Ontwikkeling en context voor metropoolvorming in Vlaanderen Mapping van significante en onzekere factoren Steunpunt Ruimte workshop 14 november 2013 Annette Kuhk, Jan Schreurs, Els Terryn

1. Welke rol heeft mapping bij toekomstverkenningen? Scenario-workshop Gasthuisberg 2. Wat is de doelstelling van de mapping-oefening? Foresight, VMM, WLO, historische analyse van ruimtelijk beleid Vlaanderen 3. Wat is de werkwijze voor de workshop? Toelichting bij mapping-oefening

1. Welke rol heeft mapping bij toekomstverkenningen?

Mapping als onderdeel van toekomstverkenningen (1)Mapping Longlist van factoren in de contextuele en transactionele omgeving, Voorgesteld als systeemkaart (onderlinge relaties, clusters) (2) Sleutelonzekerheden Selectie van factoren met hoge impact en hoge onzekerheid Voor het ontwerp van een scenarisch kader (3) Scenario’s Variaties van de context ( verschillende wereldbeelden) (4) Strategiebepaling voor specifieke vraagstukken (5) Test-tunnel Testen van strategieën in verschillende scenario’s Voorgesteld als matrix (strategieën/ scenario’s) SCEN 1SCEN 2SCEN 3SCEN 4 L1 L2 L3 E1 E2 E3

Strategieën voor het UZ Gasthuisberg Workshop / opleiding woe 11 september – vrijdag 13 september 2013 Introductie systeemanalyse en scenario-denken Toelichting over UZG: Health Sciences Campus Masterplan Stap 1: MAPPING van de context voor UZG Stap 2: Bepalen van DEELSTRATEGIEËN in domeinen logistiek en energie (Parallelle sessies) Stap 3: Bepalen van SLEUTELONZEKERHEDEN (één groep bereidt dit voor, gezamenlijke discussie) Stap 4: Ontwerp van SCENARIO’S Stap 5: TEST-TUNNELEN van strategieën voor de verschillende scenario’s (Parallelle sessies Logistiek en Energie) (Stap 6: Reality-check en ‘lessons learnt’)

Strategieën voor het UZ Gasthuisberg woe 11 september – vrijdag 13 september 2013 Doelstelling: Opleiding Strategieën en Scenario’s >>>>>>>>>>>>> Scenario-workshop voor opleidingsdoeleinden >>>>>>>>>> Reality-check Vooruitblik >>>>>>>>>>>>>>

Stap 1: mapping van de context voor het UZ Gasthuisberg > Historische ontwikkeling van UZG Macro-context (contextuele omgeving) > ‘Stakeholders’ en Gebruikerssituaties (+ flows) Sector- of competitieve context (transactionele omgeving) “De contextuele omgeving beperkt zich tot die drijvende krachten waar de organisatie geen vat op heeft. Vaak worden die krachten gegroepeerd in thematische groepen die aangeduid worden met het acroniem PESTE: Politieke drijvende krachten, Economische drijvende krachten, Sociale drijvende krachten, Technologische drijvende krachten en Milieu-gerelateerde (Environmental) drijvende krachten. Een typische drijvende kracht in de contextuele omgeving van een doorsnee bedrijf is de prijs van fossiele brandstoffen, die bepaald wordt op internationale markten en waar men dus hoegenaamd geen impact of heeft. In de transactionele omgeving komen dan krachten voor waar de organisatie wel een zekere invloed kan uitoefenen, bijvoorbeeld die samenhangen met het gedrag van leveranciers of zelfs overheden die men desgevallend via lobbying kan bewerken. Contextuele scenario’s zullen vaak zowel elementen uit de zuiver contextuele als uit de transactionele omgeving omvatten. “ (Van den Broeck, Kuhk, et al. 2011: 38) > longlist van factoren, als systeemkaart (vgl. ‘structural contigencies model/ businesses)

Stap 2: Bepalen van deelstrategieën DEELDOMEIN 1: Strategieën voor Logistiek L1: Alle aspecten van logistiek zelf organiseren. L2: Outsourcing van aspecten van personenvervoer (bvb. negotiatie met aanbieders van openbaar vervoer voor goede verbindingen met het ziekenhuis, in een ruime interpretatie van de rol van de dienstverlener, en vanuit de motivatie om de site meer efficiënt te gebruiken –minder parkings). L3: Outsourcing van goederenvervoer (bvb. in een situatie waar de zorg op verschillende sites wordt georganiseerd). DEELDOMEIN 2: Strategieën voor Energie E1: Gericht op het aanbod: strategie om alle energie extern aan te kopen (100% afhankelijk) E2: Gericht op het aanbod: strategie om zoveel mogelijk energie zelf te produceren E3: Gericht op de vraag: sleutelen aan de efficiëntie in energiegebruik (gebouw, installaties, gebruikers)

Stap 3: Identificeren van Sleutelonzekerheden Selectie uit factoren van transactionele en contextuele omgeving: vijf factoren met grote impact op de organisatie van het universitair ziekenhuis: financieringsmodel, regulerend kader, energieprijs, medische technologie en zorgmodel. twee sleutelonzekerheden (hoge impact en grote mate van onzekerheid) : A. Financieringsmodel (privé partners - verzekering vs. overheid) B. Zorgmodel (centrale zorg: voor alle zorg naar het ziekenhuis vs. decentraal model waarbij je voor zoveel mogelijk zorg thuis terecht kunt, ziekenhuizen krimpen).

Stap 4: Ontwerp van scenario’s Vier SCENARIO’s op basis van twee variabelen (= te begrijpen als richtingen waarin de ruimere context kan evolueren) ‘Mayo model’ bouw van grote ziekenhuizen door private actoren, economische imperatieven primeren en vinden een vertaling in toegenomen schaalgrootte. ‘zorg voor jezelf’ logistiek wordt belangrijker in netwerk van zorgverlening (al dan niet gecombineerd met outsourcing), economische imperatieven primeren, maar vinden hier een vertaling in efficiëntie door diensten af te stoten, consultatie ‘op afstand’, etc. ‘het levenshuis/ from cradle to grave’ overheid zorgt voor alles (binnen ziekenhuisomgeving), van geboorte tot overlijden, inclusief het onderzoek dat daarvoor nodig is. Ook diensten als bvb. kind en Gezin worden geïntegreerd in het ziekenhuisgebeuren. ‘betaalbare zorg voor iedereen’ ziekenzorg is zoveel mogelijk ‘zorg aan huis’, de overheid ontwerpt hiervoor het kader, treedt op als facilitator. Ziekenhuizen worden kleiner, mogelijks ook decentrale zorgcentra. private financiering overheidsfinanciering centraal zorgmodel decentraal zorgmodel

Stap 5: TEST-TUNNELEN van strategieën SCEN 1 privaat/ centraal SCEN 2 privaat/ decentraal SCEN 3 overheid/ centraal SCEN 4 overheid/ decentraal L1--++/- E3++++ L1: Alle aspecten van logistiek zelf organiseren. E3: Gericht op de vraag: sleutelen aan de efficiëntie in energiegebruik (gebouw, installaties, gebruikers)

2. Wat is de doelstelling van de mapping-oefening?

Mapping als onderdeel van toekomstverkenningen (1)Mapping Longlist van factoren in de contextuele en transactionele omgeving, Voorgesteld als systeemkaart (onderlinge relaties, clusters) (2) Sleutelonzekerheden Selectie van factoren met hoge impact en hoge onzekerheid Voor het ontwerp van een scenarisch kader (3) Scenario’s Variaties van de context ( verschillende wereldbeelden) (4) Strategiebepaling voor specifieke vraagstukken (5) Test-tunnel Testen van strategieën in verschillende scenario’s Voorgesteld als matrix (strategieën/ scenario’s) SCEN 1SCEN 2SCEN 3SCEN 4 L1 L2 L3 E1 E2 E3

Scenario-workshop 2010 (1)Mapping Longlist van factoren systeemkaart (2) Sleutelonzekerheden hoge impact en hoge onzekerheid scenarisch kader (3) Scenario’s Variaties van de context ( verschillende wereldbeelden) (4) Strategiebepaling voor specifieke vraagstukken (5) Test-tunnel Testen van strategieën in verschillende scenario’s Voorgesteld als matrix (strategieën/ scenario’s) Sterk EuropaGlobale economie Regionale Gemeenschappen Transatlantische markt internationaal nationaal/ regionaal publiek privaat (zie Kuhk et al., 2010: 21-23; zie Kuhk et al. 2011)

Mapping-workshop 2013 (1)Mapping (systeemkaart) factoren in de contextuele en transactionele omgeving (2) Selectie sleutelonzekerheden factoren met hoge impact en hoge onzekerheid De centrale vragen voor de mapping-oefening zijn: Hoe ontwikkelt de metropoolvorming in Vlaanderen? (deelaspecten en onderlinge relaties) Welke factoren uit de context bepalen deze ontwikkelingen? Opzet van de workshop is om bepalende factoren (zogeheten ‘driving forces’) in de directe en indirecte context voor ruimtelijke ontwikkelingen in Vlaanderen in kaart te brengen. De mapping-oefening zoomt in op verschillende aspecten van metropoolvorming in zogeheten ‘tussengebieden’.

Doelstellingen Mapping-workshop Mapping van ‘driving forces’ voor ruimtelijke ontwikkelingen/ metropoolvorming in Vlaanderen Het is een poging om ontwikkelingen in de Vlaamse ruimte vanuit verschillende onderzoeksperspectieven samen te lezen in relatie tot een ruimere context. Competitieve en sectorcontext voor deelaspecten van metropoolvorming (transactionele omgeving), Macro-context voor metropoolvorming (contextuele omgeving), Identificatie van sleutelonzekerheden (factoren met hoge impact en hoge onzekerheid). 2. Leren omgaan met systemische complexiteit en niet-reduceerbare onzekerheden Hoe verhouden verschillende deelaspecten van metropoolvorming zich ten opzichte van elkaar? (integratie van verschillende onderzoekslijnen) Welke factoren uit de contextuele omgeving worden ingeschat als zijnde onzeker? Over welke aspecten is er discussie? Zijn er verschillende sleutelonzekerheden voor verschillende deelaspecten in de metropoolvorming in Vlaanderen?

Voorbeelden systeemkaarten: -Foresight Institute UK Land system framework -Vlaamse Milieumaatschappij Impact op Milieu in Vlaanderen -Welvaart en Leefomgeving Ruimtelijke ontwikkeling in Nederland -Steunpunt Ruimte en Wonen Institutionalistische analyse van Vlaams Ruimtelijk Beleid

Foresight – Land System Framework UK

VMM – Globale megatrends IMPACT op MILIEU in Vlaanderen

Scenario-workshop Vlaamse Ruimte Deelthema’s context PERSONENVERVOER GOEDERENVERVOER WONENBEDRIJVIGHEID ZORG ENERGIE LANDBOUW NATUUR MILIEU

Institutionalistische analyse van het Vlaamse ruimtelijk beleid 1.Algemene socio-politieke dynamiek In Vlaanderen na Socio-economische veranderingen: van producten naar diensten 1.2. Socio-politieke veranderingen: fragmentatie van zuilen en middenveld 1.3. Culturele en Ideologische veranderingen: van sociaal-christelijk naar liberaal-pluralistisch 2. Een institutionalistische geschiedenis van het ruimtelijk beleid in Vlaanderen ( ) 2.1. Episode 1 ( ): Verkavelingen en richtplannen 2.2. Episode 2 (1972 – 1983): Scheiding van bestemmingsplannen en structuurplanning 2.3. Episode 3 (1983 – 1991): Dominantie van het vergunningsysteem en opkomst van stadsontwerp 2.4. Episode 4 ( ): Structuurplanning, milieubeleid, streekontwikkeling, wijkontwikkeling en mobiliteitsplanning in een geemnschappelijk kader

Socio-politieke dynamiek in Vlaanderen na 1945 Socio-economische veranderingen: van producten naar diensten Ontwikkeling én ontmanteling van de welvaartstaat Fordistisch stelsel Economische groei (later ook economische expansiewetten) Massaproductie en massaconsumptie Standaardisatie Sterke overheidsinterventie Evenwicht tussen winst en koopkracht Ontwikkeling van sociale zekerheid Ontwikkeling gezondheidszorg Ontwikkeling onderwijs Infrastructuurwerken Staatsgaranties voor leningen Fiscale vrijstellingen voor bedrijven Subsidies Goedkope leningen Economische crisis Crisis in industriële economie Crisis van financieringsysteem Crisis van subsidiesysteem Economische herstructurering Koppeling lonen aan index Verzet van vakbonden Werkgelegenheid in niet-industriële sectoren Naar postfordistisch model Wereldwijde vrijhandelsovereenkomsten Meer flexibele productie Gedifferentieerd aanbod binnen massaproductie Verschuiving naar regio’s met goedkopere arbeidskrachten Ontwikkeling van ICT Gedereguleerde arbeidsmarkt Meer tijdelijke banen Just-in-time-leveringen Meer werk in dienstensector Minder werk in industrie High-en-vraag naar productie Productie zonder voorraden Nieuwe organisatie van arbeid

Socio-politieke dynamiek in Vlaanderen na 1945 Socio-politieke veranderingen: fragmentatie van zuilen en middenveld Culturele en Ideologische veranderingen: van sociaal-christelijk naar liberaal-pluralistisch Belgisch corporatistisch model Ontwikkeling van sociaal-politieke blokken (Partijen / maatschappelijke organisaties) Politisering van regulerende systemen Taakgerichte, verticale (sectorale) administratie Gemoderniseerd onderwijs > Rationaal-comprehensieve planning Herstructurering en Fragmentatie Ontstaan van nieuwe politieke partijen Ontstaan van thematische actiegroepen Opeenvolgende staatshervormingen Doorschuiven van bevoegdheden naar de regio’s Herverdeling van bevoegdheden Governance (‘civil society’ betrekken) Horizontale overheidsdiensten En ook: marktgerichte en afgeslankte overheid, Deels ook ondergeschikt > Collective besluitvorming meer gefragmenteerd > “emancipatorische strategische ruimtelijke planning” (ontstaan samenlevingsopbouw, milieubeweging, duurzaamheidsdiscours,…) neo-liberale contestatie tegen het fordisme

Institutionalistische analyse van het Vlaamse ruimtelijk beleid 1.Algemene socio-politieke dynamiek In Vlaanderen na Socio-economische veranderingen: van producten naar diensten 1.2. Socio-politieke veranderingen: fragmentatie van zuilen en middenveld 1.3. Culturele en Ideologische veranderingen: van sociaal-christelijk naar liberaal-pluralistisch Geeft deels een antwoord op de vraag: “Welke factoren van de contextuele omgeving spelen een rol voor ruimtelijk beleid in Vlaanderen? “ Politieke drijvende krachten Economische drijvende krachten Sociale drijvende krachten (Technologische drijvende krachten) (Milieu-gerelateerde (Environmental) drijvende krachten) Verschillende klemtonen…. Achteruitgang biodiversiteit? Vormen van ‘domesticering’ (bevrijden van natuurlijke en biologische beperkingen)? Verdere differentiaties mogelijk… Bvb. Zoom-in op aspecten van sociogenese (cultuur en gezin) of psychogenese Van ‘extended family’ naar ‘nuclear families’ naar differentiatie van gezinsvormen, De-traditionalisering, individualisering en keuzevrijheid, belang van agency,….

3. Wat is de werkwijze voor de workshop?

programma Inleiding (J. Schreurs) Situering, doelstelling en werkwijze (A. Kuhk) 2.1. Macro-context voor metropoolvorming Groep 1: Els TerrynGroep 2: Jan SchreursGroep 3: Annette Kuhk 2.2. Deelaspecten Metropoolvorming Vlaanderen 2.4. Identificatie Sleutelonzekerheden Groep PolycentrismeGroep Veerkracht 2.3. Tussentijdse conclusies (E. Terryn, J. Schreurs, A. Kuhk) Duo 1Duo 2Duo 3Duo 4Duo 5Duo 6Duo Conclusies en Feedback (A. Kuhk, J. Schreurs) pauze

Macro-context voor metropoolvorming Groep 1: Els TerrynGroep 2: Jan SchreursGroep 3: Annette Kuhk Identificeer factoren, relaties, clusters en domeinen uit de macro-context voor metropoolvorming in Vlaanderen. > systemisch inzicht Op basis van de bestaande systeemanalyses. Op basis van historische lezing van ontwikkeling ruimtelijke ordening in Vlaanderen. Op basis van schema’s die de deelnemers op voorhand opstelden.

Deelaspecten Metropoolvorming Vlaanderen Duo 1 Intrastedelijk polycentrisme en dagelijkse verplaatsingen: Kobe Bousauw - Anke Van Caudenberg Interstedelijk en interregionaal polycentrisme: economische clustervorming en stedelijke netwerken: Michiel Van Meeteren – Wiet Van Daele Polycentrische woonstructuren: David De Kool - Ann Pisman De rol van infrastructuur in polycentrische netwerken: Ward Ronse – Tom Van Rensbergen Klimaat en overstromingsgevoelige gebieden: Barbara Tempels – Robin Desmet – Jozefien Hermy Demografische aspecten (vergrijzing – migratie): Elise Schillebeeckx – Isabelle Loris Bio-productieve ruimte: Frederik Lerouge – Peter Vervoort Strategische projecten: Elisabet Wymeersch - Gerard Stalenhoef Duo 2 Duo 3 Duo 4 Duo 5 Duo 6 Duo 7 Duo 8

pauze

Tussentijdse conclusies (E. Terryn, J. Schreurs, A. Kuhk) GROEP 1: Bestaande systeemkaarten als vertrekpunt Selectie van genoemde factoren (‘Top 5’) Structuur aanbrengen in factoren Vier clusters (heel intuïtief) Ruimtelijke processen Ruimtelijk rendement verhogen (Economie?) (gestart vanuit Intensivering) Veerkracht (Milieu? Natuur? Economie?) Sectoren Ruimte en mobiliteit Wonen, demografie Uitdagingen van sectoren zijn beter gekend, vernieuwende clusters komen minder naar voor.

Tussentijdse conclusies (E. Terryn, J. Schreurs, A. Kuhk) GROEP 2: Historische ontwikkeling van ruimtelijk beleid als vertrekpunt Geschiedenis als insteek: zoeken naar continuïteit of naar verandering? Economische transformaties als zijnde relevant. Constanten in de planningscultuur (municipalisme: diensten naar gemeenten gebracht, liberalisme, faciliterend plannen). Verzuiling en ontzuiling: beleid zet zich door ondanks de ontzuiling. (ideeën van zuilen zijn geïnstitutionaliseerd: lock-in) Discussie over inertie of doorwerking van het fysisch systeem: in de naoorlogse periode veelal genegeerd, maar komt als externaliteit nu deels terug. Geografische locatie van Vlaanderen (gewijzigd? Centraal? Draaischijf?) Relatie Brussel-Wallonië (hoe linken met andere factoren?) Versnippering van voorzieningen

Tussentijdse conclusies (E. Terryn, J. Schreurs, A. Kuhk) GROEP 3: Eigen schema’s als vertrekpunt Niet gestart vanuit de schema’s, eerder intuitief Domeinen leunen sterk aan bij Foresight. Overlap Contextuele en transactionele context Demografische aspecten (inclusief leefstijlen) in sterk verband met mobiliteit. Energieprijzen als intermediaire variabele Milieukwaliteit in twee richtingen beïnvloed. Veel verschillende politiek-institutionele factoren met grote onzekerheid. Economisch regime centrale factor (ontwikkeling van post-crisis accumulatieregime?).

Identificatie Sleutelonzekerheden Polycentrisme (mod.: Annette Kuhk en Els Terryn) - Kobe Bousauw - Anke Van Caudenberg - Michiel Van Meeteren - Wiet Van Daele - David De Kool - Ann Pisman - Ward Ronse - Geert Mertens Veerkracht (mod.: Jan Schreurs en Diederik Tirry) - Barbara Tempels - Robin Desmet - Jozefien Hermy - Elise Schillebeeckx - Isabelle Loris - Frederik Lerouge - Peter Vervoort - Elisabet Wymeersch - Gerard Stalenhoef

2.5. Conclusies en Feedback (A. Kuhk, J. Schreurs) Toekomstverkennen in ruimtelijk beleid “Exploratieve scenario’s behoren niet tot de opdracht van ruimtelijk beleid.” verrassingsvrije toekomst omgaan met onzekerheden padafhankelijkhedengekende onzekerhedenzwarte zwanen Daartegenover: “Ruimtelijke ontwikkeling (en dus ook beleid) is geen ‘ceteris paribus experiment’.” “Met enkel een business-as-usual perspectief zijn we onvoldoende voorbereid.” welke ontologie? welke visie bvb. op maakbaarheid van de samenleving?

2.5. Conclusies en Feedback (A. Kuhk, J. Schreurs) Toekomstverkennen in ruimtelijk beleid in Vlaanderen welke ontologie? welke planningsoriëntatie? technocratisch – sociocratisch – evolutionair -… En ook: Met welke padafhankelijkheid en welke onderzekerheden wordt er (geen) rekening gehouden? Welke blinde vlekken? Welke openheid? -Verder ontwikkelen in workshops en/of interviews (zie WP3) -Implicaties voor monitoring (zie WP4) (beleid, effecten en onzekerheden buiten het domein van RO) -Systeemkader kan een aanleiding zijn voor analyse van actoren en instituties (zie voorstel ad hoc opdracht ) Zie discussie transitiedenken t.o.v. structuurplanning

Plaatsen maken voor mensen voorbij ontwerp, planning en sociale innovatie Iedereen is ervan overtuigd dat een doordacht ontwerp van de publieke ruimte een belangrijke factor is om de leefbaarheid in gemeenten, steden, wijken te verhogen. Het is geen toeval dat een paar dagen na de problemen in de wijk Meulenberg een stedenbouwkundige architect advies kwam verlenen aan de lokale overheden. Maar verschillende gebruikers van de ruimte hebben ook heel uiteenlopende visies over wat een bepaald ruimtelijk ontwerp ‘kwaliteitsvol’ maakt. Het onderzoeksproject SPINDUS (gefinancierd door het IWT) ging op zoek naar manieren om ruimtelijke kwaliteit te identificeren, analyseren, bespreekbaar te maken, en te implementeren in samenspraak met alle actoren. Het resultaat is een relationeel perspectief, waarin de gebruikers centraal staan en waarin naast materiële en esthetische ook ecologische, sociale, politieke en culturele aspecten aan bod komen. De studiedag behandelt ontwerpgerichte, etnografische, planningsgestuurde, sociale, onderzoeksgebaseerde, … praktische methoden voor de beschrijving, inschatting en versterking van ruimtelijke kwaliteit op elk niveau. Dit gebeurt aan de hand van heel praktische cases. Tijdens de interactieve ‘markt’ in de namiddag kan u op een heel interactieve manier kennis maken met diverse goede voorbeelden waaruit concrete lessen kunnen getrokken voor de implementatie op het lokaal of bovenlokaal niveau.

(1) analyse van historiek > aanleiding om componenten te identificeren gewijzigde contextfactoren met impact op het UZG organisatie van geneeskundig onderwijs noden op wetenschappelijk gebied evoluties zorglandschap en medische activiteiten wettelijk kader (bvb. verzekering > eigen middelen) professionalisering van de sector standaarden/concepten voor architectuur en comfortbeheer taalsplitsing technologie, cultuur, economie, politiek uitvindingen, normering, wetten, verwachtingspatronen, etc.

DEMOGRAFIE/ WONEN Migratie Bevolkingsontwikkeling Woningsvraag Individualisering Inkomens- ontwikkeling Aantal huishoudens Huishoudens- verdunning Sociaal-culturele veranderingen Natuurlijke bevolkings- aanwas Huishoudens- samenstelling Vraag per woningtype Algemeen welvaartsniveau Ruimtevraag Vereenvoudigd en veralgemeend schema ingevuld op basis van eigen interpretatie van de WLO-studie: enkel bedoeld ter ondersteuning van de discussies Mondiaal migratiebeleid 30 maart 2011Scenario- Workshop De Vlaamse Ruimte in 2050 Kwaliteit van woning en woonomgeving Prijsmechanisme Woningmarkt DEMOGRAFIE ECONOMIE Vergrijzing/ Vergroening

30 maart 2011Scenario- Workshop De Vlaamse Ruimte in 2050 ECONOMIE/ WERKEN* Groei (of Krimp) van areaal bedrijventerreinen versus verspreide locaties Herstructurering Verdienstelijking Verkantorisering Effect op Verkeersdruk Effect op Milieukwaliteit Productiegroei Uitdijende economie Tewerkstellingsgroei Krimpfactoren Vergrijzing Dalende beroeps- bevolking Effect op Verpaupering of leegstand Effect op grondprijzen Effect op intensiteit van grondgebruik Agglomeratie-effecten Kwaliteit van de terreinen (bvb. monofunctionaliteit) Vereenvoudigd en veralgemeend schema ingevuld op basis van eigen interpretatie van de WLO-studie: enkel bedoeld ter ondersteuning van de discussies * Alle economische activiteiten behalve landbouw OMVANG WERKGELEGENHEID SECTORSTRUCTUUR ECONOMIE

MOBILITEIT Evolutie van verplaatsingsafstanden Snelheid vervoerswijzen Kwaliteit wegver- bindingen Inkomensevolutie Reële evolutie transportkosten Individualisering Huishoudens- verdunning Aantal tweeverdieners Omvang Beroepsactieve bevolking Autobezit Autogebruik MAATSCHAPPELIJK/ ECONOMISCH SECTOR MOBILITEIT RUIMTELIJK Schaalvergrotings- processen Dichtheid wegennet Efficiëntie gebruik bestaande capaciteit (De)concentratie wonen Demografische ontwikkeling: jongeren versus ouderen Intensivering Milieuwetgeving Snelheid / efficiëntie / stiptheid openbaar vervoer Relatief belang van de auto Vereenvoudigd en veralgemeend schema ingevuld op basis van eigen interpretatie van de WLO-studie: enkel bedoeld ter ondersteuning van de discussies personenvervoer 30 maart 2011Scenario- Workshop De Vlaamse Ruimte in 2050 Evolutie Mainports en HUBs

MOBILITEIT goederenvervoer Hoogwaardige productieactiviteiten Economische ontwikkeling Internationale handel Ontwikkeling goederenvervoer, ontwikkeling containervervoer modale keuze: weg, spoor, water, lucht (pijpleidingen) (Overzeese) Import van grondstoffen Import van laagwaardige half- en eindfabrikaten Industriële mix diensten / industrie Vereenvoudigd en veralgemeend schema ingevuld op basis van eigen interpretatie van de WLO-studie: enkel bedoeld ter ondersteuning van de discussies 30 maart 2011Scenario- Workshop De Vlaamse Ruimte in 2050 Evolutie Mainports en HUBs Evolutie Congestieuren Effect op kwaliteit van de leefomgeving OMVANG PRODUCTIEAARD PRODUCTIE Milieuwetgeving

ENERGIE 30 maart 2011Scenario- Workshop De Vlaamse Ruimte in 2050 Vereenvoudigd en veralgemeend schema ingevuld op basis van eigen interpretatie van de WLO-studie: enkel bedoeld ter ondersteuning van de discussies DEMOGRAFIE ECONOMIE Ontwikkeling omvang bevolking Inkomen per hoofd ENERGIEVRAAG Electriciteits- verbruik per hoofd Vraag naar nieuwe apparaten ENERGIEAANBOD Aanbod fossiele brandstoffen Sectorstructuur en herstructurering Aanbod hernieuwbare energie Klimaatbeleid Energiebeleid Energie-efficiëntie prijsmechanismen Geo-politieke factoren Publieke opinie inzake energievraagstuk Emissiehandel Subsidies en/of belastingen Marktwerking

LANDBOUW Evolutie van belangrijkste afzetmarkten in EU Relatie landbouw-leefomgeving Ontwikkeling werkgelegenheid landbouw Kaderrichtlijn water Milieubeleid Ontwikkeling veehouderij Bevolkingsevolutie Liberalisering Invoer van buiten de EU Nitraatrichtlijn Keuzes in bedrijfstakken Glastuinbouw Intensivering Ontwikkeling productie/ha (Zie schema bedrijfstakken) EU- Landbouwbeleid handelspolitieke en budgettaire druk Prijsgaranties Landbouw als beheerder van landschap en agrarische natuur Productiequota Opvolging in landbouwbedrijven Vereenvoudigd en veralgemeend schema ingevuld op basis van eigen interpretatie van de WLO-studie: enkel bedoeld ter ondersteuning van de discussies 30 maart 2011Scenario- Workshop De Vlaamse Ruimte in 2050 Afzetmarkten buiten de EU Ontwikkeling energie Inzet bestrijdings- middelen Gebruik meststoffen DEMOGRAFIE ECONOMIE

LANDBOUW per bedrijfstak Vereenvoudigd en veralgemeend schema ingevuld op basis van eigen interpretatie van de WLO-studie: enkel bedoeld ter ondersteuning van de discussies 30 maart 2011Scenario- Workshop De Vlaamse Ruimte in 2050 Akkerbouw en intensieve veehouderij: druk op de prijzen bij voortgaande liberalisering, met concurrentie binnen en buiten de EU Veeteelt: grenzen door ammoniakbeleid Teelt van biomassa voor energiedoeleinden ? Glastuinbouw, vooral sierteelt: grootste toegevoegde waarde per oppervlakte-eenheid Melkveehouderij: groei indien melkquotering afgeschaft Waardering van niet-marktwaarden? (fraai landschap, weidevogels, schoon grondwater, etc.)

ENERGIE 30 maart 2011Scenario- Workshop De Vlaamse Ruimte in 2050 Vereenvoudigd en veralgemeend schema ingevuld op basis van eigen interpretatie van de WLO-studie: enkel bedoeld ter ondersteuning van de discussies DEMOGRAFIE ECONOMIE Ontwikkeling omvang bevolking Inkomen per hoofd ENERGIEVRAAG Electriciteits- verbruik per hoofd Vraag naar nieuwe apparaten ENERGIEAANBOD Aanbod fossiele brandstoffen Sectorstructuur en herstructurering Aanbod hernieuwbare energieKlimaatbeleid Energiebeleid Energie-efficiëntie prijsmechanismen Geo-politieke factoren Publieke opinie inzake energievraagstuk Emissiehandel Subsidies en/of belastingen Marktwerking

MILIEU 30 maart 2011Scenario- Workshop De Vlaamse Ruimte in 2050 Vereenvoudigd en veralgemeend schema ingevuld op basis van eigen interpretatie van de WLO-studie: enkel bedoeld ter ondersteuning van de discussies Economische activiteiten, inclusief landbouw Milieueffecten Mobiliteit Energie Bijsturing door wetgeving Bijsturing door belastingen Bijsturing door publieke investeringen MILIEUBELEID Mitigatie en/of adaptatie Gezondheids- risico’s Vergrijzing/ Vergroenin g Internationaal klimaat- en energiebeleid Klimaatverandering Welvaart- niveau Structuur wegennet Effect op Ozonlaag Milieueffecten Invloed van o.m. emissies, verzurende stoffen en mest (CO², NOx, SO², CH 4 NH 4, VOC, vorming van fijn stof) Op Luchtkwaliteit Op Waterkwaliteit Op Bodemkwaliteit Op Volksgezondheid (effect op ziektelast en sterfterisico’s door mileiufactoren) Demografische ontwikkeling Vervoers- kilometers Afval en Recyclage Effect op Ecosysteem Economische ontwikkeling Kosten drinkwater Herstructu- rering Behoefte landbouwarreaal buiten de eigen regio

NATUUR en RECREATIE 30 maart 2011Scenario- Workshop De Vlaamse Ruimte in 2050 Vereenvoudigd en veralgemeend schema ingevuld op basis van eigen interpretatie van de WLO-studie: enkel bedoeld ter ondersteuning van de discussies Areaal Recreatiegebeid Landbouwpraktijk Welvaart- niveau Demografische ontwikkeling Areaal Natuurgebied Intensivering/extensivering Schaal Ecologische functie van natuurSociale functie van natuur Kwaliteit van de Natuur Bvb. biodiversiteit Omvang Samenhang Verweving Milieueffecten Internationaal natuurbeleid NATUURBELEID Erkenning bvb. Natura 2000 Agrarisch Natuurbeheer Vrije tijd Privaat/ Publiek Karakter Regionale identiteit Natuurwaarde