Het vagevuur van digitale geesteswetenschap Over historisch onderzoek naar mediapolitieke patronen in digitale kranten Huub Wijfjes, 12 januari 2016

Vagevuur: tussen hemel en hel

Magische Black Box? Of Pandora’s Box?

Aantrekkelijke groei mediahistorische digitale bronnen Voornamelijk publieke faciliteiten Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid; Regionale en stedelijke archieven; specialistische instituten (Meertens, IISG, NIOD, KDC etc.) Ongekende rijkdom Delpher van KB 9 miljoen krantenpagina’s; 1700 titels; 80 miljoen artikelen Koppeling aan tijdschriften, boeken, radioteksten

Indrukwekkende claims over ‘digital turn in humanities’ ‘Revolutie’ in perspectief en aanpak? Humanities 2.0: op zoek naar patronen, statistische analyse, data mining door digitalisering Al eerder begonnen met opkomst sociaaleconomische geschiedenis in de jaren zeventig? Is dit niet technologisch deterministisch? Wereld is begrijpbaar door patronen, structuren in databestanden bloot te leggen met behulp van computers en algoritmes: het gaat om statistische significantie Stuit op bezwaren van sceptische historici Geschiedenis is uniek, complex en toevallig: ‘the messiness of history’ (zegt NIAS-KB-fellow Robert Darnton) Geschiedenis kan alleen door interpretatie van unieke documenten in brede historische context begrepen worden Het gaat primair om historische culturele significantie en ‘het verhaal’

Praktische ‘revolutie’ Tijdwinst door betere zoekmogelijkheden, anyplace, anywhere Vinden wat niet te vinden was En verbanden zien die niet te zien waren Verschillende bronnen digitaal verbinden Aansluiting bij wereld van nieuwe media: presenteren, delen (sharen), verbinden (connecten) Groter publieksbereik, zeker bij de digitale generatie Mooie, wervende visualisaties Hebben die grotere bewijskracht of argumentatiekracht dan een verhaal? Bewustzijn van problemen moet onderzoek sturen Pas klassieke bronnenkritiek toe Want er zijn grote problemen rond de bronnen

Historisch onderzoek naar verzuiling, politiek en media Verzuiling is een der meest onderzochte historische onderwerpen kennis daarvan geeft een kwalitatieve basis. Hoe werkt verzuiling in specifieke historische mediapraktijk exact? (bv bij de Volkskrant, de VARA, Het Parool etc.) Kwantitatieve dimensie toevoegen: patronen op lange termijn Werpt dit nieuw licht op een bekend historisch probleem Welke methodologische en logistieke problemen en uitdagingen omringen dit onderzoek? Verzuiling: drie ‘zware gemeenschappen’: katholieken, protestanten, socialisten Zware sociale gemeenschap is een samenhangend netwerk van organisaties op basis van gedeelde normen en waarden dat deelnemende burgers permanent en op veel vlakken bindt aan verplichtingen en verantwoordelijkheden De lichte gemeenschap der liberalen? Neutralen? Geen ideologische bindingen, maar wezenlijk voor meerderheid bevolking?

Media en politiek in Nederlandse geschiedenis Van politisering van media tussen grofweg 1900 en 1965 (verzuiling) Naar mediatisering van politiek na 1965 (ontzuiling) Mediafunctie in het verzuilde model van Lijphart e.a. Pacificatie van conflicten Identiteitsbevestigend, instrumenteel gebruik Hoge intensiteit van berichtgeving over eigen groep Sturing door politieke elites Ideologische ‘framing

Problemen bij digitaal krantenonderzoek Goede voorbereiding is bijna al het werk Digitaal onderzoek van lange termijnpatronen is gebaat bij uniforme en complete data in een omgeving die statistische analyse mogelijk maakt Delpher daarvoor niet geschikt: eigen onderzoeksomgeving maken OCR-fouten zijn een fundamenteel probleem Lacunes in collectie leggen soms grote beperkingen op Gebrek aan digitale kranten na oorlog maakt onderzoek ‘ontzuiling’ voorlopig onmogelijk Gebrek aan digitale protestantse kranten leidt tot focus op katholieken, socialisten en neutralen Gebrek aan liberale kranten na 1930 en ontbreken van die kranten na 1945 maakt dat onderzoek problematisch Er zijn merkwaardige lacunes: socialistische kranten uit 1936 en 1937 ontbreken

Functionele database met verzuilde en neutrale kranten 1918-1967

De katholieke kranten

De liberale en socialistische kranten

De neutrale kranten

OCR-fout als fundamenteel probleem Eerste gebruik ‘verzuiling’ in Utrechtsche Courant 11 juni 1781? 33 vermeldingen in de 19de eeuw; 35 in 20ste vóór 1950: verzameling, vervulling, verzetting, verzoeking, verzoening, verzorging, vergoding, verzanding

Eerste gebruik ‘verzuiling’ in historische betekenis Limburgs Dagblad 1 april 1952

Hoe meet je ‘politiek’ in digitale kranten? Twee periodes: 1918-1940 en 1946-1967 Vier indicatoren: partij, persoon, community, ideologische termen 1. Verzuilde kranten schrijven meer over eigen politieke organisaties: politieke partijen Het probleem van de variëteit in namen en acronymen Voorbeeld katholieke politieke partij in interbellum: ABRKKV; BRKKV; Algemeene Bond van Rooms-Katholieke Kiesveerenigingen; Bond van Katholieke Kiesvereenigingen; Katholieke Kiezersbond; R.K.S.P.; RKSP; Roomsch-Katholieke Staats-Partij; Rooms-Katholieke Staatspartij; Katholieke Staatspartij; kath. Staatspartij; R.K. Staatspartij, onze Staatspartij, onze partij 2. Verzuilde kranten schrijven meer over eigen politieke leiders Variëteit in schrijfwijzen: dr.H. Colijn, partijleider Colijn, onze voorman Colijn, ARP-leider Colijn, Colijn: hoeveel Colijns zijn er naast de persoon die we zoeken? Meer schrijven is niet per definitie gunstig schrijven: inzoomen vereist

Partijnaam SDAP (interbellum) en PvdA (na 1946)

Partijnaam: ARP

Andere indicatoren 3. Verzuilde kranten schrijven meer over maatschappelijke organisaties met directe band naar politieke groep vakbonden en andere sociaaleconomische organisaties; media organisaties (kranten, omroepen), educatieve organisaties (scholen, universiteiten), religieuze organisaties (kerken), gezondheidszorg (ziekenhuizen, fondsen, verzekeringen e.d.) 4. Verzuilde kranten schrijven meer over ideologisch gebonden concepten Onttrekken aan tijdgebonden politieke documenten: partijpolitieke programma’s

‘Schone’ wordcloud politiek programma SDAP 1937, tegen achtergrond van Handelingen Staten Generaal

Ideologische termen SDAP 1918-1940 Socialisme, socialistisch(e) Socialisatie Democratisch(e) socialisme Kapitaal, kapitalist, kapitalisme, kapitalistisch(e) Voortbrenging, voortbrengingswijze, productiemiddelen Ordening Sociaal-democratie, sociaal-democratisch(e) Plan, planmatig, planning Bestaansonzekerheid Uitbuiting, uitgebuiten(en), uitbuiters Klasse, arbeidersklasse, arbeiders, bezittende klasse Klasse(n)strijd Proletariaat gemeenschap(sorganen)

Socialistische Ideologische termen in de pers 1918-1940

Jaren twintig Jaren dertig Meest discriminerende socialistische ideologische termen in de socialistische pers 1918-1940 Jaren twintig Jaren dertig Klasse(n)strijd democratisch-socialisme socialisatie productiemiddelen uitbuiting sociaal-democratie gemeenschap plan/planning/planmatig arbeiders ordening

Ideologische termen van PvdA na 1946 Rechtvaardig(e), (sociale) rechtvaardigheid/gerechtigheid Bestaans(on)zekerheid Volkswelvaart Geestelijke vrijheid Wereldvrede Rechtsorde (van de arbeid) (gelijke) ontwikkelingskansen (gelijkheid van) (menselijke) solidariteit Socialisme, socialisatie Democratisch(e) socialisme Kapitaal, kapitalist, kapitalisme, kapitalistisch(e) Voortbrenging, voortbrengingswijze, produc(k)tiemiddelen Ordening Sociaal-democratie, sociaal-democratisch(e) Planmatig(e) gemeenschap(sorganen) Uitbuiting, uitgebuiten(en), uitbuiters arbeiders

Socialistische ideologische termen in de pers na 1946

Conclusies historisch onderzoek Geen fundamentele verschuiving in visie op verzuild karakter pers; wel veel meer gedetailleerd inzicht in dynamische interactie politiek en media voor en na de oorlog draagt verzuilde pers bijvoorbeeld ander karakter Bevestiging verzuild karakter pers, vooral bij katholieken en socialisten Socialisten op alle politieke indicaties het meest uitgesproken, maar vlakt af na de oorlog: ingroei in het systeem Katholieken zijn op cultureel vlak (organisaties) het meest uitgesproken: zoeken kracht niet zozeer in politieke polarisatie maar in culturele organisatievorming Neutrale pers is daadwerkelijk neutraal in vergelijking met andere groepen Verzuilde pers bevestigt niet alleen de eigen wereld maar zet zich ook af tegen anderen, vooral in verkiezingstijd: polarisatie is net zo kenmerkend voor verzuilde mediapolitiek als pacificatie Polarisatie sterker bij categorie ‘politieke leiders’. Dat is ‘personalisering van politiek’ (geen verschijnsel sinds de jaren zestig dus….)

Digital humanities: vagevuur, in afwachting van de hemel Komende decennia: belangrijke problemen overwinnen door onderzoek Digitale patronen stellen in staat in te zoomen op onderwerpen voor exemplarische analyse van specifieke onderdelen van kranten Digitaal onderzoek versterkt het belang van klassiek historisch onderzoek aanzienlijk Voorkomen dat naast voorhoede van ‘softwarised historic culture’ een digitaal analfabeet proletariaat van klassiek werkende historici ontstaat Maak in mediageschiedenis combinatie van culturele interpretatie en digitale analyse Vakinhoudelijke kennis blijft daarbij onontbeerlijk, bijvoorbeeld politieke of mediageschiedenis Schep een goed werkende mediahistorische onderzoeksomgeving waarin bronnen en publicaties bij elkaar worden gebracht met de analyse-tools om mee te werken Taak KB en andere erfgoedinstellingen: samenwerking met NWO en universiteiten