Emoties tussen cultuur en natuur? Inleiding door Miriam van Reijen over emoties, en de filosofie van de passies bij Descartes en Spinoza. Rotterdam, 6 maart 2012

Emoties tussen cultuur en natuur? Filosofie is systematisch en kritisch nadenken, en zoekt net als wetenschap naar de aard en de oorzaken van de verschijnselen, om ze te begrijpen en verklaren. Iets kennen is de oorzaak kennen. (Spinoza titel Ethica III) Het is belangrijk eerst een begrip waarover met elkaar gesproken wordt te definiëren, omschrijven, af te bakenen. De begrippen emoties en voelen worden in erg veel betekenissen gebruikt: tasten, lichamelijk voelen (kiespijn), voelen i.p.v. denken (‘intuïtie’), en – daar gaat het vandaag over – gemoedsaandoeningen.

Passies Het filosofische begrip is affecten en/of passies. Lijden, ondergaan, het overkomt je en het is smartelijk, pijnlijk // Matheus Passion, het lijdensverhaal van Christus. Verwant met pathos, pathologisch, passief. Medische analogie, in de Oudheid taakverdeling arts en filosoof. Het effect of gevolg dat ze hebben, de expressie (Darwin) of de manifestatie ervan, waar ze toe leiden, de invloed ervan, de functie die ze kunnen hebben; dat heeft allemaal niets met filosofie te maken.

Cognitieve emotietheorie Epictetus: mensen lijden nooit door de gebeurtenissen of andere mensen, alleen door hun eigen opvattingen over die gebeurtenissen Daarom zijn gemoedsaandoeningen filosofisch interessant; anders vallen ze onder de geneeskunde, natuurkunde of biologie Alleen een cognitieve theorie verklaart de verschillen tussen culturen, seksen, samenlevingen en individuen en de gradaties in intensiteit van de emotie Een emotie veronderstelt bewustzijn, interpretatie, evaluatie (waardering) en vooral normen, ideeën van recht hebben op, niet mogen falen…..

Emoties en filosofie Emoties overvallen mensen schijnbaar; filosofie, kritisch denken, kan de onderliggende opvattingen (gemeenplaatsen, meningen,clichés,verinnerlijkte opvoeding) bewust maken: Ken uzelf! Filosofie in functie van levenskunst en geluk. Zijn emoties zijn universeel, natuurlijk, menselijk? Ja, en ziekte ook! D.w.z. dat iedereen ze onder bepaalde voorwaarden en omstandigheden kan krijgen, NIET dat iedereen ze noodzakelijk altijd allemaal krijgt! Dat hangt weer van de OORZAAK af. De emotie is niet (ir)rationeel - net zo min als koorts of pijn gezond of ongezond, is maar de onderliggende oorzaak is dat. De emotie is zelf ook geen oordeel, - zoals koorts niet de ziekte zelf is - maar het gevolg, het symptoom ervan. Emoties bestrijden schiet niet op, is symptoombestrijding.

Seneca Seneca laat het verschil zien in oorzaak tussen een lichamelijke kwetsing (wond) en een woord van een vriend (gekwetst zijn). Een emotie verdwijnt als door nieuwe informatie de onderliggende gedachte niet meer houdbaar is, en als dit niet door feitelijke informatie mogelijk is, pas als je een nieuwe gedachte gelooft. Seneca bestrijdt dat een positieve of nuttige functie van een vervelend gevoel (irritatie, woede) een argument vóór die emotie is. Integendeel: het is bij gebrek aan beter, vgl. de dronkenschap. Het is het verschil tussen extern versus intrinsiek gemotiveerd zijn, bv. om te studeren. Externe motivatie heeft allen maar nadelen.

Elementen in passie-theorieën in de 17e eeuw 1) filosofisch: passies van de ziel, hoe ontstaan ze? 2) medisch: ongezonde effecten, schadelijk 3) cognitief (neo-stoïcijns): onderliggende cognitie bewust worden, begrijpen en veranderen 4) christelijk: bestrijden met vrije wil en liefde tot God

Descartes en Spinoza

René Descartes 1596 La Haye (Descartes), Frankrijk 1650, Stockholm, Zweden

Benedictus de Spinoza 1632 (Amsterdam) – 1677 (Den Haag) Spinoza is als tweede generatie allochtoon in Amsterdam geboren uit Portugees joodse ouders.

Rijnsburg: Spinoza woont een paar jaar in Rijnsburg, waar hij zijn werk over de filosofie van Descartes schrijft.

Den Haag: De laatste jaren van zijn leven woonde Spinoza in Den Haag, waar hij in 1677 stierf

Descartes over de passies De passies zijn een sein van of gewaarwording van het lichaam en een signaal van en eigen aan de ziel, ze komen door indrukken van buiten, maar zijn alleen mogelijk door de ziel en ze ondersteunen op hun beurt weer de ziel in haar aansturen van lichamelijke actie. Een ‘toestand van de ziel met een lichamelijke component, is voelbaar in longen en hart en zet aan tot actie’. De passies van de ziel gaan gepaard met veranderingen in hart en bloed, en hebben dus een ‘fysiologische inslag’. Prinses Elisabeth is kritisch en Descartes geeft haar raad: niet zoveel denken, zoek afleiding, gebruik je verstand en je vrije wil en beteugel je emoties. Geloof in God helpt tegen de angst.

6 basisemoties Descartes: 6 basisemoties, op grond waarvan? Spinoza: verwondering/ verbazing is geen passie, maar onwetendheid. En de andere 5, in deze volgorde: Begeerte/aandrift/wil/verlangen liefde en haat = passio of actio Conatus > lust- onlust > drie basisaffecten: de begeerte zelf, maar vooral blij, droef > alle andere affecten daarvan afgeleid, is blij/droef + gedachte/ voorstelling. En de al of niet waarheid van de gedachte geeft het onderscheid tussen passio of actio; en dat is NIET hetzelfde onderscheid als positief/ negatief.

Drie manieren van kennen en hun relatie tot de aandoeningen de verbeelding (imaginatio): alle lijden komt van de waan de rede: redelijk (verstandig) denken en wetenschappelijke kennis leiden nooit tot passieve affecten (lijden) het intuïtieve weten: gaat gepaard met gemoedsrust, duurzame vreugde, geluk(zaligheid) en een intellectuele liefde tot God

Spinoza’s motivatietheorie. Alles draait bij Spinoza om actief (uit eigen (denk-)kracht) versus passief (van buitenaf gedwongen) Ofwel: intern versus extern gemotiveerd Vormen van externe motivatie zijn: overmacht, indoctrinatie, sancties, chantage, manipulatie, wetten, moraal, en: de passies (woede, angst, schuldgevoel)

Passies maken minder effectief Kosten energie Verhinderen rustig nadenken Komen later dan iets weten Voelen niet goed Je hebt er zelf last van en een ander niet Maken de zaak soms erger Lossen het praktische probleem niet op Zijn minder stabiel

Maar Spinoza is geen rationalist: “de rede vermag niets tegenover een aandoening, tenzij ze zelf tot aandoening wordt….” (Ethica, deel IV, stelling 14) in de voorredes van Ethica III en V bekritiseert Spinoza daarom expliciet Descartes en de stoïcijnse filosofen

Kritiek van Spinoza op Descartes: Al in zijn PPC (1663): hij gaat niet uit van een persoonlijke god, van het dualisme lichaam – geest en van een vrije wil. De macht van de rede versus Medea (i.t.t p. boek 27: Spinoza is géén rationalist) Ethica IV, st. 14. Kritiek op de Stoa en op Descartes: Ethica III voorrede; Ethica V voorrede (weergave van Descartes’ theorie van de passies en zijn kritiek daarop) vanwege de vermeende macht van de rede en de wil.

Om verder te lezen: Jan Knol, En je zult spinazie eten. Aan tafel bij Spinoza, filosoof van de blijdschap. Wereldbibliotheek, Amsterdam, Jan Knol, Spinoza uit zijn gelijkenissen en voorbeelden, voor iedereen. Wereldbibliotheek, Amsterdam, Wiep van Bunge, Filosoof van vrede, de Haagse Spinoza. Van Stockum, Den Haag, Libertas philosophandi, Spinoza als gids voor een vrije wereld. In de Pelikaan, Amsterdam, 2008 Miriam van Reijen, Spinoza. De geest is gewillig, maar het vlees is sterk, Klement, Kampen, 2008.

Om verder te lezen (2) Andere publicaties van Miriam van Reijen: - Eigen verantwoordelijkheid. Een dubieus beroep in de hulpverlening, Uitg. Nelissen B.V., Baarn, Filosofie en hulpverlening I (Wijsgerige kernbegrippen), Baarn/Soest, 1984, (7e druk 2003 ) - Filosofie en hulpverlening II (Mensopvattingen), Baarn/Soest, 1984, (2e druk 1992) - Filosoferen over emoties, Reeks Sociale Wetenschappen, Soest, 1995, (4e druk 2003) - Emoties.Van stoïcijnse apatheia tot heftige liefde. (red. M. van Reijen), Klement, Kampen, 2005, (2e druk 2007) - Het Argentijnse gezicht van Spinoza. Passies en politiek, Klement, Kampen, 2010, (dissertatie).