WP2 – Veerkracht – Immigratie Case Antwerpen-Noord Elise Schillebeeckx, KUL campus LUCA Brussel & Universiteit Antwerpen prof. Stijn Oosterlynck, Universiteit Antwerpen prof. Pascal De Decker, KUL campus LUCA Brussel

Workshop 5 steunpunt ruimte 05 mei 2014 Onderzoeksvraag en hypothese Hoe kan de Vlaamse ruimte veerkrachtig worden gemaakt voor de instroom van migranten? Hypothese= de ruimtelijke specialisatie van bepaalde gebieden in de rol van toegangspoort en transitiezone voor migranten (aankomstwijk) maakt de Vlaamse ruimte veerkrachtig voor externe migratie.

Workshop 5 steunpunt ruimte 05 mei 2014 Deelvragen  Hoe specialiseren bepaalde gebieden zich in toegangspoort en transitiezone voor migranten?  Welke rol spelen verschillende ‘sociaal-economische integratiesferen’ (overheid, markt, civiele samenleving en families) in de ruimtelijke specialisatie van deze gebieden als aankomstwijk?  Welke factoren ondersteunen of bemoeilijken de rol van aankomstwijk als toegangspoort voor migranten?  Welke factoren ondersteunen of bemoeilijken de rol van aankomstwijk als transitiezone voor migranten?  Hoe effectief zijn de ruimtelijke acties en beleidsstrategieën van lokale en bovenlokale overheden ter promotie van socio-economische en culturele integratie van migranten, en dus ter verhoging van de veerkracht van de Vlaamse ruimtelijke structuur?

Workshop 5 steunpunt ruimte 05 mei 2014 Theoretisch kader - Veerkracht? Herdefiniëring van sociaalruimtelijke veerkracht op basis van het concept resourcefulness “Sociaalruimtelijke veerkracht is de capaciteit van een gelokaliseerd sociaalruimtelijk systeem om actief te reageren op veranderingen en schokken. Veerkracht zit verankerd in de organisatie van de fysieke ruimte, de lokalisering van functies en de gelokaliseerde sociale netwerken en praktijkkennis en -expertise, maar veronderstelt ook een minimale gelijke verdeling van materiële en andere hulpmiddelen over lokale systemen (‘resourcefulness’)” (Schillebeeckx & Oosterlynck, 2013)

Workshop 5 steunpunt ruimte 05 mei 2014 Theoretisch kader – Sociaal-economische integratiesferen Ontleend aan Polanyi (1944), later hergedefinieerd door o.a. Mingione (1991) en Meert (2008)  Marktruil : formele en informele economie, woonmarkt, …  Herverdeling (via staat): sociale en andere voorzieningen, sociale huisvesting, onderwijs, vervangingsinkomens, …  Wederkerigheid: informele solidariteit, sociale netwerken, het verenigingsleven en familie

Workshop 5 steunpunt ruimte 05 mei 2014 Methodologie  Kwantitatieve analyse  data over aandeel personen van vreemde herkomst en aankomst- en vertrekbewegingen  Inhoudsanalyse beleidsdocumenten  Ruimtelijk beleid Vlaanderen  Integratiebeleid Vlaanderen en stad Antwerpen + Spreidingsplan Asielzoekers (federaal)  Beleid Antwerpen-Noord  Semi-gestructureerde interviews  10 interviews met bevoorrechte getuigen en experts (experten ruimtelijke ordening, straathoekwerkers, beleidsmakers, mensen uit het verenigingsleven, uit het wijkgezondheidscentrum,…)  9 interviews met nieuwkomers in de wijk (waaronder 3 sleutelfiguren binnen de Marokkaanse, Chinese en Guineese gemeenschap)

Workshop 5 steunpunt ruimte 05 mei 2014 Resultaten

Workshop 5 steunpunt ruimte 05 mei 2014 Kwantitatieve analyse Antwerpen-Noord ontvangt heel wat nieuwkomers  Jaarlijks komen meer dan nieuwkomers (van buiten de stad) aan in de wijk  50% niet-EU herkomst; 30% EU herkomst; 20 % autochtoon En vervult ook duidelijk de rol van aankomstwijk binnen de stad Antwerpen  Ca. 1 op 6 (ongeveer 16%) van alle nieuwkomers in de stad komt aan in Antwerpen-Noord, terwijl slechts 8,7% van de Antwerpse bevolking er woont Aandeel nieuwkomers van buiten de stad in de wijk Antwerpen- Noord t.o.v. totaal aantal nieuwkomers in de stad Antwerpen, Bron: Stad Antwerpen, Districts- en loketwerking (

Workshop 5 steunpunt ruimte 05 mei 2014 Beleid & Institutionele context Ruimtelijk ordeningsbeleid Vlaanderen  Immigratie wordt erkend als belangrijke beleidsuitdaging  Concrete beleidsdoelstellingen of –maatregelen blijven uit Vlaams en lokaal (Antwerps) integratiebeleid  Jaren 1980: ontstaan integratiebeleid op lokaal niveau leidt tot inplanting van voorzieningen voor migranten in steden  Nadien:  nadruk op culturele integratie + meer een individuele benadering (nadruk op de eigen verantwoordelijkheid voor het welslagen van integratie)  Verschuiving pluralistisch integratieparadigma naar een assimilatie- discours  leidt tot problematisering van etnische concentratiebuurten en tot sociale mix strategieën in woon- en stadsvernieuwingsbeleid

Workshop 5 steunpunt ruimte 05 mei 2014 Beleid & Institutionele context Federaal Spreidingsplan voor asielzoekers  Had als resultaat dat heel wat nieuwkomers terecht kwamen in kleine(re) gemeenten ver weg van de sociale netwerken en voorzieningen die ze in de steden konden vinden  Werkte uiteindelijk niet => nieuwkomers zelf voorkeur voor stedelijke omgeving – geeft aan dat ruimtelijke specialisatie en concentratie een element van ruimtelijke veerkracht is?  Blijft onderwerp van debat. Stedelijk beleid voor de wijk Antwerpen-Noord  Sociale mix beleid met focus op het aantrekken van blanke middenklasse (overheidsgestuurde vorm van gentrificatie?) zonder aandacht voor bestaande bevolking in de wijk en functie van aankomstzone  Gaat hand in hand met een repressief beleid in de wijk ten aanzien van zwakkere sociaaleconomische groepen (sterke focus op ‘overlast’)

Workshop 5 steunpunt ruimte 05 mei 2014 Kwalitatieve analyse: interviews Specificiteit van de wijk Antwerpen-Noord  Chaotische ruimtelijke opbouw van de wijk – gebouwd zonder plan, zonder voorzieningen  Maar biedt ook vele voordelen voor nieuwkomers (veel verbouwingen, lossere omgang met regelgeving,…)  Intenser gebruik van de publieke ruimte => levendig karakter van de wijk  Maar ook: mobiliteitsproblematiek door intensief autogebruik (statussymbool) Over de wijk… Hier keuzes maken !!!! “I: En wat vind je zo leuk aan deze buurt? R: Ah omdat het is buurt, het is een alles-buurt. Er is school of werk of euh ziekenhuis. Kijk hier, alles hier, winkels, … alles hier. En bancontact nemen of school gaan, naar werk gaan, naar organisaties voor Nederlandse school. Dit is een alles-buurt hier. Begrijp je?” (M7, M, Tsjetsjenië, 34 jaar)”

Workshop 5 steunpunt ruimte 05 mei 2014 Kwalitatieve analyse: interviews Marktruil : arbeidsmarkt / huisvesting  Handelsfunctie in de wijk van groot belang: bovenlokale functie + groei van middenklasse in de wijk door etnisch ondernemerschap  Citaat legt echter ook pijnpunt bloot: toegang tot arbeidsmarkt  Vaak tijdelijke contracten  Geen of tijdelijke verblijfsvergunningen  Nederlands als belangrijke hindernis (zeer sterke nadruk op belang van Nederlands werd soms ervaren als ‘integratiedwang’) “De winkelfunctie die moeten we ondubbelzinnig ondersteunen. Als het Ramadan is sorry, maar dan mag je toch tot tien uur open zijn, geen gezever. […] Het is schandalig hoe moeilijk dat we het maken aan mensen om handel te drijven, wetende dat ze op onze arbeidsmarkt toch niet terecht kunnen hé.” (E8)

Workshop 5 steunpunt ruimte 05 mei 2014 Kwalitatieve analyse: interviews  Slechte woonkwaliteit & huisjesmelkerij in de wijk  Huidig stadsbestuur wil alternatieve (collectieve) woonvormen aanbieden verspreid over de stad. Wil de aankomstfunctie niet versterken/ondersteunen maar net verbreken “Want, wat doede, ge verklaart dat onbewoonbaar of ge onteigent of wat dan ook. Die moeten eruit. En dan? Waar gaan die naartoe? Die zoeken hetzelfde he. En soms nog ernstiger. Of die komen op straat of… Dus onze politiek vandaag is erop gericht om alternatieven aan te bieden vooraleer dat ge u focust op die panden. Ge moet die mensen een alternatief geven waar ze naar toe kunnen waardoor dat onze vrienden huisjesmelkers geen klanten niet meer hebben. Dat is wat dat wij moeten doen. En we gaan die moeten spreiden over de stad. Vandaar dat we op een andere manier bezig zijn dan die aankomstwijk.” (E10)

Workshop 5 steunpunt ruimte 05 mei 2014 Kwalitatieve analyse: interviews Herverdeling  Sociale huisvesting gegeerd bij de nieuwkomers, maar groot tekort aan sociale woningen voor grotere gezinnen + wachtlijsten  Strengere en meer voorwaardelijke toegang tot dienstverlening (cf. Nederlands als voorwaarde voor sociale huisvesting)  heeft belangrijke implicaties voor de lokalisatie van diensten en voorzieningen in de aankomstwijk. Nieuwkomers zullen noodgedwongen alternatieven opzoeken/starten (cf. Evangelische kerken of Afrikaanse cafés)  Gebrek aan ASO-school “R: Maison social ça fait trois ans. Je les ai appelé et chaque fois ils me disent oui il faut chercher une maison privée madame parce que… Ils vont me donner normalement une maison aux quatre chambres et un salon. ‘Parce que vos enfants sont grand, on ne vous pouvez pas donner trois chambres et un salon. C’est pas facile pour vous. ‘(M8, V, Guinea, 32 jaar)

Workshop 5 steunpunt ruimte 05 mei 2014 Kwalitatieve analyse: interviews Wederkerigheid  Vele etnische/religieuze verenigingen in de wijk  Sociale netwerken vaak beperkt tot eigen gemeenschap. Sterke wil om ook contacten te leggen met ‘Belgische mensen’  Solidariteit sterk aanwezig in de wijk, maar bepaalde voorwaarden (cf. papieren)  Buurthuizen, PSC, Taal-Oor, Tweespraak => bronnen voor sociaal contact en onderlinge hulp  De Coninckplein was belangrijke ontmoetingsplek. Heeft die functie in sterke mate verloren: “R: ik heb het gevoel dat die mensen aan hun trekken komen en er van alles is. Maar dat die dat zelf organiseren. Die Afrikanen hebben hun eigen kerken, hier in het begin van de Lange Beeldekensstraat heb je er zo een paar. Ja en er zijn genoeg moskeeën denk ik. Ik denk niet dat er iemand zal klagen dat er te weinig… Iedereen heeft zijn weg ondertussen wel gevonden. Die hebben zelf een garage gekocht en dat is gemeenschappelijk, allez dat wordt niet gesubsidieerd of betaald of ik weet niet… (E3)” “R: Euhm nu het Coninckplein dat is niet meer zo leuk zoals vroeger. Nu zijn alle cafés bijna toe. Vroeger was het mooi, was de plaats mooi gedaan. En nu dat is alleen één café daar, de Murphy. (M5, V, Guinea, 51 jaar)

Workshop 5 steunpunt ruimte 05 mei 2014 Kwalitatieve analyse: interviews Kansen en bedreigingen voor de functie van aankomstwijk  RUP 2060  erkent de wijk als een aankomstgebied en wil deze functie beschermen  Lijkt echter een compromis geweest te zijn tussen beschermen van aankomstwijk enerzijds en sociale mix beleid anderzijds (cf. beschermen ééngezinswoningen; locatiebeleid handel en horeca)  Wel belangrijk geweest bij het naar boven halen van de lokale kennis in de wijk d.m.v. uitgebreid participatieproces

Workshop 5 steunpunt ruimte 05 mei 2014 Besluit Antwerpen-Noord voor velen toegangspoort (1 op 6 aankomsten) Chaotische opbouw van de wijk en lossere omgang met regelgeving biedt voordelen, alsook de centrale ligging en het uitgebreid openbaar vervoersnetwerk Beleid (sociale mixbeleid, spreidingsplannen federaal en stad Antwerpen) vertrekt sterk vanuit de veronderstelling dat concentratie negatieve gevolgen heeft => ondermijnt de veerkracht RUP 2060 wilde aankomstfunctie beschermen, maar visie werd niet consequent doorgetrokken (bv. beschermen eengezinswoning) Belangrijke rol voor beleid: versterken van de vele elementen in de wijk die de aankomst- en transitiefunctie ondersteunen: Beschermen én ondersteunen van de handelsfunctie in de wijk Ondersteunen van de vele sociaal-culturele organisaties in de wijk (zoals de straathoekwerkers, de buurthuizen, het PSC,…) Ondersteunen van ontmoetingsfunctie Uitbouw van een ASO-school Participatieprocessen bij ruimtelijk beleid om lokale kennis te ontsluiten …

Workshop 5 steunpunt ruimte 05 mei 2014 Nieuwe aankomstwijken? “I: De aankomstwijken gaan zich buiten de oude stadsmuren vestigen? R: Ik denk dat wel, net buiten de muren. En dus ofwel gaan we ons daar nu op voorbereiden en als we het niet doen, dan gaan we denk ik ergere situaties krijgen dan 2060 in de jaren ’80 he, jaren ’80-begin jaren ’90 he. We zien mekaar terug binnen tien jaar en dan zullen we zien of het klopt. “ (E8)