rijk: het belang van strategische beleids- en uitvoeringssensitiviteit. 12. Als gevolg van bovenstaande consequenties neemt de noodzaak van goede bestuurlijke ondersteuning voor politieke bestuurders en samenleving door professionele ambtenaren toe: het belang van politiek-bestuurlijke sensitiviteit.

Van krimp naar kwaliteit Na de krimp van de afgelopen decennia/jaren moeten we nu rekening houden met de borging van kwalitatieve aspecten van de publieke dienst die nieuwe rol van overheid en samenleving: dit vraagt om ombuiging van perspectief en moed bij politieke en ambtelijke bestuurders.

Gevolgen voor houding en optreden ambtenaren n.a.v. het voorafgaande: de nieuwe ambtenaar 1. De competenties van die nieuwe ambtenaren dienen een grote mate van sensitiviteit voor de interbestuurlijke, juridische, maatschappelijke, netwerk, politiek- bestuurlijke, publieke waarden strategische beleids- en uitvoerings- en transparantie te bevatten. Niet elke ambtenaren dienen deze competenties in de zelfde mate te bezitten, maar wel daarvan op de hoogte zijn.

Typen gevolgen voor houding en optreden ambtenaren als gevolg van het voorafgaande 2. Een proactieve houding is bij dat “nieuwe ambtenaarschap” noodzakelijk: belang van ambtelijk initiatief, leiderschap, publieke managers en ondernemerschap waarbij minder uit een technocratisch en beheersingsfixatie, maar meer samenlevingsgericht binnen de heersende politiek- bestuurlijke context wordt gewerkt. 3. De rol van de ambtenaar wordt daarom als zelfbewuste maar gebonden professionele “dienaar” tussen politiek en samenleving geformuleerd (Van der Meer, Van den Berg en Dijkstra Naar een nieuwe ambtenaar) binnen de context van een betrouwbaar bestuur als de democratische rechtstaat in werking.

Een nieuwe ambtenaar: uitdagingen en oplossingsrichtingen Boven zijn 12 consequenties genoemd met gevolgen voor de ambtelijke professionaliteit. De vraag is ook of de ambtelijke professionaliteit iets meer inhoudt dan een inhoudelijk vakbekwaamheids-component, de ervaring, de sensitiviteit, de pro-activiteit en het bewust zijn van de nieuwe rol als ambtenaar? Dat is al vrij veel maar is dat de kern van professionaliteit of is het p- woord een verkoopargument om het ambtelijk zelfvertrouwen op te tuigen. Om teleurstellingen te voorkomen voor nieuwe stafleden en de organisatie: je moet selectief bij de rekrutering zijn niet iedereen is geschikt en toegerust voor deze nieuwe rol.

Een nieuwe ambtenaar: uitdagingen en oplossingsrichtingen Maak het vooral niet leuker dan het al is om onwaarachtigheid te voorkomen: zonder inhoud is verandering van vorm en verpakking contraproductief. Voor zittende ambtenaren is gericht op die nieuwe rol is meer ruimte voor vorming en training noodzakelijk. Zie dit niet als een post waar op bezuinigd kan worden.

De nieuwe ambtenaar: uitdagingen en oplossingsrichtingen Een belangrijkere schakelrol voor ambtenaren vraagt om een nauwe aandacht voor de relatie met de politieke bestuurders, leidinggevenden voor de relatie met samenleving. Voor die rol is naast een politiek-bestuurlijk en maatschappelijke sensitiviteit ook aandacht voor de bescherming tegen arbitrair politiek en management nodig. Dit alles vraagt om een verankering van de ambtelijke kernwaarden al dan niet op papier maar zeker in het bewustzijn van overheidsfunctionarissen, zowel ambtelijk als politiek.

Vooruitblik Daar kom ik een volgende keer op terug bij de presentatie van een onderzoek naar “The Decline of appraissal as a civil service function and the rise of the can do civil servant: origins and solutions”.

Terugkeer centraal thema Vragen?