Seksualiteit en kanker

Presentatie over: "Seksualiteit en kanker"— Transcript van de presentatie:

1 Seksualiteit en kanker
Cursus MDL- Oncologie 2016 Seksualiteit en kanker 4 april 2016 Woet L Gianotten arts-psychotherapeut consulent oncoseksuologie

2 Voor sexual health professionals
Voor oncologie professionals Seks? “Doodeng!” Voor sexual health professionals Kanker? “Doodeng!” Voor patiënten Gesprek openen? “Doodeng!”

3 Kanker kan leiden tot: seksuele zorgen/onzekerheid seksuele vragen seksuele disfuncties seksuele problemen

4 Kanker kan leiden tot: seksuele zorgen/onzekerheid
seksuele vragen seksuele disfuncties seksuele problemen ? ‘Nou en? Mensen gaan meteen in de overlevingsmodus Dan is seks toch absoluut niet relevant?’ Het blijkt voor veel mensen wel degelijk heel relevant. Dus is het nodig ook aan dat thema aandacht te geven.

5 Voor veel professionals gaat dat praten niet zo gemakkelijk.
Dat gesprek wordt bovendien enigermate beïnvloed door je eigen referentiekader. Cultuur Religie Ervaringen M / V etcetera

6 op de seksuele functie op de seksuele identiteit op de seksuele relatie 1. Gevolgen van ziekte en behandeling

7 Seksuele relatie Seksuele identiteit Seksuele functie

8 Voorbeelden van verstoring
Bijv: kanker  depressie  paroxetine  geen orgasme meer seksuele functie Bijv: vrouw met stoma  Verlies van gevoel vrouw te zijn seksuele identiteit Bijv: man met colorectaal kanker hij is zijn erectie kwijt  hij neemt (dus) geen initiatief meer  zijn vrouw kan het niet echt overnemen  er is geen seksueel / intiem contact meer  twee verdrietige, eenzame mensen seksuele relatie

9 Seksuele relatie Seksuele identiteit Seksuele functie seksuele
activiteit Seksuele functie

10 relatie (liefde, intimiteit, contact, etc) voortplanting
Waarom hebben mensen seks? relatie (liefde, intimiteit, contact, etc) voortplanting recreatie (lekker; avontuur, lust, etc.) gewoonte en nog >200 andere motieven

11 Andere voordelen van (‘goede’) seks / intimiteit:
Psychisch / in relatie  seks kan emotioneel ontspannen  seks kan ontspannen in relatie (♀-♂ verschillen)  seks kan troosten  seks kan eigenwaarde als vrouw / man / of mens verhogen  seks verbetert stemming en vermindert kans op depressie

12 De voordelen van seks (en dus ook van aandacht daarvoor hebben! )
Directe fysieke effecten:  vermindering spierspanning  afleiden van ongemak en pijn  verhogen vd pijndrempel (bij de vrouw)  verhogen oxytocine spiegel  beter slapen  beter contact  werkt ook anxiolytisch  verhogen androgenen spiegel  minder moe  betere stemming  aanwijzingen voor neuroprotectie

13 : frequenter seks  langer leven : tevredener over seks  langer leven
De voordelen van seks (en dus ook van aandacht daarvoor hebben!) Lange termijn fysieke effecten (‘Health benefits of sexual expression’)  vermindert de kans op vaginale atrofie  verlaagt de kans op prostaatkanker  verlaagt de kans op hart/vaatziekten  houdt het uiterlijk jong (jonger)  etcetera : frequenter seks  langer leven : tevredener over seks  langer leven

14 Is seks dan altijd belangrijk?
Seks is niet voor iedereen belangrijk! Seks kan traumatiserend zijn geweest Ook ‘gewone seks’ kan (soms) teveel zijn Valkuil je eigen ervaring / verleden gebruiken als (enige) referentie

15 Waarom aandacht voor seksualiteit / intimiteit?
Er zijn veel vragen / zorgen / verstoringen! Echter, de patiënt durft zelf niet beginnen (en wil graag dat de professional het aankaart!) 3. Het is belangrijk voor kwaliteit van leven 4. Wij (!) zijn deels verantwoordelijk voor de schade (de bijwerkingen van onze `medische interventies’!) 5. Zo goed mogelijke seks kan helpen in het proces van genezing en van acceptatie 6. Het is een lastig onderwerp! Maar als het gesprek wordt aangegaan, verbetert het contact! 7. Waarschijnlijk verbetert daardoor de therapietrouw!

16 ’Leeftijd’ versus ’Generatie’
mannen vrouwen 70-jarigen in het jaar 1970 2000 Coïtus in het afgelopen jaar 47% 66% 12% 34% Coïtus ≥ 1x / week 5% 20% 1% 9% 70 jr  70 jr Beckman et al BMJ 2008;337:a279

17 ’Leeftijd’ versus ’Generatie’
mannen vrouwen 70-jarigen in het jaar 1970 2000 ‘Seksualiteit beschouwd als een positieve factor in het leven 26% 95% 5% 78% Coïtus ≥ 1x / week 20% 1% 9% 70 jr  70 jr Beckman et al BMJ 2008;337:a279

18 Vragen tot hier toe?  Het hoe van seks

19 Het hoe van seks.

20 De seksuele reactie Zin Opwinding Orgasme

21 Vaak min of meer een lineair proces
De seksuele reactie bij de man Veel zin Vaak min of meer een lineair proces Tamelijk snel klaarkomen Daarna een refractaire periode (‘het zwarte gat’)

22 ♥ De seksuele reactie bij de vrouw
Pro-actieve ‘zin’ is er niet zo vaak ♥ Het begint vaak met contact en betrokkenheid Als het vrijen leuk genoeg gaat ontstaat opwinding én vandaaruit zin

23 ♥ De seksuele reactie bij de vrouw
Klaarkomen is lang niet altijd zo belangrijk Orgasme kan herhaald worden

24 Vooral neurotransmitters
Sterk vereenvoudigd Voldoende stimulatie Vooral hormonaal Vooral neurotransmitters Vooral circulatie Zin Opwinding Orgasme

25 ♂-♀ verschil: Zin Opwinding Orgasme Testosteron de T-spiegel Energie
Dopamine Serotonine Zin Opwinding Orgasme

26 Testosteron (T) : De seksuele brandstof voor man en vrouw
Uit de testes (95%) 30 28 26 24 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 nmol/L Uit de ovaria (50%) Uit de bijnieren (50%) Uit de bijnieren (5%) Puberteit Menopauze

27 Testosteron Nodig voor: ● verliefd worden
● seksueel verlangen, ● mogelijkheid opgewonden te worden ● mogelijkheid (& kracht) van orgasme ● assertiviteit ● fysieke kracht (niet moe zijn) ● stemming (T werkt ook als antidepressivum botmassa spiermassa 4 3 2 1 nmol/L Uit de ovaria (50%) Uit de bijnieren (50%) Puberteit Menopause

28 Zin Opwinding Orgasme Verstoringen door: Testosteron
Lang en hoog corticosteroïden Chemotherapie (ook via bijnieren) RT in gebied v gonaden en bijnieren Energie Dopamine Vooral door moeheid (en T-tekort) Serotonine Vooral door SSRI antidepressiva Zin Opwinding Orgasme

29 Seksuele verstoringen die pas ontstonden na starten met antidepressiva
Gebruik in NL Seksuele verstoringen die pas ontstonden na starten met antidepressiva Seksuele verstoringen ontstaan na de start met antidepressiva zin opwinding orgasme

30 ♂-♀ verschil: Opwinding 1. Emotionele opwinding
2. Opwindbaarheid (cerebraal) 3. Fysieke opwinding (circulatie) ♂-♀ verschil: Het fallische denken Opwinding

31 Chirurgie (beschadiging vd zenuwbanen)
Verstoring door: 1. Emotionele opwinding Depressie (Faal-)angst ; vooral bij mannen Schaamte (stoma of fecale incontinentie) 2. Opwindbaarheid Testosteron tekort 3. Fysieke opwinding Chirurgie (beschadiging vd zenuwbanen) Radiotherapie Opwinding

32 ● Effect van medicatie (SSRI’s, antihypertensiva)
Verstoring van de opwinding ● Angst voor incontinentie (bij vrouwen) ● Faalangst (bij mannen) ● verstoorde innervatie (door operatie). Hoe lager in pelvis  hoe meer risico! ● Effect van medicatie (SSRI’s, antihypertensiva) Niet gekoppeld aan kanker: Effect van lifestyle (roken, DM, bewegen, gewicht, etc. )

33 Vooral zenuwbanen, spierspanning & neurotransmissie
Orgasme

34 Beschadigde zenuwbanen Verstoorde neurotransmissie (door SSRI’s)
Verstoring door: Beschadigde zenuwbanen Verstoorde neurotransmissie (door SSRI’s) Orgasme

35 Verstoring van het orgasme
● Niet durven laten gaan uit angst voor incontinentie ● Angst voor kramp bekkenbodem ● antidepressiva (uit SSRI-groep) ● operatieve schade (soms anejaculatie) orgasme

36 S Spierspanning  hyperactieve bekkenbodem
Seksuele respons en aanvullende disfuncties L Libido / zin O Opwinding O Orgasme P Pijn  dyspareunie S Spierspanning  hyperactieve bekkenbodem Dyspareunie / pijn bij het vrijen Door stoten tegen de pijnlijke darm (bij gemeenschap) of door liggen op de buik. Orgasme Orgasme

37 S Spierspanning  hyperactieve bekkenbodem
Seksuele respons en aanvullende disfuncties L Libido / zin O Opwinding O Orgasme P Pijn  dyspareunie S Spierspanning  hyperactieve bekkenbodem Hyperactieve bekkenbodem Bij IBD  bekkenbodem gemakkelijk hyperactief Hoge spanning geeft pijn bij het vrijen & vicieuze cirkel: pijn  spanning  pijn Maar ook minder ‘toegang’ en minder seksueel gevoel. Orgasme Orgasme

38 Iedere vorm van kanker Gevolgen
30-50% verstoring van seksualiteit en intimiteit Angst Zorgen Veranderde relatie Moeheid Et cetera

39 ?? Gevolgen Lever carcinoom HCV / HBV Meer bij homomannen
Meer bij hemofilie mannen Specifieke seksuele gevolgen: ??

40 Gevolgen Chirurgie Hoe lager de ingreep, hoe groter de kans op seksuele verstoring Hoge colon kanker  39% SD Lage colorectale kanker  86% SD SD = Seksuele disfunctie / verstoring

41 Gevolgen Anale kanker Vooral belastend als receptieve anale seks in patiënt’s ‘love-map’ zat.

42 Chirurgie Als retroperitoneale lymfeklier resectie :  anejaculatie
 retrograde ejaculatie (sperma naar blaas ipv naar buiten) Als gecombineerd met colostoma. Strelen, opwinding en orgasme doen oxytocine toenemen  oxytocine doet colon peristaltiek toenemen  zakje vult  (met angst voor geur, lekken, geluid, etc) 42

43 Radiotherapie Korte termijn  irritatie van slijmvliezen in de buurt
Lange termijn  darmproblemen  brandwond-littekens Als in de buurt van de gonaden  afname hormoonaanmaak Bij mannen verminderen van de erectie / potentie 43

44 Chemotherapie vermoeidheid irritatie van alle slijmvliezen
kaalheid (haarverlies kan op alle plaatsen!) kan leiden tot heropleven van genitale virale infecties (herpes / genitale wratten) menopauze klachten bij mannen verdwijnt de erectie (maar komt doorgaans terug een week na het stoppen) soms schade aan perifere zenuwbanen  paresthesie, hyperesthesie / pijn (cisplatin, vincristine, thalidomide, . . ) 44

45 Emotionele effecten bij stoma
(Angst voor) verlies van aantrekkelijkheid  minder zin Effecten van orgasme bij stoma! Orgasme  meer oxytocine oxytocine doet colon peristaltiek toenemen

46 Effecten van medische interventies
Stoma  risico van erectieverlies of lubricatieverlies Operatie lager in het kleine bekken  meer risico. Stoma  angst voor ‘ongelukken’ bij het vrijen  schaamte  gêne over het uiterlijk (minder zin)

47 86% v homomannen (actief of passief)
Ervaring met anale seks? 86% v homomannen (actief of passief) 86% (2010) Voor een deel van de mensen vormen ook anus en rectum een deel van hun seksuele repertoire

48 Ervaring met anale seks? Rutgers WPF Sex under 25 (2012)
NL vrouwen 19% doet het af en toe 3,8% doet het regelmatig of vaak NL jarigen ♀♀ 32% ♂♂ 32% Rutgers WPF Sex under 25 (2012)

49 V-M verschillen Meer dan alleen maar anatomie!
Meer dan alleen maar opvoeding! Groep vs individu

50 Default testosteron Behoefte aan contact. Steeds bezig met ‘betrokkenheid’ en met ‘aardig zijn’ T werkt op het genitaal & op de hersenen Behoefte aan autonomie ‘zich afsluiten’ en ‘zich afzetten tegen’ Bij de geboorte zijn die verschillen al meetbaar aanwezig Omdat de foetale hersenen ‘in testosteron worden gemarineerd’ reageren jongens en meisjes bij de geboorte al anders. Jongens sluiten zich meer af en hebben meer behoefte aan onafhankelijkheid.

51 Meisjes / vrouwen meer focus op: mensen en op relatie Jongens / mannen meer focus op: dingen en op functie

52 Hoe zit dat bij seks en bij kanker?
Vrouwen zijn meer bezig met relatieaspecten Mannen zijn meer bezig met functie Niet zozeer met lubricatie Eigen erectie Eigen ejaculatie Partner´s orgasme Maar met zin en aantrekkelijkheid

53 Vrouw-man verschillen in bed
Het één is niet beter en het is niet slechter! Het is slechts anders! Vrouw-man verschillen in bed Mannen Meer ingesteld op: ‘seks’ genitaal orgasme penetratie Vrouwen Meer ingesteld op: relatie contact sensualiteit Gevoeliger voor de partner Seksueel meer schuldgevoel Assertiever Slechte antennes

54 Seksuele relatie Seksuele relatie
Seksuele identiteit Seksuele functie seksuele activiteit Seksuele relatie Einde vd relatie?

55 Van de mensen die uit elkaar gaan bij / door kanker:
Het verschil in verwerken (M/V) De partner / mantelzorger? Van de mensen die uit elkaar gaan bij / door kanker: Één op acht , als de man de patiënt is, en de vrouw mantelzorger Zeven op de acht , als de vrouw de patiënt is, en de man mantelzorger. Glantz ea Cancer 2009;115:

56 Seks bij stoma De reactie van de partner op het stoma? ● Verlies van uiterlijke aantrekkelijkheid ? Wil hij nog wel met mij vrijen? De angst van nogal wat vrouwen! Hoe werkt dat bij de meeste mannen?

57 kwaliteit van het seksuele functioneren
• kwaliteit van het seksuele functioneren • ‘The new me’ ‘The new we’ Diag- nose geen kanker recovery behandeling terug ‘normaal’ •

58 “Mag ik vragen: Hoe ging het vrijen met uw man?”
• • Mw de V 62 jr (weduwe; nu nieuwe vriend) Δ Haar man overleed aan colorectaal kanker) Zij daarna een fikse depressie Kreeg van HA antidepressiva Bij nieuwe vriend had ze daardoor anorgasmie “Mag ik vragen: Hoe ging het vrijen met uw man?” “ We hebben bijna tot de laatste dag gevrijd Frequent en heel intensief!” •

59 Seksuele verstoring. Wat is er aan te doen?
1. Moed Gesprek erover Erkenning is een belangrijke vorm van hulpverlening. 2. Informatie door jullie door folders door internet door lotgenoten

60 Seksuele verstoring. Wat is er aan te doen?
3. Hulp met praktische adviezen Creativiteit en aanpassing bijv. ander die initiatief gaat nemen bijv. bij moeheid  in de ochtend vrijen bijv. bij pijn  andere houdingen

61 Houdingen of standjes bij pijnlijke buik.
Body bouncer

62 Vragen naar seksualiteit 
‘Oeps, er is seksuele verstoring. Help, wat nu??’ Je weet waarschijnlijk al heel veel! Er is veel kennis beschikbaar Overleg met een medisch seksuoloog en evt verwijzen (‘zoek een seksuoloog)

63 Erectieverlies na behandeling (chirurgie of RT)
Chirurgie voor colorectale kanker: Zelfs met bilateraal zenuwsparend opereren  Erectie verstoord (‘ED) Als zenuwbanen compleet doorgesneden  geen erectie meer mogelijk Als eraan getrokken / thermische schade  erectie weg voor flink aantal maanden  risico voor blijvende corp. cavernosum schade  intussen ‘seksuele revalidatie’ NB als na maanden erectie terugkomt is bij sommigen vaginale revalidatie nodig! 63

64 kan een vibrator het overnemen?
Oplossingen? moeheid Andere tijd? T is het hoogste in de ochtend! Evt initiatief overdragen aan partner Moeie spieren kan een vibrator het overnemen? Pijnstillers aanpassen aan seks (of vv) ‚Standjes‘aanpassen pijn: Seksuele bijwerkingen van medicatie Zijn aanpassingen mogelijk?

65 ‘opnieuw onderhandelen over intimiteit‘
verloren intimiteit ‘opnieuw onderhandelen over intimiteit‘ NB Durf je masturbatie ter overweging te geven? Kijken en bekeken worden bij masturbatie kan heel intiem zijn en zeer opwindend! ‘Goed-genoeg‘-seks is veel beter dan helemaal geen perfecte seks.

66 Variaties

67 ● De gevolgen voor de relatie zijn minder groot dan bij heterovrouwen
Variaties ● De gevolgen voor de relatie zijn minder groot dan bij heterovrouwen Andere lifestyle Meer roken Meer alcohol consumptie Meer overgewicht Minder gezond dieet

68 Variaties De gevolgen voor de functie De gevolgen voor de identiteit
De gevolgen voor de relatie

69 Omgaan met het thema seksualiteit:
1. Wat betreft vragen naar het thema: Ben niet te bang! (en ben je bewust van eventuele rationalisatie) 2. Wat betreft counselen: Ken je grenzen!

70 Hoe ga je om met het thema seksualiteit?
1. Seks is net als andere zaken gewoon 2. Seks is moeilijker (voor beide partijen) 3. Wees duidelijk waar je het over hebt 4. Introduceer het thema al in het begin 5. Blijf (ook virtueel) uit de slaapkamer 6. Accepteer dat sommige mensen veel “seksueler” zijn 7. Accepteer dat sommigen “niet-seksueel” zijn

71 Tijd voor feedback Geen enkele benadering in de zorg mag zich holistisch noemen, zolang niet adequaat aandacht is besteed aan seksualiteit en intimiteit. @ com woet gianotten

72 Books for professionals
Eeltink C, Batchelor D, Gamel C. Kanker en seksualiteit; veranderingen en gevolgen van de behandeling. Handboek v verpleegkundigen. Amsterdam: Internetuitgeverij Van Haaster, ISBN   Ganz PA (editor). Cancer survivorship, today and tomorrow. Springer 2007, ISBN:   Holland JC, Breitbard WS, Jacobsen PB, et al (editors) Psycho-oncology. 2nd edition Oxford University Press, USA, 2010 ISBN:  Katz, Anne. Breaking the Silence on Cancer and Sexuality: A Handbook for Healthcare Providers. Published by ONS (Oncology Nursing Society) ; ISBN Mulhall JP, Goldstein I, Incrocci L, Rosen R. et al (editors). Cancer and Sexual Health. New York, Humana Press, ISBN:   Reisman E, Gianotten WL Cancer and Sexuality Springer End A project of ESSM (European Society for Sexual Medicine) 72