Vlamingen in Noord-Frankrijk: Culturele aspecten van migratie ( ) Lieven D’hulst, KU Leuven-Kulak UDL – 2 april 2014

Structuur 1. Inleiding: algemene gegevens over migratie 2. Onderzoekskader: CHIR (KU Leuven-Kulak) 3. Analyse van het begrip migratie 4. Een stukje Noord-Franse geschiedenis 5. Vormen van Vlaamse migrantencultuur 6. Besluit

1. Inleiding: algemene gegevens I Migratie als “probleem”: o Werkgelegenheid o Sociale zekerheid o Veiligheid o “Sans papiers” Migratie als historische constante: o Korte verplaatsingen (60 km/generatie) vanaf 3 mio jaar geleden o Grotere verplaatsingen: vanaf 1,8 mio jaar geleden: naar Europa, Azië, Australië, Amerika o Kolonisaties vanaf onze tijdrekening: In Europa: Griekse, Romeinse, Germaanse, Noorse, Arabische kolonisaties Buiten Europa: Mongolië, Afrika, Azië.

1. Inleiding: algemene gegevens II Migratie vandaag (2010): o Op wereldschaal: 6,5 miljard bewoners, 191 mio migranten (3%) Azië en Latijns-Amerika: 1% Afrika: 2% Europa: 9% Noord-Amerika: 14% o Binnen Europese Unie: 10% Vrij stabiele cijfers voor Frankrijk (10%) en België (8,5%) Sterke stijging in Engeland, Nederland, Duitsland, en vooral Spanje Deze stijging compenseert onvoldoende de denataliteit en emigratie

2. Een institutioneel kader: CHIR I CHIR = Centrum voor Historische Studie van Interculturele Relaties (KU Leuven, Kulak) Het CHIR verricht: Historisch onderzoek: Interdisciplinair onderzoek: cultuurgeschiedenis + literatuurwetenschap + historische pedagogiek = enige manier om greep te krijgen op complexiteit van interculturele relaties Grensoverschrijdend onderzoek: Vlaanderen/Wallonië, Vlaanderen/Frankrijk, maar ook: België/Kongo, Spanje/Latijns- Amerika, Frankrijk/Canada, enz.

2. Een institutioneel kader: CHIR II Focus op migratie-onderzoek o Onderzoeksproject KU Leuven (excellentiefinanciering) o Drie doctoraten Elien Declercq, "Si no' sang est d' la Belgique, no' cœur est surmint français" : Une analyse discursive des chansons populaires issues de la migration belge en France ( ) (2011) Saartje Vanden Borre, Vreemden op vertrouwd terrein. Het sociaal-culturele leven en de integratie van Belgische migranten in het Noorden van Frankrijk (2012) Walter Kusters, The presence-absence ambiguity of the Belgian migrant child in Northern France ( ). A study of the role of education, citizenship, and oblivion in cultural identity formation (2012) o Tientallen lezingen en publicaties

2. Een institutioneel kader: CHIR III

2. Een institutioneel kader: CHIR IV

3. Migratie: What’s in a name? Migratie: o Een beweging van mensen tussen bron- en doelpool Emigratie: klemtoon op push-factoren (bron) Immigratie: klemtoon op pull-factoren (doel) Remigratie: terugkeer van doel naar bron o Drie partiële standpunten over “migratie” als beweging Grens: o Zichtbaar en objectief: geografische grens o Onzichtbaar en objectief: geopolitieke grens o Onzichtbaar en intersubjectief: sociale, mentale grens o Die drie soorten grenzen leiden tot homogene identiteiten Door migratie worden identiteiten hybride: o Symmetrische combinaties: twee talen, twee religies, enz o Asymmetrische combinaties: taal A en keuken B, enz.

4. Vlaanderen in het Noorden Een stukje geschiedenis Belgische migratie in Noord-Frankrijk Enkele cijfers voor het Département du Nord Enkele cijfers voor Frankrijk en de wereld Blinde vlekken?

4.1. Een stukje geschiedenis I

4.1. Een stukje geschiedenis II

4.1. Een stukje geschiedenis III

4.1. Een stukje geschiedenis IV

4.1. Een stukje geschiedenis V

4.1. Een stukje geschiedenis VI

4.2. Belgische migratie in Noord-Frankrijk I

4.2. Belgische migratie in Noord-Frankrijk II

4.3. Enkele cijfers voor het Noorden I Migratie in het département du Nord Totale bevolkingAantal vreemdelingen Aantal BelgenPercentage Belgen / bevolking Aantal genaturaliseerde Belgen ,7 % ,7 % ,8 % ,8 % ,6 % ,9 % ,6 %39 980

Migratie per arrondissement (1866) ArrondissementTotale bevolking Aantal vreemdelingen / % totale bevolking Percentage Belgen / vreemdelingen Avesnes / Cambrai / Douai / Dunkerque / Hazebrouck / Lille / Valenciennes / NORD / Enkele cijfers voor het Noorden II

Migratie per arrondissement (1896) ArrondissementTotale bevolking Aantal vreemdelingen / % totale bevolking Percentage Belgen / vreemdelingen Avesnes / Cambrai / Douai / Dunkerque / Hazebrouck / Lille / Valenciennes / NORD / Enkele cijfers voor het Noorden III

Belgische migratie in stedelijke context (1866) StadTotale populatieAantal BelgenPercentage Belgen Armentières ,00 Comines ,54 Halluin ,03 Lille ,35 Moulins ,74 Wazemmes ,99 Roubaix ,08 Tourcoing ,05 Wattrelos ,91 Wervicq-Sud , Enkele cijfers voor het Noorden IV

4.4 Overzicht voor Frankrijk: aantallen JaartalBelgenItalianen Uit: Georges MAUCO, Les étrangers en France, Parijs, 1932.

4.4 Overzicht voor Frankrijk: plaatsen Verspreiding Belgen over Frankrijk, 1891.

4.5 Blinde vlekken in het onderzoek Weinig onderzoek over Belgen: o Belgen: een “geruisloze” migratie? o Polen, Italië, Maghreb: meer aandacht Cultuur: o Terra incognita o Snelle assimilatie? o Xenofobie o Differentiatie Onderzoeksperspectieven: o Effecten van migratie op de constructie van hybride identeiten o Evenwicht tussen het eigene en het andere o Een nieuw zelfbeeld o Een nieuwe sociale biosfeer

5. Vormen van migrantencultuur Hybride identiteit van de Belgische migranten Cultuurgeschiedenis: Onderzoek over de socialisatie van de Belgische migrant aan de hand van het verenigingsleven, de visuele en materiële cultuur,… Historische pedagogiek: Onderzoek over de invloed van onderwijs en opvoeding op de identiteitsvorming van de Belgische migrant. Literatuurwetenschap: Onderzoek over het discours van en over de Belgische migrant in de literaire productie (liederen en kranten).

5.1. Cultuuruitingen: kranten Vlaamse kranten verspreid in het Noorden: o De stem uit het vaderland o Het Volk van Vlaanderen o Het Volksrecht o De Toekomst o Het Laatste Nieuws… Vlaamse bijlagen bij Franse kranten: La Croix du Nord / Het Vlaamsch kruis Franse kranten met bijdragen over en door Vlamingen o L’Roubaigno o La Brouette o Le Courrier populaire du Nord de la France o Indicateur de Tourcoing et Roubaix

5.2. Cultuuruitingen: verenigingen I Hefboom van culturele identiteit Aantallen met verwijzing naar België: 34 (Rijsel, vooral Wazemmes), 40 (Roubaix) Activiteit: biljart, dobbelspel, zang… Namen: Les vrais Belges, Le Lion Belge, Le Lion de Flandre, L’union fait la Force, l’Alostois de Lille, Société des Flamands hollandais…

5.2: Cultuuruitingen: verenigingen II F. CHON, Promenades lilloises, 1888: « Nos bons voisins transplantés à Lille, sont restés d’ailleurs fervents patriotes, fidèles sujets de Léopold, affectionnés à leur sol natal. Pas une enseigne qui ne soit comme l’écho d’un sentiment national indestructible: Au Roi des Belges, à la Reine des Belges, au Lion Belge, au Petit Bruxelles, à Ste-Gudule, à la Tour de Malines, à la Descente d’Ypres, etc., etc. Ils sont campés en France par necessité; leur âme est toujours là- bas, de l’autre côté de la frontière. »

5.2 Cultuuruitingen: verenigingen III Le Lion Belge, 1876

5.2 Cultuuruitingen: verenigingen IV

5.3 Cultuuruitingen: onderwijs I Geen specifieke maatregelen tbv. migrantenkinderen Feitelijke achteruitstelling en vroege drop-out (lager onderwijs) Sterke assimilatiedruk op kinderen: het republikeinse ideaal Versnelling van assimilatieproces: o Wetten van Jules Ferry (1882) op het verplicht lager onderwijs (Frans, Franse geschiedenis, enz.) o Naturalisatiewet van 1889: elk kind in Frankrijk geboren uit een niet in Frankrijk geboren vreemde vader wordt bij meerderjarigheid Frans.

5.3 Cultuuruitingen: onderwijs II

5.4 Cultuuruitingen: liederen Populaire liedcultuur Van Vlamingen: o In het Vlaams? (cf. folkloristische traditie) o In het Picardisch: Jules Watteeuw, Victor Capart o In een nieuwe mengtaal: Vlaams-Français-Picardisch Over Vlamingen: uitdrukking van stereotypen: dronkaards, rebellen, dommeriken, noeste werkers, enz. Vorm: vlugschriften (feuilles volantes) Functies: o Gemeenschapsgevoel bevorderen o Integratie bevorderen o Socialistische propaganda voeren

5.4.1 Liederen van migranten J’su contint j’ai servi la France Je m’su fait naturalisé Je n’demande po faire connaissance Avec boulet d’canon rayé […] Cabarétié donn’ enne bouteille God’ferdum j’ervin du Tonkin […] Tchan qu’j’ai parti ête militaire J’avo du mal d’dire in français De l’ratatouille à pomme de terre Et du mouton chu’é po mauvais Ach’teur faut po qu’cha vous étonne Tchan qu’in veut m’parler in flamind J’répond tout d’suite qualifestône Je suis un français de Menin. (Victor Capart, « Le retour du naturalisé »)

5.4.2 Liederen over migranten I’s ont pris tous l’s implois Qui sont ach’teurs gâtés, On les vot tout partout Mêm’ dins les sociétés ; Houplines est devenu belge Et si cha dur’ longu’mint, Vous verrez dins l’commune Un tout petit roi flamind. (Anoniem, « Les entêtés d’Houplines »)

5.5 Cultuuruitingen: satirische verhalen Jules Watteeuw, “Min petite Sisca” (1881) Vous te connais pas mon petite Sisca?... Ça c’est une maline! Te n’as zamais connu de pareille. Y est copable! Min petite Sisca, y est copable! Y connaît tout: de rismétique, de stoire de France, de zigraphie, de criture, de licture, de meusique […]. - Dire un fois, à moi [Mère Supérieure], mon petite fille, quois que vous te faire de soir en te couçant? - Bé, y réponde Sisca; de soir en moi couçant ze mette bien mon cemise desous ma derrière. Et min petite Sisca y ête peunie pas’ qui réponde ça. Ne pas zuste, énon? Et ben, ze vas mois tirer mon petite d’école et ze vas mette en Belgique, et là y lui apprenez à parler de français en flamand.

6. Besluit Na 1914 o Einde van de migratie = assimilatie? o Is er een “zuivere” nationale identiteit? o Identiteitsconstructie (Noiriel): continu proces van verandering, ontlening, uitwisseling, aanpassing. Integratie: een wederkerige beweging o Belgische migranten worden beïnvloed door hun nieuwe, Franse omgeving o Franse cultuur wordt beïnvloed door de aanwezigheid van Belgische migranten Een maatschappelijke rol voor cultuurhistorisch onderzoek?