ADHD & je bioritme ADHD & Bioritme Dr. J.J. Sandra Kooij Psychiater /Hoofd Kenniscentrum ADHD bij volwassenen, PsyQ Den Haag Voorzitter DIVA Foundation, ADHDFund, & European Network Adult ADHD

YOU DID IT!! En nu staan ze er weer! VROUWEN MET Eerste ADHDVrouw Congres in 2015 TOPVROUWEN van ADHDVrouw YOU DID IT!! En nu staan ze er weer! VROUWEN MET BALLEN!

Belangen Sandra Kooij Geen sinds 2012

Eh, Bioritme? … begint bij je slaapritme, wat invloed heeft op de ernst van je ADHD op je stemming je energie en je eetlust dus je gewicht en je gezondheid op de lange termijn …

Kortom, tijd voor een Bioritme update! Eerst resultaten onderzoek vorig jaar naar ADHDVrouwen, humeuren en hormonen! dan door naar je slaappatroon je eetpatroon en gewicht en je gezondheid en vooral: wat je zelf kunt doen! en: stem op welk onderzoek JIJ nodig vindt!

ADHD, circadiane ritme, slaap, stemming en seizoen 100% Late slaap 75% Over- gewicht Winter depressie Doe mee met FASE onderzoek naar de beste behandeling van late slaap?! s.vogel@psyq.nl 30% Bipolair 10%

Verlate slaapfase bij ADHD Melatonine productie 105 min later dan normaal bij ADHD + inslaap problemen Melatonine spiegel Time Van Veen ea, 2010; Bijlenga ea 2013

24 uurs bewegingspatroon ADHD +/- inslaapproblemen (actigrafie) Combinatie voorgaande slides: 24 uurs activiteit - uitleg lijnen 24 hr rhythm shifts by about 1 hour backwards SO / SE SOI groep vergeleken met no-SOI en HC amplitude: SOI minder actief overdag en meer actief in de nacht In this graph : real resting period at night seems shorter and less deep And now our main outcome: dim light melatonin onset Van Veen ea 2010 8

Bijlenga, J Sleep Res 2013, Aug 16 24 uurs temperatuur bij ADHD en controles: Temperatuur naar rechts verschoven, verlaat, en iets lager Bijlenga, J Sleep Res 2013, Aug 16

ADHD gaat vaak gepaard met circadiane ritme stoornissen, die leiden tot: Slaapproblemen, verlate slaapfase 80% Depressie (bij 60% winterdepressie) 55% Angst 25% Verslaving 20-45% Persoonlijkheidsstoornissen 6-25% Eetstoornissen (bulimia) 9% Vreetbuien 86% Obesitas (BMI>30) 30%

Biologische klok bepaalt lichaamsritmes

Stemming bij ADHDVrouwen 90% heeft dagelijkse stemmingswisselingen, 4-5x/dag 55% krijgt ooit in haar leven een depressie (normaal 20%), waarvan 60% vooral in de winter (winterdepressie) Amons 2006; Kooij 2001;

ADHD & winterdepressie Eerste onderzoek met lichttherapie blijkt effectief voor de winterdepressie, maar ook voor ADHD?! En voor de verlate slaapfase… Winterdepressie en verlate slaapfase hangen met elkaar samen Klokgenen gevonden bij winterdepressie en ADHD Klokgenen sturen je circadiane ritme, of biologische klok Late slaap zit dus in je aanleg, is erfelijk

Hormonale invloed op stemming bij ADHD? Wat doen de maandelijkse hormoonschommelingen op de toch al wisselende stemming van ADHDVrouwen? (is er ooit iets stabiel?) Hebben ADHDVrouwen meer last van premenstruele, postnatale en perimenopauzale depressie? Er blijkt dus NUL onderzoek te zijn!

Resultaten vragenlijst onderzoek ‘Humeuren en hormonen bij vrouwen met ADHD’ 7 maart 2015 – Eerste symposium ADHDVrouw   138 ADHDvrouwen vulden de vragenlijst in: 62% premenstruele depressie (met of zonder pil) - normaal 29% 67% postnatale depressie - normaal 16% Meer angst en depressie ook rond menopauze, maar dat was maar kleine groep (n=30) Verband tussen premenstruele stemmingsstoornis en depressie in menopauze Vervolgonderzoek nu bij 200 vrouwen via PsyQ Den Haag, waarbij we controleren voor lifetime depressie

ADHD humeuren & hormonen ADHDVrouwen hebben dus: Bijna altijd last van wisselende stemmingen per dag Meer (winter)depressies (wisseling seizoenen) Meer premenstruele depressie (hormoonschommelingen) Meer depressie na bevalling en rond menopauze (hormoonschommelingen) Kortom: alles wat wisselt (hormonen, seizoenen) leidt tot ontregeling van je stemming! Hoe komt dit?? Hylan ea 1999; Kooij ea submitted

Vervolg onderzoek PsyQ Eerste resultaten: 209 ADHDVrouwen Hoe vaak premenstruele stemmingsstoornis (PMSS)? Verband met huidige of vorige depressie? 46% PMSS, maar depressie komt evenveel voor bij vrouwen met en zonder PMSS Regressie analyse: depressie stuurt PMSS niet Wat dan wel??

In het brein praten je hormonen en andere stofjes continu met elkaar: schommelingen in het ene systeem, geven schommelingen in het andere systeem

ADHD, slaap, eten en gewicht

Ernst ADHD voorspelt gewicht en vreetbuien Obesitas Probability Normaal gewicht ADHD index CAARS Davis 2009, J Psychiatr Res;43(7):687-96

Late slaap = korte slaap Late slaap = late maaltijden! Laat slapen leidt tot een korte slaapduur (tussen 03 en 08 uur = maar 5 uur) Je eetlust ontregelt direct bij slaaptekort (leptine/ghreline hormonen veranderen waardoor je trek toeneemt de volgende dag) Daarom vooral vreetkicks als je moe bent: suikers, koolhydraten, pasta, chocola, koek, alcohol etc. Kort slapen leidt zo tot overgewicht, vooral op de lange termijn Overgewicht leidt tot suikerziekte Slaaptekort is zelfs officiele risicofactor voor diabetes! ADHD bij volwassenen, Kooij 2010 Hyper Sapiens, Kooij en Otten-Pablos, 2013

Ontbijten, hoezo? Vrouwen met ADHD slaan vaak het ontbijt over Maag nog niet toe aan eten … Maar: ontbijt overslaan op zichzelf leidt al tot overgewicht En tot vreetbuien aan het eind vd middag 80% van de ADHDers heeft vreetbuien! Gewicht wisselt 10 - 20 kg (normaal: 0 - 5 kg) ADHD & verhoogd BMI / obesitas gaan samen… Obesitas leidt tot diabetes, hart- en vaatziekten en kanker

Kort slapen en risico op kanker Ploegendienst/nachtwerk blijkt op langere termijn (20-30 jr) kankerverwekkend (IARC 2007) Verband slaaptekort door nachtwerk, en borst- en prostaatkanker Korte slaapduur = korte blootstelling aan melatonine Melatonine beschermt tegen kankergroei in dieronderzoek Bij mensen nu eerste onderzoek met melatonine, nog geen gebruik in praktijk Schernhammer 2004, 2006; Parent ea 2012; Sigurdardottir ea 2012; Anisimov ea 2012

Kanker risico en light@night Kunstlicht stopt, net als zonlicht, de melatonine productie en maakt ons wakker Kunstlicht ‘s nachts vanTV, PC of mobiel doet hetzelfde, mn blauw licht Timing van licht is cruciaal voor je gezondheid ADHDers zijn avondmensen, gebruiken chronisch licht ‘s nachts, mogelijk zelfde risico op kanker als nachtwerkers?!

Waar te beginnen? Slaap, stemming en overgewicht bij ADHD Reset je klok en verleng je slaapduur Pas slaaphygiene toe: vroeg naar bed en vroeg op …, geen koffie, schermen, geen light@night, wel: warme douche ‘s avonds, bedsokken … Vang zoveel mogelijk ochtendlicht, 30 minuten minimaal om te synchroniseren (met Sunsprite) De nacht moet donker en de dag juist licht zijn voor je brein. Hoe groter het contrast, hoe beter! Draag dus zo min mogelijk zonnebril! Melatonine ‘s avonds en/of licht ‘s morgens 8 uur slaap is optimaal, liefst tussen 23 en 7 uur Kooij, Boek ADHD bij volwassenen

Melatonine Als inslaapmiddel: 1-3 mg om 22.30, om in te slapen rond 23 uur Om je klok te resetten: 0.1 mg - 0.5 mg tussen 16:00 en 19:00. Begin om 21 u, elke week 1.5 u eerder, maar niet voor 16.00 u! Langwerkend melatonine (Circadin 2 mg of Sleepsz 1.9 mg) als je na inname melatonine toch om 03.00 u wakker wordt Tabletten melatonine in gesloten potje zonder licht bewaren, anders mogelijk onwerkzaam door licht!

Lichttherapie in de ochtend: voor je stemming en slaap Wakker worden is moeilijker in winter, door gebrek aan licht Sterke lichtbron vroeg in de ochtend werkt als wake-up call, net als zonlicht in de zomer Melatonine productie stopt door licht, zelfs via gesloten oogleden! Lamp van 500 W, gericht op plafond, ivm UVA+B. Let op: wordt heet! Beter: lichttherapie lamp van 10.000 lux met timer, 30 min voor opstaan Wake Up Light is te zwak (75 W) om ADHDers in diepe slaap wakker te maken

Als je beter slaapt … 2. Is je kans op controle over vreetbuien en gewicht veel groter: Minder trek Stabielere stemming Minder last van ADHD Overweeg ook: Behandeling van bijkomende depressie (betere stemming, meer controle vreetbuien) Behandeling van ADHD met stimulans (remt eetlust!) en coaching En natuurlijk: meer bewegen, anders eten, meer groente/fruit, minder pasta/aardappelen/brood/muesli/koek en snoep …

Wil jij wel eens jouw onderzoeksvraag stellen over het bioritme? Vandaag kan dat! Geef aan welk onderzoek naar bioritme voor jou het belangrijkst is! Dat kunnen we zelf bepalen als ADHDVrouwen door nu te stemmen! Het idee met de meeste stemmen wint, dus deel je idee meteen via social media en laat je vriendinnen ook stemmen! ADHDFund zoekt dan onderzoekers bij beste idee! Hoe het werkt? Log in op ……………