Marjolein Rikmenspoel Isala Saxion Deventer Rouw op je werk Marjolein Rikmenspoel Isala Saxion Deventer

Rouw: uitspraken “Rouw bestaat uit een aantal fasen” “Bij rouw komen allerlei negatieve emoties los” “Je moet je verdriet bewust doorleven zodat je de band met de overledene kunt doorsnijden” “Na enige tijd – ongeveer een jaar – komt je leven weer in balans” “Je wordt je langzaam bewust van het verlies, stukje bij beetje komt het besef en het verdriet” “ Je staat voor de opgave de draad weer op te pakken”

Palliatieve zorg op de werkvloer “Palliatieve zorg is een benadering die de kwaliteit van leven verbetert van patiënten,en hun naasten, die te maken hebben met levensbedreigende aandoeningen, door het voorkomen en verlichten van lijden, door middel van vroegtijdige signalering, zorgvuldige beoordelingen, het behandelen van pijn en andere problemen van lichamelijke, psychosociale en spirituele aard,vanaf diagnose tot aan levenseinde en rouwfase.” (WHO 2002) Palliatieve zorg begint bij het horen dat een ziekte/aandoening ongeneeslijk is. Palliatieve zorg loopt door tot in de rouw van de naasten. Het rouwproces begint vaak al voordat mensen op de afdeling binnenkomen.

Wat is nodig voor professionele omgang met rouw? Kennis Vaardigheden Houding Samenwerking op de afdeling Samenwerking met andere zorgverleners in het ziekenhuis (mortuarium, maatschappelijk werk, geestelijke verzorging etc.)

Wat is nodig voor professionele omgang met rouw (deel 2) Vertrouwd zijn met je eigen ervaringen van rouw en verdriet/verlies Gevoeligheid ontwikkelen voor morele dilemma’s “Zorg voor de zorgenden”

Rouwen op je werk een collega verliest een dierbare je verliest zelf een dierbare je verliest een collega je hebt in je eigen omgeving te maken met ziekte en sterven op de afdeling sterven achter elkaar meerdere patiënten oudere patiëntencategorie Wat is verschillend? Wat is gelijk? Wat kan je doen? Wat is nodig op de afdeling? Protocollen? Ondersteuning?

persoonlijk - afdeling -barrière, omschakelen -wie zijn deze mensen? -vertrouwen winnen -begeleiding raakt je zelf -geeft ook voldoening -botsende gevoelens: “als het mijn moeder was, dan…” -valkuil van frustraties, verdriet, afvlakking en onverschilligheid -vragen: Wat is nog menswaardig? Is dit wel zinvol? -een verpleegkundige voor een terminale patiënt -tijd, ruimte voor je zelf -checklist, zoals Zorgpad Stervensfase (onderwerpen bespreekbaar maken) -tijd nemen voor patiënt/familie -overdracht -doorverwijzen naar andere zorgprofessionals in huis (geestelijke verzorging, maatschappelijk werk) -openheid om ervaringen te delen -flex?

Rituelen: voor de patiënt en voor je zelf Wat kan de waarde zijn van een afscheidsritueel? Kan je voorbeelden noemen? Heb je wel eens een ritueel meegemaakt?

Professionele verlieskunde Nabespreken verpleegsituatie rondom sterven Multidisciplinair Aandacht voor eigen gevoelens en emoties Patiëntgerichte verpleging brengt meer gevoel van verbondenheid Past bij Isala kernwaarden: open, professioneel, met hart en ziel (Bron: leerboek intensive care verpleegkundigenneonatologie, 2001)

Vragen Waar hebben jullie behoefte aan qua ondersteuning bij palliatieve patiënten? Welke voorzieningen zijn er je eigen ziekenhuis op het gebied van ondersteuning?

Een model voor zorgen en rouw “de kunst van het sterven” spanningsvelden rondom innerlijke ruimte: in ieder mensenleven spanningsvelden kennen en innerlijke ruimte ervaren helpt je in de ondersteuning van patiënten en familie vanuit de organisatie is ondersteuning nodig zorg voor de “innerlijke ruimte”, voor de eigen rouw van de zorgprofessional, heeft een plaats in het dagelijkse zorgproces Voorbeeld Isala Diëtist overlijdt. Er is een moment gecreëerd om samen te komen, kaarsje aan, verhalen over collega delen, gedenkplek inrichten, m.b.v. geestelijk verzorger op verzoek van leidinggevende.

Leget: spanningsvelden Ik – de ander Doen – laten Vasthouden – loslaten Herinneren – vergeten Geloven – weten Ik – de ander de verhouding tot jezelf (levensverhaal), de overledene (stuk van jezelf kwijt) en je plaats in de samenleving (vanzelfsprekende netwerk). Doen – laten: de eigen dynamiek van het rouwproces: je kunt niet blijven stilstaan en er moet rouwarbeid verzet worden; maar je kunt het ook niet verhaasten of forceren. Vasthouden – loslaten: afscheid nemen (je kunt niet in het verleden leven, de tijd gaat door) en vasthouden van wat essentieel is. Ruimte om de spagaat uit te houden. Herinneren – vergeten: opmaken van de balans. Het onderscheid tussen schuld en schuldgevoel. Het goede blijven herinneren. Wat niet meer veranderd kan worden een plaats geven: vergeten of vergeven. Geloven – weten: het fragiele weefsel van betekenis dat het leven zinvol maakt. De openheid (geloven, vertrouwen, hopen) voor nieuwe betekenissen en het realistisch blijven (weten

Oefening Zou je je levensverhaal kunnen samenvatten in een enkel woord of een enkele zin? Wat zou je op je eigen grafsteen zetten? Ben je een doener of kan je ook dingen laten? Wat doet het met je als dat bij patiënten, familie of collega’s anders ligt? Kan je het verdriet daar laten waar het thuishoort? Of neem je het mee? Hoe zou je zelf afscheid willen nemen van je dierbaren? Heb je ervaring met mensen met schuldgevoelens, patiënten of familie bij wie dingen dwars zitten? Wat kan je dan betekenen als zorgverlener / collega? Geloof je zelf dat er na dit leven iets is? Hoe ga je om met patiënten/familie/collega’s die er anders over denken dan jij? (Bron: Leget, Van levenskunst tot stervenskunst p. 153)

Boeken Carlo Leget, 2008 Van levenskunst tot stervenskunst Over spiritualiteit in de palliatieve zorg Carlo Leget, 2008 Ruimte om te sterven Een weg voor zieken, naasten en zorgverleners Carlo Leget, 2003

Boeken Zie www.pallialine.nl Palliatieve zorg. Van de zuster, de dokter en het leven dat voorbijgaat Zorgprofessionals in confrontatie met sterven, dood en rouw Koen Jordens, 2008 Palliatieve zorg. Richtlijnen voor de praktijk VIKC Zie www.pallialine.nl