Geschiedenis van het Nederlands

Presentatie over: "Geschiedenis van het Nederlands"— Transcript van de presentatie:

1 Geschiedenis van het Nederlands
Nieuwnederlands in de 16de eeuw

2 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw

3 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
A. Doorbraak van de volkstaal B. Scheiding Noord en Zuid

4 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Doorbraak van de volkstaal 1. Factoren Gevolgen

5 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Doorbraak van de volkstaal beïnvloed door sociaal-economische en culturele veranderingen

6 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Centralisatiepolitiek van Karel V Verenigd in de strijd Reformatie Uitvinding boekdrukkunst Humanisme

7 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Centralisatiepolitiek van Karel V

8 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Centralisatiepolitiek van Karel V Karel V (Gent, 1500 – Cuacos de Yuste (Spanje), 1558) hertog van Bourgondië ( ) koning van Spanje ( ) keizer van het Heilige Roomse Rijk ( )

9 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Centralisatiepolitiek van Karel V [1548]: verenigt de Zeventien Provinciën tot een apart onderdeel van het Heilige Roomse Rijk Het Bourgondische Kreitz Omvatte het huidige Nederland, Luxemburg en België (zonder Luik!) én een deel van Noord-Frankrijk

10 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Centralisatiepolitiek van Karel V [1548]: verenigt de Zeventien Provinciën tot een apart onderdeel van het Heilige Roomse Rijk Het Bourgondische Kreitz => toenemend economisch en intellectueel verkeer

11

12 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
De Stroppendragers/Stroppen

13 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
De Stroppendragers/Stroppen (= Gentenaars)

14 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Centralisatiepolitiek van Karel V Het Bourgondische Kreitz Verenigd verzet tegen het beleid van Karel V & zijn opvolger Filips II

15 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Verenigd in de strijd

16 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Verenigd in de strijd

17 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Verenigd in de strijd [tegen] Filips II ( ): koning van Spanje ( ) en Portugal ( ), heer der Nederlanden. Hertog van Alva (1507 —1582) – de IJzeren Hertog

18 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Verenigd in de strijd [tegen] Overcentralisering macht van Filips II Belastingen Inquisitie => VERZET

19 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Reformatie Niet alleen verzet tegen belastingen (economisch) Het verzet is ook godsdienstig van aard

20 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Reformatie Niet alleen verzet tegen belastingen (economisch) Het verzet is ook godsdienstig van aard Filips II/Alva: katholicisme 16de eeuw: opkomst protestantisme (vooral Calvinisme)

21 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Johannes Calvijn (1509 – 1564)

22 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Uitvinding van de boekdrukkunst Revolutionair!

23 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Uitvinding van de boekdrukkunst Revolutionair! ~ Reformatie ~ Humanisme

24 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Renaissance & Humanisme

25 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Renaissance & Humanisme Desiderius Erasmus (1466? – 1536) Opm.: schreef in het Latijn

26 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Renaissance & Humanisme Latijn, Grieks, Hebreeuws (Renaissance!) Maar ook: de volkstaal! (modelleren naar het voorbeeld van de klassieke talen)

27 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw

28 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Bourgondisch Kreits; verenigd in de strijd Samenhorigheidsgevoel 1 Nederlandse taal

29 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Reformatie Bijbel voor iedereen toegankelijk => Behoefte aan een taal die door iedereen begrepen wordt

30 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Boekdrukkunst (commerciële oogmerken) Behoefte aan een taal die door iedereen begrepen wordt Cf. Drukkers vaak ook taalvernieuwers

31 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Renaissance & humanisme => Behoefte om de volkstaal te modelleren naar de klassieke talen

32 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Mentaliteitswijziging Spelling Grammatica Woordenboeken Nederlands in de wetenschap [Opmerking: 16de eeuw alleen het begin van het standaardisatieproces]

33 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Mentaliteitswijziging Volkstalen verdienen ook wetenschappelijke aandacht Lappendeken van dialecten blijft, maar er begint een algemenere schrijftaal te ontstaan Die schrijftaal wordt in meer en meer domeinen gebruikt (i.p.v. Latijn)

34 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Mentaliteitswijziging < Renaissance & humanisme De eigen moedertaal heeft een intrinsieke waarde, maar is in slechte staat => moet verfraaid worden Nieuw: belangstelling en verdedigen van de eigen moedertaal

35 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Mentaliteitswijziging Cf. Becanus Antwerpse arts Origines Antwerpinae (De oorsprong van Antwerpen). Duyts: de oudste en beste taal ter wereld

36

37 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Mentaliteitswijziging Cf. Becanus Oertaal: éénlettergrepige woorden Voorbeeld: appel ← ap-fel: ap=happen, fel=wreed, de combinatie verwijst naar de appel in het Paradijs

38

39 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Mentaliteitswijziging Desiderius Erasmus (1466? – 1536) Noemde het “Duyts” een van de “grondtalen”, een “zustertaal” naast het Latijn, waarvan de Romaanse talen slechts dochters en dus “basterdtalen” zijn (Janssens 2005: 116)

40 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Spelling Begin van een eenvormige spelling Spelling in de middeleeuwen:

41 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Spelling Begin van een eenvormige spelling Spelling in de middeleeuwen: vooral volgens de uitspraak vs. Spelling in de 16de eeuw: men begint te letten op consequentheid en systematiek Cf. Humanisme: vormdiscipline (opm.: nog meer in de volgende eeuwen)

42 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Spelling Voorbeeld: <land> (vs. ME: <lant>) <hoofd> (vs. ME: <hooft>)

43 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Spelling Systematiek: enk. = mv. Duidelijkheid, herkenbaarheid Voorbeeld: <land> (vs. ME: <lant>) <hoofd> (vs. ME: <hooft>) Cf. landen, hoofden

44 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Spelling Joos Lambrecht Gentse drukker Nederlandsche Spellijnghe (1550)

45 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
“Niet dat myn meaninghe of verstand zy, dat de Hollanders of Bràbanters haar eighen manieren van uutsprake, op de Vlaamsche wize, of de Vlamijnghen en de Vriezen haar pronunciacië, op de Brabantsche, of Hollandsche uutsprake veranderen zullen: maar dat elc in tsine zulke termen of silleben van spràken, als hy in zijnder moeder tàlen ghebruukt, de zelve déghelic, ende met zulken letters alsser toe dienen, spellen magh.” (Joos Lambrechts)

46 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
“Niet dat ik van mening ben dat de Hollanders of de Brabanders Vlaams moeten gaan praten, of dat de Vlamingen en de Friezen hun uitspraak moeten veranderen in Brabants of Hollands, maar dat iedereen zijn eigen moedertaal correct spelt, met de letters die we daarvoor hebben.” (Joos Lambrechts)

47 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Spelling Joos Lambrecht een uniforme fonetische spelling van de verschillende streektalen Bijv.: <joas>(Gents)

48 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Grammatica Taalbouwers ontwerpen grammaticale regels Streven naar zuivering (purisme) en verfijning Naar het model van de klassieke talen

49 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Grammatica H.L. Spiegel Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst ófte Vant spellen ende eyghenscap des Nederduitschen taals (1584)

50

51 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
“[…] maar zó die twe an elck ander verknócht wordende een wóórd uytmaken/ neemt menze bey inden noemer als/ slaapmuts, hemdrock, borstlap, handschoen, hozeband, voormou, knóópghat, slaapkamer, woonhuis, bóómghaard, appelbóóm, schryfpen, zandbus, ende dierghelyke ontellike alzó tzamenghelascht: in zulcker voeghen maghmer daghelycks veel t'samenzetten/ die gróte cieraat ende ryckheid inbrenghen/ ende zyn te verstandigher om datter de betekenis beyder wóórden in is/ hier in hebben wy ghelyck de Grieken meerder ryckheid als de Latynen/” (H.L. Spiegel)

52 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Voorbeeld < Het zevende capittel. Vande t'samenvoeghing ende ryckheyd des taals. Over samentrekkingen “Rijkheid van de taal” Verheerlijking van de eigen moedertaal! Streven naar opbouw en verbetering van de volkstaal

53 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Grammatica H.L. Spiegel, Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst (1584) Verheerlijking van de moedertaal Pleidooi voor taalzuivering Bijdrage tot opbouw en verbetering van de volkstaal op het gebied van de grammatica, naar het model van het Latijn => veel invloed!!

54 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Woordenboeken Inventariseren + ”neologismen” Weren van vreemde woorden (uit klassieke talen en prestigieuze talen zoals het Frans! => vgl. Attitude t.o.v. Grammatica: anders!)

55 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Woordenboeken Cornelis Kiliaan Dictionarium Teutonico- Latinum (1574) Bij drukker Plantijn in Anterpen

56

57 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Woordenboeken Cornelis Kiliaan Dictionarium Teutonico-Latinum (1574) Een mijlpaal! Het eerste wetenschappelijke woordenboek van de Nederlandse taal Internationaal niveau Tot ca alle vertaalboeken erop gebaseerd

58 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Woordenboeken Cornelis Kiliaan Dictionarium Teutonico-Latinum (1574) Dialectische oorsprong aangeven Vertalingen in het Latijn en het Duits

59 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Nederlands in de wetenschap Steeds meer Nederlands i.p.v. Latijn

60 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Nederlands in de wetenschap Simon Stevin (Brugge, 1548 – Den Haag of Leiden, 1620) Brugse wiskundige, fysicus & ingenieur

61

62

63

64 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Nederlands in de wetenschap Simon Stevin Publiceerde in het Nederlands! Neologismen! Waardering Ndl.

65 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Driehoek Vierkant Wortel Loodrecht Evenwijdig Wiskunde Wijsbegeerte Scheikunde …

66 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Opmerking 16de eeuw: alleen het begin van standaardiseringsproces ; aanvang van een algemene schrijftaal In de volgende eeuwen gaat de standaardisering verder Standaardiseringsproces in het Noorden!

67 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
1. Factoren 2. Gevolgen B. Scheiding Noord en Zuid

68 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
1. Factoren B. Scheiding Noord en Zuid

69 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Reformatie 1566

70 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Reformatie 1566: Beeldenstorm Begin in (het huidige) Frans-Vlaanderen Reactie van Alva Raad van Beroerte; de ”Bloedraad”

71 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Filips II en Alva

72 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Verenigd in de strijd [tegen] Overcentralisering macht van Filips II (minder macht voor de steden) Belastingen Inqusitie => VERZET

73 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
=> De Tachtigjarige Oorlog “De Opstand” Twaalfjarig Bestand in de jaren Verzet van de Zeventien Gewesten tegen Filips II

74 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw

75

76 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
=> De Tachtigjarige Oorlog Willem van Oranje! (1533 – 1584)

77 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
1585

78 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
1585: Val van Antwerpen

79 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
1585: Val van Antwerpen => het Zuidelijke deel van de Nederlanden definitief in handen van de Spanjaarden

80 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Republiek der Verenigde Nederlanden => het Noordelijke deel van de Nederlanden roept de onafhankelijkheid uit Vrede van Munster (1648): officieel erkend (internationaal)

81 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
=> Scheiding Noord & Zuid =>Vele rijke kooplieden en intellectuelen uit het Zuiden immigreren naar het Noorden => Het economische en culturele centrum verschuift van Zuid naar Noord

82 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
=> Scheiding Noord & Zuid Blokkade Antwerpse haven: niet langer economisch centrum Contrareformatie => katholicisme

83 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
=>Vele rijke kooplieden en intellectuelen uit het Zuiden immigreren naar het Noorden “brain drain” Ook econonomisch verlies voor Zuiden Mede dankzij deze rijke/intellectuele immigranten: bloei in het Noorden

84 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
=>Vele rijke kooplieden en intellectuelen uit het Zuiden immigreren naar het Noorden Kooplieden Predikanten Geleerden Kunstenaars

85

86

87 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
=>Vele rijke kooplieden en intellectuelen uit het Zuiden immigreren naar het Noorden Ruim mensen (= 10% van de bevolking!)

88 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
=>Vele rijke kooplieden en intellectuelen uit het Zuiden immigreren naar het Noorden Bijvoorbeeld: Leiden: => inwoners Amsterdam: => inwoners vs. Antwerpen: =>

89 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
=> Het economische en culturele centrum verschuift van Noord naar Zuid Amsterdam i.p.v. Antwerpen

90 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
2. Gevolgen B. Scheiding Noord en Zuid

91 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Scheiding Noord & Zuid Aparte ontwikkeling van het Nederlands Noord versus Zuid

92 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Vele rijke kooplieden en intellectuelen uit het Zuiden immigreren naar het Noorden Het Hollands geeft de toon aan, maar invloed van het Brabants Opm.: Statenbijbel! (volgend college)

93 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
De Antwerps mode

94 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Op Brabants [op z’n Brabants] knopen sy [zij] haer [hun] mouwen Op Brabants fronsen zy haer brouwen [wenkbrauwen] Op Brabants segghense [zeggen ze] jae voorwaer, Op Brabants spreken sy alle gaer [allemaal], Op Brabants singhense haren sangh, Op Brabants makense haren gangh [lopen ze], Op Brabants Amsterdamse Dochters doet mijn bescheyt, [geef mij antwoord] Schaemt ghy u van de Hollantsche botticheyt? (Roemer Visscher)

95 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Ook in de taal worden elementen van de (prestigieuze!) Brabanders overgenomen Invloed van de Brabanders op de uitspraak van de Hollanders beperkt Uitzondering: diftongering

96 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Diftongering vb. huis [y:] => [oey] vb. wijs [i:] => [ei] Verklaring: In Holland waren de klinkers al aan het diftongeren Proces versterkt door de Brabanders die al veel langer diftongen hadden

97 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Diftongering vb. huis [y:] => [oey] vb. wijs [i:] => [ei] Brabants vb. huis [y:] => [oi] vb. wijs [i:] => [ai]

98 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
In Brabant sayn de liens [mensen] ghemaynlijck exkies [verfijnd] In kleeding en in dracht, dus op de Spaansche mode, Als kleyne Konincxkens of sienelaycke [zichtbare] Goden. O Kaserlaijcke stadt Hantwerpen groot en raijck (Bredero, Spaanschen Brabander)

99 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Opmerking: diftongering in het hedendaagse Nederlands Standaardtaal versus dialecten Zeer westelijke en zeer oostelijke dialecten: geen diftongen Bijvoorbeeld het Antwerps: andere diftongen [oi] en [ai]

100 http://www. ned. univie. ac

101 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw

102 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
't Was een occeuse [occasie, tweedehands] da is waar Zai was al mienstens twie- of draiendeirtig jaar Vindegai mai gat nie te diek in dèze rok En ik ben beraid dat te herhalen onder eed Maar oek voer mai was 't een emotioneel moment

103 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Het economische en culturele centrum verschuift van Zuid naar Noord => Standaardiseringsproces in het Noorden

104 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
Het Noorden: een onafhankelijke republiek (met godsdienstvrijheid) Men bouwt bewust een algemene Nederlandse schrijftaal Patriottische overwegingen Culturele behoeften Economische behoeften Religieuze behoeften (Statenbijbel!)

105 Geschiedenis van het Nederlands Nieuwnederlands in de 16de eeuw
VRAAGJES Een aantal externe (politieke, sociale, economische, culturele,…) factoren hebben de doorbraak van de volkstaal in de 16de eeuw beïnvloed. Noem deze factoren, en leg uit in welk opzicht ze hebben bijgedragen tot de ontwikkeling van één Nederlandse (standaard)taal. In de 16de eeuw kan men een gewijzigde houding ten aanzien van de volkstaal vaststellen. Leg uit. In de 16de eeuw deden verschillende taalbouwers een poging om één Nederlandse taal te “promoten”, en dit op verschillende gebieden: spelling, grammatica, woordenschat (woordenboeken en woordenschat in de wetenschap). Leg uit en geef telkens een voorbeeld. Voor de “constructie” van een eenheidstaal werden klassieke talen als model gebruikt. Tegelijk probeerde men ook om de invloed van de klassieke talen (en prestigieuze talen als het Frans) te weren. Leg uit. Hoe kwam de scheiding tussen de noordelijke en de zuidelijke Nederlanden tot stand? Wat zijn de gevolgen voor de ontwikkeling van het Nederlands?

106 Geschiedenis van het Nederlands
Nieuwnederlands in de 16de eeuw